Vieät Nam: Thaùch thöùc cuûa giaø hoùa daân soá vôùi moät nöôùc coù thu nhaäp trung bình
Giang Thanh Long(*); Buøi Ñaïi Thuï(**)
Baøi vieát naøy phaân tích xu höôùng bieán ñoäng, thöïc traïng vaø thaùch thöùc ñoái vôùi giaø hoùa daân soá ôû Vieät Nam döôùi nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, ñaëc bieät trong boái caûnh neàn kinh teá môùi chæ böôùc vaøo ngöôõng thu nhaäp trung bình thaáp. Baøi vieát cuõng seõ ñöa ra moät soá kieán nghò veà chính saùch trong thôøi gian tôùi nhaèm giaûi quyeát nhöõng thaùch thöùc maø vaán ñeà giaø hoùa ñang ñaët ra.
Töø khoùa: daân soá giaø, bieán ñoäng daân soá, giaø hoùa, chính saùch coâng, thu nhaäp, Vieät Nam
Vietnam: Challenges of an aging population for a middle-income country
Giang Thanh Long (*), Bui Dai Thu(**)
This article analyzes trends, current status and challenges of an aging population in Vietnam in a number of aspects, particularly within the context that Vietnam has just joined the range of low middle-income economies. The article also provides some policy recommendations to adapt such challenges in the coming time.
Keywords: aging population, demographic changes, aging, public policy, income, Vietnam
Taùc giaû:
(*) TS. Giang Thanh Long: Khoa Kinh teá hoïc, Ñaïi hoïc Kinh teá Quoác daân & Nghieân cöùu vaø Tö vaán Ñoâng Döông (IRC). Emails: [email protected] | [email protected];
(**) Ths. Buøi Ñaïi Thuï: Quyõ Daân soá Lieân hôïp Quoác taïi Vieät Nam (UNFPA Vietnam). Email: [email protected]
1. Giaø hoùa nhanh - xu höôùng daân soá noåi baät ôû Vieät Nam
Trong ba thaäp kyû qua, daân soá Vieät Nam ñaõ coù nhöõng bieán ñoäng maïnh meõ veà quy moâ vaø cô caáu tuoåi. Toång tyû suaát sinh (TFR) giaûm töø 5,25 vaøo naêm 1975 xuoáng 3,8 vaøo naêm 1989 vaø 2,03 vaøo naêm 2009. Toác ñoä taêng daân soá giaûm töø möùc trung bình 2,4%/naêm giai ñoaïn 1975-1989 xuoáng möùc 1,3%
vaøo naêm 2005 vaø 1,1% vaøo naêm 2009. Keát quaû laø, cô caáu tuoåi daân soá Vieät Nam bieán ñoäng maïnh theo höôùng: tyû leä treû em (0-14 tuoåi) ngaøy caøng giaûm; tyû leä daân soá trong ñoä tuoåi lao ñoäng (15-59) taêng leân;
vaø tyû leä ngöôøi cao tuoåi (töø 60 trôû leân) cuõng taêng nhanh (Baûng 1).
Nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Ñình Cöû vaø Haø Tuaán Anh (2010) cho thaáy, neáu laáy naêm 1979 laø naêm cô sôû thì heä soá daân soá treû em giaûm gaàn moät nöûa trong giai ñoaïn 1979-2009. Heä soá cuûa daân soá trong tuoåi lao ñoäng (15-59) nhìn chung taêng leân nhöng nhoùm tuoåi thanh nieân (15-29) vaø nhoùm caän giaø (55-59) ít thay ñoåi, trong khi nhoùm töø 30-49 tuoåi taêng nhanh.
Trong nhoùm daân soá cao tuoåi (töø 60 tuoåi trôû leân), heä soá daân soá cuûa nhoùm daân soá cao tuoåi töø 60-64 taêng nheï, trong khi caùc nhoùm daân soá cao tuoåi hôn taêng maïnh (Baûng 2).
Nhieàu döï baùo daân soá gaàn ñaây (ví duï, Toång cuïc Thoáng keâ, 1999; Lieân hôïp quoác, 2008) ñeàu cho thaáy xu höôùng daân soá naøy seõ ñöôïc duy trì ôû Vieät Nam trong nhöõng thaäp kyû tôùi (Baûng 3).
Baûng 3 moâ taû bieán ñoäng daân soá Vieät Nam theo cô caáu tuoåi trong giai ñoaïn 2010-2050 theo döï baùo cuûa Lieân hôïp quoác (2008). Theo döï baùo naøy, daân soá trong tuoåi lao ñoäng ôû Vieät Nam seõ taêng leân maïnh meõ, ñaït möùc xaáp xæ 65% toång daân soá trong giai ñoaïn 2015-2025; sau ñoù, tyû leä daân soá naøy giaûm daàn vaø ñaït möùc 57% vaøo naêm 2050. Cuøng luùc ñoù, tyû leä treû em seõ giaûm töø gaàn 30% naêm 2005 xuoáng khoaûng 23%
vaøo naêm 2020 vaø 17% vaøo naêm 2050. Ngöôïc laïi, tyû
leä daân soá cao tuoåi seõ baét ñaàu taêng maïnh töø naêm 2015 vaø ñaït möùc 26,1% toång daân soá naêm 2050. Noùi caùch khaùc, chæ trong moät vaøi naêm nöõa, Vieät Nam baét ñaàu traûi nghieäm giai ñoaïn giaø hoùa daân soá. Daân soá ñöôïc coi laø böôùc vaøo giai ñoaïn giaø hoùa khi (1) tyû leä daân soá töø 60 tuoåi trôû leân chaïm ngöôõng 10% toång daân soá hoaëc (2) tyû leä daân soá töø 65 tuoåi trôû leân chaïm ngöôõng 7,5% toång daân soá. Töø soá lieäu Ñieàu tra bieán ñoäng daân soá haøng naêm thì theo ñònh nghóa (1) Vieät Nam seõ böôùc vaøo giai ñoaïn giaø hoùa daân soá trong khoaûng 1-2 naêm tôùi (tyû leä naêm 2008 ñaõ laø 9,9%), trong khi theo ñònh nghóa (2) thì Vieät Nam ñaõ chính thöùc böôùc vaøo giai ñoaïn giaø hoùa daân soá töø naêm 2008 (vôùi tyû leä laø 7,6%).
Soá ngöôøi (trieäu ngöôøi) Tyû leä (% toång daân soá) Naêm
Toång 0-14 15-59 60+ 0-14 15-59 60+
1979 53,74 23,40 26,63 3,71 41,8 51,3 6,9 1989 64,38 24,98 34,76 4,64 39,2 53,6 7,2 1999 76,33 25,56 44,58 6,19 33,0 58,9 8,1 2009 85,79 21,45 56,62 7,72 25,0 66,0 9,0
Baûng 1. Cô caáu tuoåi daân soá Vieät Nam, 1979-2009
Nguoàn: Toång Ñieàu tra daân soá 1979, 1989, 1999 vaø 2009.
Nhoùm
tuoåi 1979 1989 1999 2009 Xu höôùng thay ñoåi
0-4 1,0 0,96 0,65 0,51
5-9 1,0 0,91 0,82 0,54
10 - 14 1,0 0,88 0,90 0,76
Giaûm maïnh
15 - 19 1,0 0,92 0,94 0,94 20 - 24 1,0 1,03 0,96 0,94 25 - 29 1,0 1,25 1,20 1,09
Ít thay ñoåi
30 - 34 1,0 1,55 1,67 1,63 35 - 39 1,0 1,26 1,80 1,90 40 - 44 1,0 0,89 1,56 1,98 45 - 49 1,0 0,78 1,02 1,61 50 - 54 1,0 0,89 0,86 1,60
Taêng maïnh
55 - 59 1,0 1,02 0,80 1,16 60 - 64 1,0 1,05 1,01 1,02 65 - 69 1,0 1,00 1,16 1,53 70 - 74 1,0 0,90 1,18
Ít thay ñoåi
75 - 79 1,0 0,89 1,21 80 - 84 1,0 1,05 1,45
85+ 1,0 1,88 2,38
Taêng maïnh
Baûng 2. Heä soá daân soá Vieät Nam theo nhoùm tuoåi, 1979-2009 (laàn)
Nguoàn: Nguyeãn Ñình Cöû vaø Haø Anh Tuaán (2010).
2. Ñaëc ñieåm vaø thaùch thöùc cuûa giaø hoaù daân soá ôû Vieät Nam
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, Vieät Nam seõ böôùc vaøo giai ñoaïn giaø hoùa daân soá trong thôøi gian raát gaàn vaø seõ ñoái maët vôùi nhöõng thaùch thöùc veà kinh teá xaõ hoäi do giaø hoùa daân soá ñaët ra. Ñeå giaûi quyeát nhöõng thaùch thöùc naøy, Vieät Nam caàn phaûi chuaån bò ngay nhöõng chieán löôïc, chính saùch phuø hôïp. Trong phaàn naøy, chuùng toâi neâu leân nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa giaø hoùa hieän nay cuõng nhö thaùch thöùc veà chính saùch maø Vieät Nam caàn phaûi giaûi quyeát trong nhöõng naêm tôùi ñeå ñaûm baûo giaø hoùa thaønh coâng.
Thöù nhaát, daân soá cao tuoåi Vieät Nam taêng nhanh caû veà soá töông ñoái vaø tuyeät ñoái, vaø taêng nhanh hôn caùc nhoùm daân soá khaùc.Chæ soá giaø hoùa (tính baèng tyû soá giöõa tyû leä ngöôøi cao tuoåi trong toång daân soá vôùi tyû leä treû em trong toång daân soá) taêng nhanh, töø 16 vaøo naêm 1979 leân 37 vaøo naêm 2007. Theo döï baùo cuûa Lieân hôïp quoác [18] thì chæ soá naøy seõ taêng leân 92 vaøo naêm 2030 vaø vöôït ngöôõng 100 töø 2035; noùi caùch khaùc, töø naêm 2035 trôû ñi soá löôïng ngöôøi cao tuoåi seõ vöôït soá treû em (Baûng 4).
So vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc vaø treân theá giôùi, tính toaùn cuûa nhieàu nghieân cöùu [16] cho thaáy thôøi gian ñeå Vieät Nam chuaån bò thích öùng vôùi giaø hoùa daân soá ngaén hôn raát nhieàu so vôùi caùc nöôùc khaùc. Ví duï, ñeå taêng tyû leä daân soá cao tuoåi (töø 65 tuoåi trôû leân) gaáp ñoâi (töø 7% leân 14%), Phaùp coù 115 naêm, Nhaät Baûn coù 26 naêm, trong khi Vieät Nam chæ coù 35 naêm.
Thöù hai, daân soá cao tuoåi Vieät Nam coù xu höôùng
“giaø ôû nhoùm giaø nhaát”, töùc laø tyû leä ngöôøi cao tuoåi ôû nhoùm lôùn tuoåi nhaát (töø 75 trôû leân) ñaõ vaø ñang taêng leân, moät phaàn do tuoåi thoï trung bình ñöôïc caûi thieän ñaùng keå, töø 62,9 naêm giai ñoaïn 2000-2005 leân 74,3 naêm giai ñoaïn 2005-2010 [18]. Tuy nhieân, tuoåi thoï khoûe maïnh cuûa ngöôøi Vieät Nam noùi chung khoâng cao, chæ ñaït 66 naêm, töùc laø thôøi gian oám ñau trung bình cuûa moät ngöôøi Vieät Nam laø khoaûng 8,3 naêm (hay khoaûng 11% cuoäc ñôøi laø ñau oám) [20]. Moät nghieân cöùu gaàn ñaây (Evans vaø coäng söï, 2007) cho thaáy tyû leä ngöôøi cao tuoåi Vieät Nam bò oám ñau aûnh höôûng ñeán sinh hoaït haøng ngaøy khaù cao (gaàn 60%) vôùi soá beänh trung bình maéc phaûi laø 2,7 loaïi. Ñaëc bieät, tyû leä phuï nöõ cao tuoåi gaëp khoù khaên do oám ñau lôùn hôn nhieàu so vôùi nam giôùi cao tuoåi (52,6% so vôùi 39,8%) [1].
Thöù ba, daân soá cao tuoåi phaân boá khoâng ñoàng ñeàu vaø raát khaùc bieät giöõa caùc vuøng, moät phaàn laø do di cö laøm thay ñoåi keát caáu hoä gia ñình. Nghieân cöùu cuûa Giang Thanh Long vaø Wade Pfau (2007) cho thaáy phaàn lôùn ngöôøi cao tuoåi soáng ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng vaø Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Tyû leä hoä gia ñình chæ coù ngöôøi cao tuoåi, ñaëc bieät ngöôøi cao tuoåi soáng coâ ñôn, taêng leân trong thôøi gian qua. Trong soá nhöõng ngöôøi soáng coâ ñôn, phuï nöõ cao tuoåi vaø ngöôøi cao tuoåi ôû noâng thoân chieám tyû leä lôùn (khoaûng 80%) (Baûng 5).
Tyû leä hoä gia ñình “khuyeát theá heä” (chæ coù oâng baø soáng vôùi chaùu) taêng leân roõ reät vaø moät phaàn cuûa heä quaû naøy laø do theá heä ôû giöõa (töùc laø boá, meï) di cö – ñaây chính laø lyù do laøm cho toác ñoä giaø hoùa daân soá ôû caùc tænh/thaønh phoá heát söùc khaùc nhau, trong ñoù tænh coù thu nhaäp thaáp hôn coù tyû leä di cö cao hôn daãn ñeán tyû leä ngöôøi cao tuoåi cao hôn[5]. Taïi nhöõng hoä gia ñình “khuyeát theá heä, ngöôøi cao tuoåi raát deã toån thöông vôùi nhöõng ruûi ro kinh teá, xaõ hoäi khi ngöôøi di
Nhoùm
daân soá 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
0-14 26,3 25,0 23,4 21,9 20,4 19,2 18,3 17,7 17,2 15-59 65,8 65,9 65,6 64,7 63,8 62,5 60,9 59,0 56,7 60+ 7,9 9,1 11,0 13,4 15,8 18,3 20,8 23,3 26,1
Baûng 3. Döï baùo daân soá Vieät Nam theo cô caáu tuoåi, 2010-2050 (%)
Nguoàn: Taùc giaû toång hôïp töø Lieân hôïp quoác (2008).
1979 1989 1999 2007 2010 2020 2030 2040 2050 Chæ soá
giaø hoùa 16 17 24 37 35 56 92 129 158
Baûng 4. Chæ soá giaø hoùa ôû Vieät Nam, 1979-2050
Nguoàn: Soá lieäu 1979-2007 töø Toång ñieàu tra Daân soá vaø Ñieàu tra bieán ñoäng daân soá haøng naêm cuûa Toång cuïc Thoáng keâ. Soá lieäu 2010-2050 ñöôïc taùc giaû tính töø Döï baùo daân soá 2008 cuûa LHQ.
Naêm 1993 1998 2002 2004
Nam 15,5 18,4 24,3 18,8 Nöõ 84,5 81,6 75,7 81,2 Noâng thoân 80,0 82,9 82,9 77,9 Thaønh thò 20,0 17,1 17,1 22,1
Baûng 5. Ngöôøi cao tuoåi soáng coâ ñôn phaân theo giôùi tính vaø khu vöïc (%)
Nguoàn: Giang Thanh Long vaø Wade Pfau (2007)
cö (thöôøng laø con caùi cuûa ngöôøi cao tuoåi) khoâng ñuû khaû naêng göûi tieàn veà nhaø thöôøng xuyeân do khoâng coù vieäc laøm vaø cuoäc soáng oån ñònh taïi nôi di cö ñeán. Hôn nöõa, ngöôøi cao tuoåi thay vì ñöôïc con caùi chaêm soùc nay phaûi chaêm soùc caùc chaùu. Moät vaán ñeà cuõng raát ñaùng ñöôïc quan taâm laø khi tuoåi caøng cao thì tyû leä phuï nöõ soáng coâ ñôn caøng nhieàu ñoøi hoûi phaûi coù chính saùch quan taâm ñaëc bieät vôùi nhoùm daân soá naøy.
Thöù tö, moâ hình vaø nguyeân nhaân beänh taät cuûa ngöôøi cao tuoåi ñang thay ñoåi nhanh choùng, töø beänh laây nhieãm sang nhöõng beänh khoâng laây nhieãm mang tính chaát cuûa moät xaõ hoäi hieän ñaïi. Baùo caùo cuûa Phaïm Thaéng vaø Ñoã Khaùnh Hyû [7] cho thaáy, taêng huyeát aùp, suy tim, sa suùt taâm thaàn vaø traàm caûm laø nhöõng caên beänh khaù phoå bieán hieän nay cuûa ngöôøi cao tuoåi.
Nghieân cöùu cuûa Evans vaø coäng söï [9] vaø Giang Thanh Long [3] coøn cho thaáy tyû leä nam giôùi cao tuoåi bò beänh thaáp hôn nöõ giôùi cao tuoåi, nhöng khi ñaõ bò beänh thì nam giôùi cao tuoåi coù thôøi gian ñieàu trò daøi hôn, thaäm chí thôøi gian naèm giöôøng ñieàu trò lôùn hôn nhieàu so vôùi nöõ giôùi. Ngöôøi caøng cao tuoåi thì khaû naêng maéc beänh caøng cao vaø thôøi gian naèm ñieàu trò caøng daøi.
Moät thaùch thöùc lôùn trong chaêm soùc y teá cho ngöôøi cao tuoåi laø möùc ñoä tieáp caän caùc dòch vuï y teá giöõa caùc nhoùm daân soá cao tuoåi theo khu vöïc vaø thu nhaäp laïi raát khaùc nhau, trong ñoù ngöôøi cao tuoåi ôû thaønh thò vaø coù thu nhaäp cao hôn laïi söû duïng caùc dòch vuï y teá nhieàu hôn vaø coù chaát löôïng hôn ngöôøi cao tuoåi ôû noâng thoân vaø coù thu nhaäp thaáp, maëc duø hoï coù tyû leä chi tieâu cho y teá (so vôùi toång chi tieâu hoä gia ñình) khaù töông ñoàng[3]. Chi tieâu y teá luoân “ñeø naëng” leân nhoùm ngöôøi cao tuoåi deã toån thöông – chuû yeáu laø nhöõng ngöôøi coù thu nhaäp thaáp vaø soáng ôû noâng thoân – neân khieán hoï caøng coù nhieàu ruûi ro veà söùc khoûe.
Thöù naêm, ruûi ro veà kinh teá ñoái vôùi ngöôøi cao tuoåi cuõng lôùn khi Vieät Nam rôi vaøo tình traïng “giaø tröôùc khi giaøu” (Hình 1). So vôùi moät soá nöôùc trong khu vöïc coù thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi cao hôn (nhö Malaysia, Philippin vaø Indonesia), Vieät Nam coù tyû leä daân soá cao tuoåi cao hôn. Ñaây laø thaùch thöùc lôùn khi baøn veà ruûi ro kinh teá ñoái vôùi ngöôøi cao tuoåi ôû Vieät Nam bôûi coù theå möùc tích luõy quoác gia (tieát kieäm) khoâng ñaùp öùng kòp thôøi toác ñoä giaø hoùa. Beân caïnh ñoù, döï baùo cuûa Lieân hôïp quoác[18] cuõng chæ ra raèng tyû soá hoã trôï tieàm naêng (tính baèng tyû soá giöõa nhoùm daân soá 15-59 vôùi soá ngöôøi cao tuoåi) seõ giaûm nhanh choùng trong thôøi gian tôùi, töø 6,89 naêm 2007 xuoáng
5,8 naêm 2020 neân neáu khoâng coù nhöõng böôùc chuaån bò chính saùch ngay töø baây giôø, ñaëc bieät laø vieäc taän duïng cô caáu daân soá vaøng. Moät daân soá ñöôïc goïi laø böôùc vaøo thôøi kyø coù theå taän duïng lôïi töùc daân soá hoaëc cöûa soå cô hoäi daân soá khi tyû soá giöõa toång daân soá treû em (0-14) vaø ngöôøi cao tuoåi (töø 65 trôû leân) vôùi 100 ngöôøi trong tuoåi lao ñoäng (15-64) thaáp hôn 50. Ñaây laø cô hoäi vaøng ñeå quoác gia coù thôøi kyø daân soá naøy taän duïng cho taêng tröôûng vaø phaùt trieån kinh teá. Nhaät Baûn vaø Haøn Quoác laø hai ví duï ñieån hình cuûa vieäc taän duïng cô caáu daân soá vaøng naøy. Trong vieäc xaây döïng moät heä thoáng an sinh xaõ hoäi beàn vöõng, thì roõ raøng nguy cô ruûi ro kinh teá vôùi ngöôøi cao tuoåi laø raát lôùn.
Hieän nay coù khoaûng 44% ngöôøi cao tuoåi ñang laøm vieäc, nhöng phaàn lôùn (hôn 90%) laø laøm noâng nghieäp hoaëc laøm vieäc trong hoä gia ñình khoâng ñöôïc traû coâng neân thu nhaäp raát thaáp vaø baáp beânh. Khoaûn löông höu hoaëc trôï caáp xaõ hoäi cho ngöôøi cao tuoåi chieám tyû leä khoâng ñaùng keå trong toång thu nhaäp cuûa hoä gia ñình.
Hôn theá, haàu heát thu nhaäp hoä gia ñình ngöôøi cao tuoåi laø töø hoaït ñoäng noâng nghieäp hoaëc kinh doanh hoä gia ñình neân vôùi nhöõng ruûi ro thieân tai hoaëc kinh teá nhö hieän nay thì roõ raøng ngöôøi cao tuoåi vaø gia ñình hoï raát deã toån thöông.
Nghieân cöùu cuûa Giang Thanh Long vaø Wade Pfau [13] cho thaáy tyû leä ngöôøi cao tuoåi deã toån thöông vôùi ngheøo (hay caän ngheøo) töông ñoái cao. Ngöôøi caøng cao tuoåi thì coù xaùc suaát rôi vaøo tình traïng ngheøo caøng cao; ngöôøi cao tuoåi soáng ôû noâng thoân, laø phuï nöõ hoaëc laø ngöôøi daân toäc thì coù khaû naêng ngheøo nhieàu hôn laø ngöôøi cao tuoåi soáng ôû thaønh thò, laø nam giôùi vaø laø ngöôøi Kinh. Moät phaùt hieän cuõng raát quan troïng cuûa nghieân cöùu naøy laø hoä gia ñình cao tuoåi ñöôïc höôûng baát kyø moät cheá ñoä an sinh xaõ hoäi
Hình 1. Vieät Nam – Giaø tröôùc khi giaøu?
Nguoàn: Thoáng keâ Y teá quoác teá 2008
naøo cuõng coù xaùc suaát ngheøo thaáp hôn hoä khoâng ñöôïc höôûng gì.
Thöù saùu, giaø hoùa daân soá seõ taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán heä thoáng baûo hieåm xaõ hoäineáu khoâng coù nhöõng chính saùch thích öùng ngay töø baây giôø. Tính toaùn cuûa Castel vaø Rama [8] vaø Giang Thanh Long vaø Wade Pfau [14] cuøng cho moät keát quaû nhö nhau, ñoù laø neáu heä thoáng höu trí hieän nay vaãn tieáp tuïc ñöôïc duy trì thì tyû soá phuï thuoäc heä thoáng (ñöôïc tính baèng tyû soá giöõa soá ngöôøi höôûng vaø soá ngöôøi ñoùng) seõ taêng leân, töø 1/34 naêm 2000 leân 1/19 naêm 2004 vaø 1/6 naêm 2020.
Beân caïnh ñoù, tham luaän veà tình hình thöïc hieän BHXH cuûa Kieàu Vaên Minh[2] cho thaáy, do tình traïng veà höu sôùm coøn nhieàu trong khi tuoåi thoï ngöôøi nghæ höu taêng neân tính bình quaân thì ngöôøi veà höu seõ coù thôøi gian höôûng laø 19,5 naêm; trong khi ñoù, soá tieàn ñoùng trong voøng 28 naêm chæ ñuû chi traû trong voøng 10 naêm. Keát quaû laø, khaû naêng thaâm huït quyõ nhanh choùng laø ñieàu coù theå thaáy roõ. Neáu duy trì caùch thöùc hoaït ñoäng nhö hieän nay thì muoán caân ñoái quyõ buoäc phaûi (i) giaûm möùc höôûng hoaëc (ii) taêng möùc ñoùng. Tuy nhieân, caû hai khaû naêng naøy cuøng raát khoù khaên vì möùc höôûng trung bình hieän nay raát thaáp neân caét giaûm seõ khoâng ñaûm baûo ñöôïc möùc soáng cho ngöôøi höôûng; hoaëc möùc ñoùng goùp phaûi taêng töø 20%
nhö hieän nay leân 30% môùi ñaûm baûo duy trì quyõ trong 30 naêm tôùi.
Heä thoáng trôï caáp xaõ hoäi cho ngöôøi cao tuoåi ñaõ ñöôïc môû roäng veà quy moâ vaø möùc höôûng, nhöng tyû leä roø ræ vaø taùc ñoäng giaûm ngheøo chöa thöïc söï cao. Tính toaùn cuûa Evans vaø coäng söï[9] cho thaáy nhoùm daân soá coù thu nhaäp cao hôn laïi coù tyû leä höôûng vaø möùc höôûng trung bình töø heä thoáng an sinh xaõ hoäi cao hôn nhoùm coù thu nhaäp thaáp. Nhoùm ngheøo nhaát chæ ñöôïc höôûng khoaûng 15% möùc chi tieâu cuûa chính phuû cho chaêm soùc y teá [17].
3. Khuyeán nghò chính saùch
Do hai xu höôùng daân soá quan troïng - ñoù laø cô caáu daân soá vaøng vaø giaø hoùa daân soá - seõ ñoàng thôøi dieãn ra trong nhöõng naêm tôùi, Vieät Nam coù cô hoäi coù moät khoâng hai ñeå taän duïng vaø thích öùng. Vieät Nam coù theå hoïc hoûi caùc nöôùc ñi tröôùc nhö Nhaät Baûn, Haøn Quoác trong vieäc thích öùng vôùi hai xu höôùng daân soá naøy, nhöng ñieàu quan troïng phaûi löu yù laø hai xu höôùng daân soá ñoù dieãn ra noái tieáp nhau ôû Nhaät Baûn vaø Haøn Quoác, trong khi chuùng seõ cuøng xaûy ra ôû Vieät Nam neân ñoøi hoûi Vieät Nam phaûi coù nhöõng böôùc ñi veà chieán löôïc, chính saùch phuø hôïp vôùi caû hai xu
höôùng daân soá naøy cuøng moät luùc (Hình 2).
Vôùi quan ñieåm ñoù, ñeå taän duïng ñöôïc cô hoäi cô caáu daân soá vaøng, khuyeán nghò chính saùch ñaõ ñöôïc thaûo luaän chi tieát trong nghieân cöùu cuûa Giang Thanh Long [4], goàm coù: (1) chính saùch veà giaùo duïc vaø ñaøo taïo; (2) chính saùch veà lao ñoäng, vieäc laøm vaø nguoàn nhaân löïc; (3) chính saùch daân soá, y teá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình; vaø (4) chính saùch an sinh xaõ hoäi toaøn dieän. Ñeå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng thaùch thöùc cuûa quaù trình giaø hoùa, trong khuoân khoå baøi vieát naøy, chuùng toâi xin ñeà xuaát moät soá caûi caùch trong chính saùch an sinh xaõ hoäi vaø chaêm soùc y teá nhaèm ñaûm baûo cuoäc soáng cho ngöôøi cao tuoåi tröôùc caùc ruûi ro kinh teá, xaõ hoäi vaø söùc khoûe.
Thöù nhaát, caàn xaây döïng moät loä trình ñeå chuyeån ñoåi daàn heä thoáng höu tríthöïc thanh thöïc chi (PAYG) sang taøi khoaûn caù nhaân thoâng qua moät heä thoáng taøi khoaûn caù nhaân töôïng tröng (NDC). Thöïc hieän vieäc chuyeån ñoåi naøy nhaèm ñaûm baûo: (i) coâng baèng ñoùng- höôûng cho ngöôøi tham gia (cuøng theá heä vaø giöõa caùc theá heä); (ii) söï oån ñònh quyõ vaø traùnh ñöôïc nôï löông höu tieàm aån lôùn [11] vaø (iii) thích hôïp vôùi tình hình phaùt trieån thò tröôøng taøi chính ôû Vieät Nam.
Thöù hai, caàn ña daïng hoùa loaïi hình baûo hieåm nhaèm taêng cöôøng khaû naêng tieáp caän cuûa caùc nhoùm daân soá, trong ñoù baûo hieåm töï nguyeän vaø baûo hieåm boå sung caàn ñöôïc taêng cöôøng. Cuï theå, baûo hieåm caàn ñöôïc thieát keá linh hoaït, phuø hôïp vôùi khaû naêng ñoùng goùp vaø chi traû cuûa ñoái töôïng vaø coù khaû naêng lieân thoâng vôùi caùc loaïi hình baûo hieåm khaùc.
Thöù ba, heä thoáng trôï giuùp/trôï caáp xaõ hoäi caàn ñöôïc thieát keá höôùng ñeán moät heä thoáng phoå caäp, trong ñoù chöông trình höu trí xaõ hoäi (khoâng ñoùng
Hình 2. Kinh nghieäm cuûa Nhaät Baûn trong vieäc thích öùng vôùi bieán ñoåi daân soá
Nguoàn: JICA (2003)
goùp) vôùi ñoái töôïng chuû yeáu laø ngöôøi cao tuoåi ôû noâng thoân vaø phuï nöõ cao tuoåi seõ coù taùc ñoäng lôùn bôûi taùc ñoäng giaûm ngheøo cao nhaát [15].
Thöù tö, thuùc ñaåy caùc hình thöùc hoaït ñoäng kinh teá cho ngöôøi cao tuoåinhaèm ñaûm baûo thu nhaäp vaø caùc ñieàu kieän veà ñôøi soáng. Ñoàng thôøi, ña daïng hoùa caùch thöùc toå chöùc cuoäc soáng cho ngöôøi cao tuoåi ñeå thích öùng vôùi nhöõng bieán ñoåi veà ñôøi soáng (soáng cuøng con chaùu, nhaø döôõng laõo…).
Cuoái cuøng, chuaån bò khaû naêng ñaùp öùng heä thoáng dòch vuï chaêm soùc y teá daøi haïn ñeå ñoùn doøng ngöôøi cao tuoåi taêng nhanh, ñaëc bieät quan taâm tôùi caùc nhoùm ñoái töôïng ngöôøi cao tuoåi ngheøo, soáng ôû noâng thoân hoaëc vuøng saâu, vuøng xa.
4. Moät vaøi keát luaän
Baøi vieát naøy moâ taû xu höôùng bieán ñoäng cuûa daân soá Vieät Nam trong quaù khöù cuõng nhö keát quaû döï baùo cho nhöõng thaäp kyû tôùi vaø cho thaáy Vieät Nam seõ böôùc vaøo giai ñoaïn giaø hoùa nhanh vôùi thôøi gian chuaån bò raát ngaén trong boái caûnh thu nhaäp bình quaân ñaàu
ngöôøi vaãn coøn ôû möùc trung bình thaáp. Trong xu höôùng ñoù, baøi vieát ñeà caäp ñeán daân soá cao tuoåi döôùi nhieàu goùc ñoä khaùc nhau nhö cô caáu tuoåi, toác ñoä giaø hoùa, keát caáu hoä gia ñình, kinh teá…. ñeå chæ ra nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi chính saùch hieän nay vaø nhöõng naêm tieáp theo. Töông öùng vôùi moãi thaùch thöùc ñoù, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi coù chính saùch thích öùng vôùi xu höôùng giaø hoùa ngaøy caøng maïnh. Do khuoân khoå baøi baùo coù haïn neân chuùng toâi chæ toång quan tình hình ngöôøi cao tuoåi vaø nhöõng thaùch thöùc chính saùch hieän nay ñeå gôïi môû cho nhöõng nghieân cöùu saâu tieáp theo.
Nhöõng nghieân cöùu ñoù coù theå ñöa ra ñöôïc nhöõng chính saùch, chieán löôïc xaùc ñaùng nhaèm ñaûm baûo ñôøi soáng maïnh khoûe caû veà tinh thaàn vaø vaät chaát cho ngöôøi cao tuoåi baây giôø cuõng nhö sau naøy. Ñeå giaø hoùa thaønh coâng, kinh nghieäm ñuùc keát töø caùc nöôùc cho thaáy, caùc chieán löôïc, chính saùch caàn ñaûm baûo cho ngöôøi cao tuoåi coù ñöôïc: (1) söùc khoûe toát, ít ruûi ro vôùi beänh taät vaø taøn taät; (2) chuû ñoäng tham gia caùc hoaït ñoäng cho moät cuoäc soáng naêng ñoäng; vaø (3) hoaït ñoäng trí oùc vaø chaân tay thöôøng xuyeân [19].
Taøi lieäu tham khaûo
Tieáng Vieät
1. Boä Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch, Toång cuïc Thoáng keâ, Vieän Gia ñình vaø Giôùi, vaø Quyõ Nhi ñoàng LHQ(2008). Keát quaû ñieàu tra gia ñình Vieät Nam naêm 2006 – Baùo caùo toùm taét.
2. Kieàu Vaên Minh(2009). “Tham luaän veà vieäc taêng tuoåi höu cho lao ñoäng nöõ ôû Vieät Nam”. Baùo caùo trình baøy taïi hoäi thaûo
“Caûi caùch tuoåi veà höu cho phuï nöõ Vieät Nam trong boái caûnh hoäi nhaäp vaø phaùt trieån” do Vieän Lao ñoäng vaø Xaõ hoäi, Boä Lao ñoäng, Thöông binh vaø Xaõ hoäi vaø Ngaân haøng Theá giôùi toå chöùc ngaøy 3/4/2009 taïi Haø Noäi.
3. Giang Thanh Long (2008a). “Söùc khoeû vaø vieäc löïa choïn, söû duïng caùc cô sôû khaùm chöõa beänh cuûa ngöôøi cao tuoåi Vieät Nam, Taïp chí Baûo hieåm Xaõ hoäi, soá 7/2008. 37-43 vaø 48.
4. Giang Thanh Long ( 2009). “Cô caáu daân soá vaøng: Thöïc traïng, thaùch thöùc vaø caùc khuyeán nghò chính saùch cho Vieät Nam”. (baûn thaûo).
5. Nguyeãn Ñình Cöû (2009). “Nhöõng ñaëc ñieåm daân soá cao tuoåi ôû Vieät Nam” (baøi trình baøy khoâng xuaát baûn).
6. Nguyeãn Ñình Cöû vaø Haø Anh Tuaán (2010). “Thay ñoåi caáu truùc daân soá vaø döï baùo giai ñoaïn cô caáu daân soá vaøng ôû Vieät Nam”. Baùo caùo taïi Hoäi thaûo “Cô caáu daân soá vaøng: Cô hoäi vaø Thaùch thöùc” do Toång cuïc DS-KHHGÑ toå chöùc ngaøy 3/6/2010 taïi Haø Noäi.
7. Phaïm Thaéng vaø Ñoã Thò Khaùnh Hyû (2009). “Baùo caùo toång quan veà chính saùch chaêm soùc ngöôøi giaø thích öùng vôùi thay ñoåi cô caáu tuoåi ôû Vieät Nam” (baûn thaûo).
Tieáng Anh
8. Castel, P. and M. Rama (2005). “Comments on the New Social Insurance Law”, mimeo. Hanoi: World Bank Vietnam.
9. Evans, M., I. Gough, S. Harkness, A. McKay, T. H. Dao, and L. T. N. Do (2007). “The Relationship between Old Age and Poverty in Viet Nam”. United Nations Development Program (UNDP) Vietnam Policy Dialogue Paper No. 2007-
08. Hanoi: UNDP Vietnam.
10. General Statistics Office (GSO)(1999). Report:
Population Projections of Vietnam, 1999-2024. Hanoi: GSO.
11. Giang, T.L (2008b). “Aging Population and the Public Pension Scheme in Vietnam: A Long-term Financial Assessment”, East & West Studies, Vol. 20, Issue 1 (June 2008). 171-193.
12. Giang, T. L., and W. D. Pfau (2007). “The Elderly Population in Vietnam during Economic Transformation: An Overview”. Chapter 7 in Giang, T. L., and K. H. Duong (eds.) Social Issues under Economic Integration and Transformation in Vietnam, Volume 1: 185-210. Hanoi:
Vietnam Development Forum (VDF).
13. Giang, T. L. (2009a). “The Vulnerability of the Elderly to Poverty: Determinants and Policy Implications for Vietnam”, Asian Economic Journal, Vol. 23, No.4: 419-437 14. Giang, T. L. (2009b). “Demographic Changes and the Long-term Pension Finances in Vietnam: A Stochastic Actuarial Assessment”, Journal of Population Ageing, Vol.
1, No. 2: 125-151.
15. Giang, T. L. (2009c). “Aging, Poverty, and the Role of a Social Pension in Vietnam”, Development and Change, Vol. 40, No. 2: 333-360.
16. Kinsella, K. and Gist, Y. J. 1995. “Older Workers, Retirement, and Pensions: A Comparative International Chartbook”, Paper IPC 95/2, US Bureau Census.
17. Lieberman, S. S., and Wagstaff, A.(2008). Health Financing and Delivery in Vietnam: Looking Forward.
Washington D. C: World Bank.
18. Lieân hôïp quoác (United Nations)(2008). World Population Prospects. The 2008 Revision Population Database. New York: United Nations. Access:
http://esa.un.org/unpp/index.asp?panel=2, 10 Nov. 2009.
19. Rowe, J. W, and Kahn, R. L. (1998). “The Facts of Successful Aging”. Xem ngaøy 1/6/2010 taïi http://www.egyptianaaa.org/HealthSuccessfulAging2.htm.
20. UNDP (United Nations Development Program)(2009).
Human Development Report 2009: Overcoming Human Barriers – Human Mobility and Development. New York:
UNDP.
