22 Taïp chí Y teá Coâng coäng, 11.2004, Soá 2 (2)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Moät soá ñieåm noåi baät cuûa naâng cao söùc khoûe (NCSK):
1. Hieán chöông Ottawa phaùt bieåu raèng caùc ñieàu kieän tieàn ñeà caàn thieát cho söùc khoûe laø hoaø bình, nôi ôû, giaùo duïc, thöïc phaåm, thu nhaäp, heä sinh thaùi beàn vöõng, nguoàn löïc ñöôïc duy trì, coâng lyù xaõ hoäi vaø coâng baèng.
2. Ñònh höôùng laïi caùc dòch vuï y teá laø nhaèm ñaùp öùng nhu caàu söùc khoeû cuûa ngöôøi daân moät caùch toaøn dieän hôn. Taêng cöôøng söï tham gia cuûa ngöôøi daân.
Ngöôøi daân ñöôïc trôï giuùp ñeå töï kieåm soaùt tình traïng söùc khoûe cuûa chính mình.
3. TCYTTG ñònh höôùng hoaït ñoäng y teá coâng coäng theo chieàu höôùng môùi coù tính chieán löôïc vaø chính trò hôn khi keâu goïi "xaây döïng chính saùch coâng coäng coù lôïi cho söùc khoûe", "taïo moâi tröôøng hoã trôï".
Ñaây laø moät chieán löôïc chính cuûa TCYTTG nhaèm mang laïi söùc khoeû cho moïi ngöôøi. Naâng cao söùc khoûe (NCSK) laø söï keá thöøa coù tính naâng cao cuûa tuyeân ngoân Alma Ata (1978) veà Chaêm soùc söùc khoûe ban ñaàu (CSSKBÑ) nhaèm ñaït muïc tieâu Söùc khoûe cho moïi ngöôøi ñeán naêm 2000. Giaùo duïc söùc khoûe (GDSK) laø moät thaønh phaàn coát loõi cuûa chieán löôïc CSSKBÑ. Vaäy GDSK coù vai troø nhö theá naøo trong chieán löôïc NCSK?
Vôùi caùch phaân tích caùc yeáu toá quyeát ñònh söùc khoeû, coù 4 nhoùm nhaân toá chính aûnh höôûng ñeán tình traïng söùc khoeû:
1.Dòch vuï chaêm soùc söùc khoeû.
2.Yeáu toá di truyeàn.
3.Haønh vi caù nhaân.
4.Moâi tröôøng töï nhieân, moâi tröôøng vaät lyù, moâi tröôøng kinh teá - xaõ hoäi.
Roõ raøng chuùng ta khoù taùc ñoäng leân yeáu toá di truyeàn treân dieän roäng duø hieän nay caùc nghieân cöùu di truyeàn vaø y hoïc phaân töû ñang phaùt trieån maïnh.
Theo caùc lyù thuyeát GDSK, coù theå taùc ñoäng vaø laøm thay ñoåi haønh vi caù nhaân nhaèm baûo veä söùc khoeû. Coù nhieàu caùch tieáp caän GDSK ñeå NCSK, coù theå thaáy qua Sô ñoà 1.
Coù ba caùch tieáp caän GDSK taïo neân 3 moâ hình GDSK.
1. Moâ hình phoøng beänh (Preventive model) Muïc tieâu cuûa moâ hình GDSK phoøng beänh laø thuyeát phuïc caù nhaân coù caùc quyeát ñònh coù traùch nhieäm, coù nhöõng haønh vi giuùp phoøng ngöøa maéc beänh. Möùc höõu hieäu ñöôïc ño baèng tæ leä thay ñoåi haønh vi.
Taùc giaû Zola (1970) cho raèng moâ hình naøy coù nhöôïc ñieåm laø khoâng ñeà caäp ñeán nguoàn goác xaõ hoäi cuûa söùc khoeû. OÂng ñöa ra ví duï "doøng soâng": moät baùc só thaáy raát nhieàu ngöôøi keâu cöùu trong doøng soâng, oâng voäi vaøng bôi ra cöùu moät ngöôøi, ñem vaøo laøm hoâ haáp nhaân taïo, roài laïi bôi ra cöùu ngöôøi khaùc. Khi ñöôïc
Giaùo duïc söùc khoûe - moät phaàn quan troïng cuûa naâng cao söùc khoeû
Ths. Phuøng Ñöùc Nhaät Naêm 1986, Toå chöùc y teá theá giôùi (TCYTTG)
neâu naêm nguyeân taéc naâng cao söùc khoeû thoâng qua Hieán chöông Ottawa:
- Xaây döïng chính saùch coâng coäng coù lôïi cho söùc khoeû.
- Taïo moâi tröôøng hoã trôï.
- Taêng cöôøng hoaït ñoäng coäng ñoàng.
- Phaùt trieån caùc kyõ naêng caù nhaân.
- Ñònh höôùng laïi caùc dòch vuï y teá.
In 1986, the World Health Organisation (WHO) stated 5 health promotion principles through the Ottawa Charter:
- Build healthy public policy - Create supportive environments - Strengthen community action - Develop personal skills - Reorient health services Phùng Ĉӭc Nhұt
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 11.2004, Soá 2 (2) 23 phoûng vaán, oâng noùi: "Toâi quaù baän roän trong vieäc cöùu
ngöôøi, khoâng coù thôøi gian chaïy ngöôïc leân ñaàu nguoàn xem coù chuyeän gì treân ñoù laøm cho ngöôøi ta cöù lieân tieáp rôùt xuoáng soâng nöõa"! Beänh taät coù theå coù nguoàn goác töø yeáu toá xaõ hoäi. Neáu chæ giaûi quyeát ngöôøi beänh maø khoâng giaûi quyeát ñöôïc nguyeân nhaân xaõ hoäi thì cuõng nhö vò baùc só lo cöùu ngöôøi noùi treân.
McKinlay (1979) keâu goïi: "Baây giôø laø luùc chuùng ta neân döøng laïi vôùi vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà böùc xuùc ngaén haïn tröôùc maét maø neân tìm caùch giaûi quyeát nguyeân nhaân töø ñaàu nguoàn". ÔÛ ñaàu nguoàn chuùng ta khoâng chæ thaáy haønh vi caù nhaân maø coøn thaáy caùc aûnh höôûng kinh teá - xaõ hoäi. Thí duï, beùo phì ôû caùc nöôùc coâng nghieäp laø do ngaønh coâng nghieäp thöïc phaåm saûn xuaát ra quaù nhieàu thöùc aên nhanh giaøu chaát beùo ñeå kieám lôïi nhuaän.
Crawford (1977) cho raèng neáu cöù ñoå loãi cho ngöôøi beänh thì khoâng ñuùng khi xaõ hoäi taïo thuaän lôïi cho söï phaùt trieån vaø duy trì caùc haønh vi coù haïi cho söùc khoeû.
2. Moâ hình chính trò taän goác (Radical political model)
Moâ hình chính trò taän goác quan taâm ñeán vieäc thay ñoåi xaõ hoäi vaø moâi tröôøng soáng baèng caùc hoaït ñoäng mang tính chính trò. Chính trò ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa: thaønh laäp caùc hoäi baûo veä ngöôøi tieâu duøng, caùc phong traøo söùc khoûe, vaän ñoäng uûng hoä cho moät xaõ hoäi laønh maïnh, caùc phong traøo baûo veä moâi tröôøng, naâng cao nhaän thöùc cuûa quaàn chuùng.
ÔÛ Myõ vaø Anh, vieäc vaän ñoäng "xaây döïng chính saùch coâng coäng nhaèm baûo veä söùc khoûe" ñöôïc xem nhö thuoäc moâ hình GDSK chính trò taän goác. Tuy vaäy, vieäc "taùc ñoäng leân chöông trình nghò söï" laïi ñöôïc xem nhö thuoäc moâ hình GDSK phoøng beänh vì vieäc taùc ñoäng naøy coù tính caùch giôùi haïn.
Naâng cao nhaän thöùc quaàn chuùng phaûi ñaët ra caùc chæ tieâu veà thay ñoåi haønh vi coù theå ño ñaïc ñöôïc.
Freudenberg (1981) neâu ra caùc thí duï sau ñeå noùi leân hieäu quaû cuûa naâng cao nhaän thöùc.
- Xaây döïng chính saùch coâng coäng coù lôïi cho SK
- Caùc bieän phaùp: luaät phaùp, kinh teá, taøi chính, moâi tröôøng, toå chöùc
Moâi tröôøng xaõ hoäi vaø moâi tröôøng töï nhieân
Tình traïng khoeû maïnh khoâng beänh taät
Löïa choïn SK
GDSK Taùc ñoäng
leân chöông trình nghò
söï Naâng cao
nhaän thöùc ngöôøi daân Hoaït ñoäng coäng ñoàng
Vaän ñoäng haønh lang Vaän ñoäng uûng hoä Ñieàu hoaø quyeàn lôïi
Caùc toå chöùc NCSK
Dòch vuï y teá
Cung caáp kyõ naêng Naâng cao nhaän thöùc Giaùo duïc ngheà nghieäp
Sô ñoà 1: YÙ nghóa cuûa Naâng cao söùc khoeû
24 Taïp chí Y teá Coâng coäng, 11.2004, Soá 2 (2)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Trong phong traøo baûo veä söùc khoûe phuï nöõ:
- Gia taêng soá löôïng baøi vieát do caùc caù nhaân hay caùc nhoùm haønh ñoäng thöïc hieän trong caùc chöông trình giaùo duïc cho phuï nöõ.
- Thaønh laäp ñöôïc UÛy ban choáng laïm duïng trieät saûn. UÛy ban naøy vaän ñoäng ñöa vaøo luaät caùc ñieàu khoaûn tham vaán baét buoäc cho taát caû caùc tröôøng hôïp trieät saûn tröôùc khi thöïc hieän thuû thuaät.
Trong vaán ñeà söùc khoûe vaø an toaøn lao ñoäng:
- Thaønh laäp Hieäp hoäi phoåi Carolina Brown giaûi thích veà an toaøn lao ñoäng cho coâng nhaân deät, daïy hoï caùch ño ñaïc vaø theo doõi noàng ñoä buïi vaø caùch haønh ñoäng khi noàng ñoä buïi naøy cao hôn möùc chuaån cho pheùp.
Trong vaán ñeà moâi tröôøng:
- Moät nhoùm caùc baø meï ôû New Jersey nhaän ra soá treû cheát do ung thö taêng cao ôû khu vöïc coâng nghieäp ñaõ laäp neân moät hoäi vaø yeâu caàu chính phuû tieåu bang phaûi coù cuoäc ñieàu tra dòch teã hoïc.
Moät thí duï khaùc laø ñeå traùnh beùo phì ôû treû, hoäi phuï huynh hoïc sinh taùc ñoäng laøm thay ñoåi chính saùch vaø cheá ñoâï aên cho treû ôû tröôøng hoïc. Ñaây cuõng ñöôïc xem laø moät haønh ñoäng chính trò.
Vaán ñeà ñaët ra laø GDSK seõ ñöôïc xem laø thaønh coâng khi treân thò tröôøng chæ coøn laïi caùc loaïi thöùc aên laønh maïnh, khoâng gaây beùo phì, hay khi ngöôøi daân ñöôïc giaùo duïc söùc khoûe ñeå chæ choïn löïa caùc loaïi thöùc aên laønh maïnh, duø treân thò tröôøng vaãn coøn caùc loaïi thöïc phaåm gaây beùo phì? Vaán ñeà naøy ñöôïc ñeà caäp trong moâ hình GDSK sau.
3. Moâ hình töï naâng cao naêng löïc (self- empowerment model)
GDSK theo moâ hình naøy nhaán maïnh ñeán söï cung caáp thoâng tin ñeå ngöôøi daân coù söï choïn löïa vôùi ñaày ñuû thoâng tin. GDSK trôï giuùp söï thay ñoåi baèng caùch höôùng ñoái töôïng ñeán söï löïa choïn laønh maïnh hôn laø duøng bieän phaùp baét buoäc.
Trong khi TCYTTG nhaán maïnh ñeán vieäc naâng cao naêng löïc trong naâng cao SK, nhieàu ngöôøi khoâng chæ muoán laøm cho choïn löïa coù lôïi cho SK laø choïn löïa deã daøng maø coøn laø choïn löïa duy nhaát! Caùch ñôn giaûn nhaát laø cung caáp thoâng tin, tuyeân truyeàn, thuyeát phuïc, chæ thò, huaán luyeän.
Thí duï: Moät chöông trình GDSK veà ngöøa thai seõ giaùo duïc hieåu bieát cho nhoùm ñoái töôïng ñích veà döõ lieäu, khaùi nieäm, nguyeân lyù cuûa ngöøa thai vaø thöïc haønh.
Caùch GDSK naøy döïa treân nguyeân lyù laø khi ñoái töôïng coù ñuû thoâng tin thì hoï seõ coù nhöõng quyeát ñònh döïa treân thoâng tin. Cung caáp thoâng tin laø caàn nhöng chöa ñuû.
Moâ hình GDSK naøy döïa treân caùch thöïc hieän ñöôïc trình baøy trong Sô ñoà 2.
Vôùi moâ hình naøy, caùc raøo caûn kieán thöùc coù theå vöôït qua, nhöng caùc raøo caûn khaùc vaãn coøn ñoù. Thaät khoù töôûng töôïng raèng moät phuï nöõ ñoâng con, ngheøo khoù, nhaø cöûa chaät heïp cuõng coù theå coù nhöõng choïn löïa baèng vôùi moät nam giôùi trung löu. Vò trí kinh teá xaõ hoäi taïo neân nhöõng raøo caûn veà xaõ hoäi vaø moâi tröôøng soáng.
Cung caáp thoâng tin
Thay ñoåi nieàm
tin vaø giaù trò Thöïc haønh ra quyeát ñònh
Choïn löïa coù lôïi cho söùc
khoûe
Giaùo duïc
truyeàn thoâng Thaûo luaän
nhoùm nhoû Saém vai, troø
chôi, giaû laäp
Sô ñoà 2: Moâ hình giaùo duïc vaø phöông phaùp töông öùng
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 11.2004, Soá 2 (2) 25 Taùc giaû:Ths. Phuøng Ñöùc Nhaät hieän ñang coâng taùc taïi
Khoa Söùc khoûe Coäng ñoàng - Vieän Veä sinh Y teá Coâng coäng Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ñòa chæ: 159 Höng Phuù - P.8 - Q.8, TP.HCM. E-mail: [email protected].
Taøi lieäu tham khaûo:
1. Ñoã Hoàng Ngoïc vaø coäng söï. Taøi lieäu huaán luyeän GDSK vaø NCSK,Trung taâm Truyeàn thoâng vaø Giaùo duïc Söùc khoûe. TP.
Hoà Chí Minh. 1999.
2. Vieän Nhieät ñôùi Hoaøng gia Haø Lan (KIT). Giaùo trình Quaûn lyù Y teá tuyeán huyeän,2001.
3. Toå chöùc Y teá theá giôùi. Hieán chöông Ottawa veà Naâng cao söùc khoûe 1986.
http:// www.who.int/hpr/backgroundhp/ottawacharter.htm 4. Toå chöùc Y teá theá giôùi. Tuyeân ngoân Alma Ata veà Chaêm soùc Söùc khoûe ban ñaàu 1978.
http://www.who.int/hpr/archives/docs/almaata.htm
Cung caáp thoâng tin
Thay ñoåi nieàm
tin vaø giaù trò Thöïc haønh ra quyeát ñònh
Choïn löïa coù lôïi cho söùc khoûe
Naâng cao naêng löïc baûn thaân
Thay ñoåi caùc raøo caûn XH vaø
moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán
löïa choïn
Naâng cao loøng töï troïngTaêng loøng töï tin
Toång hôïp nhieàu kyõ naêng xaõ hoäi
Sô ñoà 3: Caùc yeáu toá chính cuûa moâ hình naâng cao naêng löïc baûn thaân Caùc nhaø GDSK choïn moâ hình naâng cao naêng
löïc baûn thaân höôùng ñeán vieäc boû caùc raøo caûn chính cho vieäc ra quyeát ñònh. Hoï khoâng chæ cung caáp kieán thöùc, thay ñoåi thaùi ñoä, höôùng daãn thöïc haønh ra quyeát ñònh, maø coøn coá heát söùc naâng cao naêng löïc (empower) cho ñoái töôïng.
Caùch laøm cuï theå seõ theo Sô ñoà 3.
Moâ hình naøy laø cô sôû cho GD kyõ naêng soáng (life skill). Caùc kyõ naêng soáng nhö: ra quyeát ñònh, giao tieáp, töï nhaän thöùc, ñoái phoù vôùi caûm xuùc khoâng chæ giuùp ñoái töôïng giaûi quyeát moät tình huoáng söùc khoûe ñaëc bieät maø coøn laøm thay ñoåi caùch ñoái töôïng töï nhaän thöùc veà chính mình; khoâng chæ phaùt trieån caùc löïa choïn laønh maïnh maø coøn thuùc ñaåy söï tröôûng
thaønh cuûa caù nhaân.
Toùm laïi, trong moái töông quan vôùi NCSK, GDSK laø moät phaàn quan troïng. GDSK giôùi haïn trong vieäc thay ñoåi haønh vi, trong khi NCSK höôùng vaøo söï thay ñoåi hoaøn caûnh. Hoaøn caûnh xung quanh nhö luaät phaùp, chính saùch, moâi tröôøng vaät lyù, taäp tuïc, thoùi quen xaõ hoäi laø neàn taûng cho haønh vi coù haïi cho söùc khoûe.
Tuøy ñoái töôïng, muïc tieâu thay ñoåi, nhaø GDSK coù theå choïn caùc phöông phaùp tieáp caän vaø giaùo duïc theo caùc moâ hình khaùc nhau. Cuoái cuøng ñeàu nhaèm ñaït ñeán moät xaõ hoäi maø caùc choïn löïa coù lôïi cho söùc khoûe laø choïn löïa deã daøng.
