tÇm vãc phan béi ch©u trong lÞch sö vµ lÞch sö v¨n ch­¬ng viÖt nam

tÇm vãc phan béi ch©u trong lÞch sö vµ lÞch sö v¨n ch­¬ng viÖt nam

®Çu thÕ kû XX

Phong Lª^*

ThÕ hÖ chóng t«i, ë tuæi häc trß, lµ con em xø NghÖ, tuy cã ®­îc nghe,

®­îc kÓ vÒ Phan Béi Ch©u, nh­ng kh«ng nhiÒu. ChØ khi tr­ëng thµnh míi

®­îc häc, ®­îc biÕt ®Õn Phan víi niÒm tù hµo vµ lßng thµnh kÝnh. Vµ biÕt qua s¸ch vë, gi¸o tr×nh cña c¸c bËc thÇy, trong ®ã hai ng­êi cã vai trß quan träng nhÊt ®èi víi t«i, ®ã lµ §Æng Thai Mai vµ Hoµi Thanh - mét ng­êi tõ cæ ®iÓn xu«i vÒ hiÖn ®¹i; mét ng­êi tõ hiÖn ®¹i ng­îc trë vÒ cæ ®iÓn. T«i häc vµ ®äc

§Æng Thai Mai tr­íc khi «ng vÒ ViÖn, trong c¸c bµi gi¶ng ë §¹i häc vµ trong V¨n th¬ Phan Béi Ch©u (1958). Vµ ®äc Hoµi Thanh, sau khi «ng rêi ViÖn, trong Phan Béi Ch©u (cuéc ®êi vµ th¬ v¨n) (1978). VËy lµ trong kho¶ng c¸ch 20 n¨m. Qua §Æng Thai Mai t«i ®­îc biÕt mét thêi ®Êt n­íc s«i sôc: “ChØ v×

®äc Phan Béi Ch©u mµ hµng ngh×n thanh niªn ®· c¾t côt bÝm tãc, vÊt hÕt s¸ch vë v¨n ch­¬ng nghÒ cö tö cïng c¸i méng c«ng danh nhôc nh· g¾n trªn ®ã, l×a bá lµng m¹c, nhµ cöa, vî con, råi b¨ng ngµn léi suèi, bÊt chÊp mäi nçi ®ãi thiÕu, nguy hiÓm, khæ së ®Ó qua Xiªm, qua Tµu, qua NhËt mµ häc hái vµ trï tÝnh viÖc ®¸nh T©y. §ã lµ mét thµnh c«ng vÜ ®¹i”(¹). Víi Hoµi Thanh, t«i biÕt t¸c ®éng cña Phan Béi Ch©u ®èi víi mét thÕ hÖ thanh niªn trÝ thøc nh­ «ng lµ thÕ nµo: “Tõ tuæi lªn chÝn, lªn m­êi t«i ®· thuéc nhiÒu c©u th¬ cña Phan Béi Ch©u (...) Cã thÓ nãi th¬ Phan Béi Ch©u ®· gãp søc ®­a ®Õn phong trµo yªu n­íc réng lín, nhÊt lµ cña häc sinh, sinh viªn trong dÞp hai cô Phan vÒ n­íc (1925) (...) Riªng ®èi víi t«i, tÊm g­¬ng Phan Béi Ch©u ®· gióp t«i rÊt nhiÒu.

Gióp t«i nh÷ng khi t«i v­¬n m×nh lªn lµm nhiÖm vô vµ nh÷ng khi tinh thÇn t«i sa sót th× l¹i gióp t«i gi÷ lÊy m×nh ®Ó kh«ng sa sót nhiÒu h¬n n÷a...”(²).

T«i hiÓu kh«ng ph¶i chØ lµ ng­êi ®ång h­¬ng xø NghÖ mµ c¶ hai, §Æng Thai

* GS. ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam

Mai vµ Hoµi Thanh ®Òu dµnh nhiÒu c«ng søc, t©m huyÕt cho Phan Béi Ch©u;

®Òu viÕt vÒ Phan nh­ lµ ®Ó tr¶ mét mãn nî lín nhÊt trong ®êi nghÒ nghiÖp cña m×nh. Víi c¶ hai, mét ng­êi lµ häc gi¶ uyªn th©m, mét ng­êi lµ nhµ phª b×nh tinh tÕ, Phan Béi Ch©u lµ mét t¸c gia lín, mét nh©n c¸ch lín, cã mét sù nghiÖp lín trong mét b­íc ngoÆt cña lÞch sö, vµ lµm nªn lÞch sö mét b­íc ngoÆt trong v¨n ch­¬ng d©n téc. Lµ “mét trong nh÷ng con ng­êi ViÖt Nam ®Ñp nhÊt”(³) theo Hoµi Thanh. Theo t«i nhí, trong thÕ kû XX, chØ cã mét ng­êi nhËn ®­îc sù t«n vinh lµ “con ng­êi ViÖt Nam ®Ñp nhÊt” - ®Ó s¸nh víi b«ng sen Th¸p M­êi - ®ã lµ Hå ChÝ Minh.

Tõ §Æng Thai Mai vµ Hoµi Thanh t«i nu«i ­íc nguyÖn viÕt mét bµi vÒ Phan Béi Ch©u, nh­ng ®· ®Ó lì nhiÒu dÞp; vµ ®Ó viÕt bµi nµy, t«i cßn tiÕp tôc chÞu ¬n c¸c anh Ch­¬ng Th©u, NguyÔn §×nh Chó (ng­êi cã nhËn xÐt: Phan Béi Ch©u lµ

“mét trong sè nh÷ng nhµ v¨n lín nhÊt cña v¨n häc ViÖt Nam trong nöa ®Çu thÕ kû XX”(⁴) - c¶ hai ®Òu lµ chuyªn gia hµng ®Çu vÒ Phan Béi Ch©u, vµ víi bµi viÕt nµy t«i mong gãp mét vµi nhËn thøc Ýt ái ®Ó bæ sung, hoÆc lµ ®Ó kh¼ng ®Þnh l¹i tÇm vãc, kÝch th­íc Phan Béi Ch©u trong lÞch sö vµ lÞch sö v¨n ch­¬ng sau kho¶ng lïi mét thÕ kû.

I

Víi Phan Béi Ch©u, tr­íc hÕt vµ trän vÑn ®ã lµ mét nhµ Nho yªu n­íc lín nhÊt cña ViÖt Nam xø NghÖ trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XX. Nhµ yªu n­íc víi ®­êng ®êi vµ sù nghiÖp n»m trän vÑn trong bèi c¶nh n­íc mÊt, tõ lóc sinh ra (1867) ®Êt n­íc ®· ch×m trong khãi sóng cña chñ nghÜa thùc d©n; vµ khi qua ®êi (1940), ®Êt n­íc vÉn cßn n¨m n¨m trong tèi t¨m n« lÖ.

H»ng sè bÊt biÕn trong lÞch sö tinh thÇn cña ng­êi ViÖt Nam lµ lßng yªu n­íc. Mét lßng yªu n­íc nh­ lµ thø cña c¶i quý gi¸ nhÊt kh«ng h­ hao, kh«ng suy suyÓn trong nhiÒu ngh×n n¨m, kÓ tõ thêi dùng n­íc, ®­îc l­u gi÷ qua c¸c chøng tÝch lÞch sö, vµ qua mét lÞch sö th¬ v¨n tõ truyÒn thuyÕt (Th¸nh Giãng), qua ca dao (NhiÔu ®iÒu phñ lÊy gi¸ g­¬ng/ Ng­êi trong mét n­íc ph¶i th­¬ng nhau cïng) råi ®Õn víi v¨n häc viÕt - kÓ tõ bµi th¬ bèn c©u Nam quèc s¬n hµ...

trong cuéc chiÕn chèng Tèng lÇn thø hai (1075-1077) ®Õn Tuyªn ng«n ®éc lËp (1945) khai sinh n­íc ViÖt Nam d©n chñ céng hßa.

Sù thùc lÞch sö ®ã mong ®õng ai quªn, nhÊt lµ trong bèi c¶nh hßa b×nh - héi nhËp nh­ h«m nay, bëi nÕu kh«ng cã mét lßng yªu n­íc bÒn v÷ng h¬n møc b×nh th­êng th× sao mµ lÊy l¹i ®­îc n­íc sau h¬n mét ngh×n n¨m B¾c thuéc; vµ sao mµ gi÷ ®­îc n­íc trong mét ngh×n n¨m tù chñ - víi hiÓm häa mÊt n­íc lu«n lu«n r×nh rËp, ®Õn tõ nh÷ng §¹i ®Õ Trung Hoa: H¸n, §­êng, Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh... Tõ gi÷a thÕ kû XIX, trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa, thêi ®¹i cña sù thèng trÞ cña ph­¬ng T©y ®èi víi ph­¬ng §«ng; cña c¸c d©n téc t­ s¶n ®èi víi d©n téc n«ng d©n; cña v¨n minh ®èi víi l¹c hËu... l¹i mét lÇn n÷a d©n téc ph¶i

®øng tr­íc mét hiÓm häa cµng lín h¬n. Suèt nöa sau thÕ kû XIX víi liªn tôc nh÷ng cuéc chiÕn chèng T©y d­¬ng, hµo khÝ vµ hy sinh cña d©n téc lµ cã thõa, nh­ng ®Òu thÊt b¹i. Bëi ®©y lµ sù thÊt b¹i tr­íc mét kÎ thï míi, hoµn toµn kh¸c tr­íc; mét thÊt b¹i gÇn nh­ lµ hiÓn nhiªn, khã tr¸nh, trong ®èi s¸nh gi÷a hai

ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, hai tr×nh ®é v¨n minh - mét bªn lµ chñ nghÜa t­ b¶n ®·

chuyÓn sang thêi kú ®Õ quèc chñ nghÜa, vµ mét bªn lµ giai tÇng phong kiÕn cßn trong t×nh tr¹ng manh món, tï ®äng vµ hñ lËu kÐo qu¸ dµi trong lÞch sö.

Lßng yªu n­íc cña d©n téc, trong t×nh c¶nh trªn, lÏ tù nhiªn ph¶i cã thªm nh÷ng phÈm chÊt míi; nãi c¸ch kh¸c, ph¶i lµ mét chñ nghÜa yªu n­íc míi - cøng cái vµ nång nµn h¬n, tØnh t¸o vµ thèng thiÕt h¬n, bëi sù thùc mÊt n­íc lµ qu¸ râ rµng, vµ bëi con ®­êng cøu n­íc lµ kh«ng thÓ trë vÒ víi nh÷ng bµi häc cò, nh÷ng kinh nghiÖm cò - nh­ cha «ng, trong suèt hµng ngµn n¨m lÞch sö.

Ph¶i t×m mét con ®­êng kh¸c, víi sù hîp lùc cña nhiÒu thÕ hÖ, mµ nh÷ng ng­êi më ®­êng míi ph¶i xuÊt hiÖn kh«ng thÓ sím h¬n, vµ cµng kh«ng thÓ muén h¬n ngay trong thËp niªn më ®Çu thÕ kû XX, khi thùc d©n Ph¸p ®ang trong t©m thÕ

®¾c ý víi sù thiÕt lËp xong nÒn thèng trÞ cña chóng trªn toµn l·nh thæ §«ng D­¬ng. Trong ®éi ngò nh÷ng ng­êi më ®­êng - cã mét ng­êi xung trËn víi nhiÖt huyÕt nång nµn nhÊt, vµ víi vò khÝ v¨n ch­¬ng vµ v¨n ch­¬ng vò khÝ - ®ã lµ Phan Béi Ch©u trong t­ c¸ch mét ng­êi ViÖt Nam yªu n­íc xø NghÖ.

x x x

Víi Phan, còng nh­ c¸c chÝ sÜ kh¸c thuéc thÕ hÖ «ng, n­íc kh«ng bao giê lµ mét kh¸i niÖm trõu t­îng. §ã kh«ng chØ lµ mét lä vµng - “«ng cha ta ®Ó cho ta lä vµng”, mµ con ch¸u ph¶i ra søc g×n gi÷. (Nöa thÕ kû sau ta sÏ gÆp l¹i ý t­ëng nµy ë Hå ChÝ Minh - lµ ng­êi còng tõng nãi ®Õn lßng yªu n­íc lu«n lu«n ph¶i

®­îc gi÷ g×n trong lä quý). §ã lµ mét c¬ thÓ sèng - gåm c¶ phÇn hån vµ phÇn x¸c; vµ nÕu phÇn x¸c ®ang bÞ ®äa ®Çy cho x¬ x¸c, tµn t¹, thËm chÝ tiªu hñy th×

phÇn hån vÉn cßn ®ã; vµ tr¸ch nhiÖm cña nh÷ng ai cã lßng yªu n­íc lµ ph¶i gäi cho ®­îc hån vÒ.

Xin hån h·y tØnh ®õng mª!

...

Hån cè quèc vÈn v¬, v¬ vÈn Kh«n t×m ®­êng dß nh¾n hái han B©ng khu©ng ®Ønh nói non ngµn Khãi tu«n khÝ uÊt sãng cuån trËn ®au.

Hån n­íc - ®ã qu¶ lµ mét c¸ch h×nh dung míi ®Ó biÓu ®¹t t×nh yªu n­íc cña thÕ hÖ Phan Béi Ch©u. Vµ d­êng nh­ c¸ch biÓu ®¹t nµy lµ ch­a hÒ xuÊt hiÖn trong lÞch sö chèng chäi víi phong kiÕn ph­¬ng B¾c nhiÒu ngh×n n¨m.

VËy lµ sù xuÊt hiÖn mét kÎ thï míi ®· buéc d©n téc ph¶i t×m ®Õn mét chñ nghÜa yªu n­íc míi, cô thÓ h¬n, thèng thiÕt h¬n, dôc d· h¬n; vµ Phan lµ ng­êi sím tiÕp cËn ®Ó ®em l¹i cho nã mét c¸ch biÓu hiÖn míi, võa b»ng mét lý trÝ tØnh t¸o, võa víi mét c¶m xóc nång nµn.

CÇn mét kÕt hîp c¶ lý trÝ vµ t×nh c¶m, bëi thiÕu mét th× ch­a ®ñ ®Ó biÓu ®¹t c¸i míi mµ Phan vµ thÕ hÖ Phan ®· ®em l¹i cho ®êi sèng tinh thÇn d©n téc ViÖt Nam

®Çu thÕ kû XX. Lý trÝ tØnh t¸o (vµ s¸ng suèt) - ®ã lµ viÖc thõa nhËn sù thÊt b¹i hiÓn nhiªn cña tÊt c¶ c¸c phong trµo chèng Ph¸p tr­íc Phan, cho ®Õn ng­êi kÕt thóc phong trµo CÇn V­¬ng lµ Phan §×nh Phïng (1897). Ph¶i cã mét nhËn thøc kh¸c vµ mét kÕ s¸ch kh¸c cho c«ng cuéc gi¶i phãng - ®ã lµ h­íng vÒ lîi Ých cña D©n, t×m

®Õn søc m¹nh cña D©n (thay cho vua quan vµ kÎ Sü); lµ yªu cÇu D©n chñ, theo m«

h×nh c¸ch m¹ng t­ s¶n ph­¬ng T©y thÕ kû XVIII, mµ nhê vµo sù tiÕp xóc víi T©n th­, míi vì ra ®­îc:

Ngh×n, mu«n, øc, triÖu ng­êi chung gãp X©y dùng nªn c¬ nghiÖp n­íc nhµ Ng­êi d©n ta, cña d©n ta

D©n lµ d©n n­íc, n­íc lµ n­íc d©n.

ë trªn cã nãi ®Õn n­íc víi phÇn hån cña nã; ph¶i tÝch cùc gäi hån vÒ. B©y giê lµ n­íc víi d©n; vµ d©n lµ mét tËp hîp réng r·i, gåm ®ñ c¸c lo¹i ng­êi: g¸i trai, giµ trÎ, miÒn ng­îc miÒn xu«i, phó hµo - thø d©n, vµ thËt lµ míi mÎ, gåm c¶

ng­êi c«ng gi¸o (Nµo ai cã vÞ g× T©y/ Mµ coi ng­êi ®¹o ra ngay ng­êi thï), vµ

®­¬ng nhiªn cã sù hiÖn diÖn cña ng­êi trÝ thøc (§øng ®Çu lªn cã b¹n nhµ Nho).

VËy lµ, víi Phan Béi Ch©u, sè phËn ng­êi d©n ®· ®­îc ®­a lªn hµng ®Çu, chø kh«ng cßn lµ sè phËn cña mét v­¬ng triÒu, hoÆc mét «ng vua. Sù thay ®æi nhËn thøc nµy ph¶i ®Õn thÕ hÖ Phan míi cã; cßn tõ Phan §×nh Phïng, NguyÔn

§×nh ChiÓu trë vÒ tr­íc th× ch­a cã. NguyÔn §×nh ChiÓu, ng­êi tõng viÕt víi nçi c¨m hËn ngót trêi: B÷a thÊy bßng bong tr¾ng lèp, muèn tíi ¨n gan/ Ngµy xem èng khãi ®en s×, toan ra c¾n cæ; còng lµ ng­êi ®· viÕt: TÊc ®Êt, ngän rau,

¬n Chóa; tµi båi cho n­íc nhµ ta/ B¸t c¬m, manh ¸o, sù ®êi; m¾c mí chi «ng cha nã.

VËy lµ khi ®· g¾n ®­îc d©n víi n­íc; ®· nh×n ®Êt n­íc qua t×nh c¶nh cña d©n, th× sù xãt xa, niÒm ®au khæ, mèi hËn thï sÏ cµng t¨ng gÊp béi. §ã lµ lý do

®Ó ta hiÓu nång ®é thèng thiÕt cña lßng yªu n­íc, trong bèi c¶nh míi, ®· lµm nªn kÝch th­íc míi - nh­ ®­îc thÓ hiÖn tËp trung trong th¬ v¨n Phan; lµm nªn sù s«i sôc trong bÇu kh«ng khÝ d©n téc ë phÇn ®Çu thÕ kû XX.

Trë l¹i víi khëi ®Çu lµ d©n, vµ ®Ých ®Õn còng lµ d©n, víi ng­êi ph¸t ng«n lµ Phan vµ c¸c chiÕn h÷u cña «ng - ®ã sÏ lµ nguån m¹ch xuyªn suèt thÕ kû XX,

®­a tíi ®Ønh cao C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, x¸c lËp nÒn D©n chñ céng hßa ë thêi

®iÓm 1945; råi vÉn cßn ®­îc tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh l¹i, víi khÈu hiÖu “LÊy D©n lµm gèc” ë thêi ®iÓm khëi ®éng c«ng cuéc §æi míi, n¨m 1986. Vµ cho ®Õn b©y giê, trong kû nguyªn héi nhËp vµ Toµn cÇu hãa - nÕu nh×n vµo t×nh c¶nh ng­êi n«ng d©n vÉn lµ thµnh phÇn c¬ b¶n trong kh¸i niÖm d©n, vµ ng­êi c«ng nh©n trong c¸c khu c«ng nghiÖp, tõng lµ thµnh phÇn l·nh ®¹o cña Nhµ n­íc C«ng N«ng, th× míi thÊy kh¸t väng d©n chñ vÉn cßn lµ mét c¸i ®Ých xa, ch­a dÔ mét sím mét chiÒu mµ thùc hiÖn ®­îc nh­ ao ­íc cña Phan, vµ cña biÕt bao thÕ hÖ con ch¸u cña Phan, cho ®Õn b©y giê.

Sù thèng thiÕt cña t×nh yªu n­íc cßn cÇn ®­îc soi s¸ng bëi mét vµi ph­¬ng

diÖn kh¸c, do hµnh tr×nh ho¹t ®éng cña Phan, lµ gåm 20 n¨m xa xø vµ 15 n¨m bÞ giam láng ë chÝnh quª nhµ. Lµ ng­êi yªu n­íc mµ ph¶i xa n­íc; lµ ng­êi g¾n bã víi ®Êt quª mµ ph¶i xa quª, Phan nh­ mét c¸i c©y ph¶i ®øng ra khái ®Êt trång; vµ t×nh c¶nh ®ã l©u l©u l¹i thÊy xuÊt hiÖn ë Phan trong nh÷ng c©u th¬ bïi ngïi: “§· kh¸ch kh«ng nhµ trong bèn biÓn/ Lµ ng­êi tï téi gi÷a n¨m ch©u”...

Trong bÇu khÝ quyÓn xø NghÖ, Phan lµ ng­êi tõng nu«i chÝ cøu n­íc tõ rÊt sím, kÓ tõ khi lµ cËu bÐ ch¬i trß b×nh T©y, vµ ë tuæi 17 viÕt B×nh T©y thu B¾c; nh­ng viÖc x¸c ®Þnh con ®­êng vµ c¸ch thøc cøu n­íc th× d­êng nh­ chØ cã thÓ h×nh thµnh tõ sau 1900, khi Phan vÉn ph¶i tr¶i qua ®Ó råi kÕt thóc con ®­êng v¨n ch­¬ng cö nghiÖp víi c¸i b»ng Gi¶i nguyªn; vµ c¬ héi cøu n­íc chØ cã thÓ më ra ë thêi ®iÓm 1905, sau chiÕn th¾ng cña NhËt B¶n ®èi víi n­íc Nga - Sa hoµng. ý niÖm ®ång v¨n, ®ång chñng ®· ®Õn víi Phan cïng víi chñ tr­¬ng b¹o

®éng vµ cÇu viÖn ®· thóc ®Èy Phan t×m ®­êng §«ng du (1905) sau khi h×nh thµnh ý t­ëng Duy t©n (1904). §· ®Æt lªn vai Phan sø mÖnh ng­êi më ®­êng, thËt lµ h¨m hë, trong XuÊt d­¬ng l­u biÖt:

Non s«ng ®· chÕt, sèng thªm nhôc HiÒn th¸nh cßn ®©u, häc còng hoµi Muèn v­ît bÓ §«ng theo c¸nh giã Mu«n trïng sãng b¹c tiÔn ra kh¬i.

(B¶n dÞch cña T«n Quang PhiÖt)

Vµ víi hµnh tr×nh t×m ®­êng kÐo dµi ®Õn 20 n¨m, Phan thuéc sè Ýt ng­êi ph¶i v­ît biªn giíi tõ rÊt sím, ®Ó truyÒn löa vÒ n­íc, trong nh÷ng kho¶ng c¸ch kh«ng gian kh¸ lín, lóc ë NhËt, lóc ë Tµu, lóc ë Xiªm. N¬i ®©u Phan còng kh¾c kho¶i, xãt xa vÒ t×nh c¶nh cña d©n vµ n­íc mµ «ng kh«ng ®­îc cïng sÎ chia, cïng chÞu ®ùng. Do vËy mµ th­ göi vÒ cho ®ång bµo tõ h¶i ngo¹i cña Phan lµ ph¶i viÕt b»ng m¸u, lµ huyÕt th­. S¸ch viÕt vÒ t×nh c¶nh mÊt n­íc cña ng­êi (L­u cÇu) còng lµ viÕt b»ng n­íc m¾t vµ m¸u - lµ L­u cÇu huyÕt lÖ t©n th­. Lêi ch÷, ©m giäng trong v¨n th¬ Phan bao giê còng nh­ dÇu s«i, löa ch¸y:

Anh em ¬i xin tuèt g­¬m ra Cña nhµ ta tr¶ chñ ta.

(...)

V¹ch trêi xanh mµ tuèt g­¬m ra Còng x­¬ng, còng thÞt, còng da Còng hßn m¸u ®á con nhµ L¹c Long (...)

Hai m­¬i triÖu d©n cïng cña hÕt Bèn m­¬i n¨m n­íc mÊt quyÒn kh«ng.

Th­¬ng «i c«ng nghiÖp tæ t«ng N­íc tanh m¸u ®á non chång thÞt cao

Non n­íc Êy biÕt bao m¸u mñ, Nì nµo ®em nu«i lò sµi lang...

Mét kÎ thï míi víi nh÷ng d· t©m vµ trang bÞ kh¸c tr­íc; mét t×nh huèng bi th¶m sau ngãt nöa thÕ kû liªn tôc næi dËy ®Òu thÊt b¹i; mét c¸ch nh×n g¾n nèi n­íc víi d©n, vµ d©n víi n­íc; vµ t×nh c¶nh mét ng­êi hÕt xa n­íc l¹i xa quª trong ngãt 40 n¨m... ®ã lµ nh÷ng nguyªn cí lµm nªn mét kÝch th­íc míi, mét nång ®é míi cña lßng yªu n­íc mµ Phan Béi Ch©u lµ ®¹i diÖn tiªu biÓu nhÊt trong lÞch sö vµ lÞch sö v¨n ch­¬ng ViÖt Nam trong më ®Çu thÕ kû XX.

II

Khi kÎ thï lµ ®Õn tõ nöa vßng tr¸i ®Êt, vµ mang theo mét g­¬ng mÆt l¹ - lµ T©y d­¬ng “m¾t xanh mòi lâ”, “®Ýt c­ìi lõa”, “måm huýt chã”, víi vò khÝ lµ thuèc sóng vµ chiÕn thuyÒn th× ng­êi chÝ sÜ yªu n­íc ph¶i cã mét c¸ch øng phã kh¸c víi c¸c bËc tiÒn bèi, lµ kh«ng thÓ ngåi mét n¬i, ë yªn mét chç mµ kªu gäi, hoÆc bµi binh bè trËn. Mét h×nh ¶nh míi xuÊt hiÖn trong v¨n th¬ c¸ch m¹ng ®Çu thÕ kû XX lµ h×nh ¶nh ng­êi chÝ sÜ trong nh÷ng cuéc ®i gÇn vµ xa, nh÷ng cuéc

®i kh«ng ngõng nghØ, ë trong n­íc hoÆc ra n­íc ngoµi. Cïng víi Phan, c¶ mét thÕ hÖ chÝ sÜ, ai còng ®Òu cã c¸c cuéc ®i nh­ thÕ, dÉu ph­¬ng tiÖn ®i, ngoµi tµu biÓn vµ xe löa th× chñ yÕu vÉn lµ ®i bé. Trong mét hoµn c¶nh giao th«ng vµ liªn l¹c rÊt khã kh¨n, vµ víi sù kiÓm so¸t nghiªm nhÆt cña chÝnh quyÒn thùc d©n, nh÷ng cuéc ®i nh­ vËy thËt lµ cÇn thiÕt, thay v× c¸c cuéc khëi nghÜa næi lªn tõng lóc tõng n¬i, trong t×nh thÕ c« lËp, suèt nöa sau thÕ kû XIX, cuéc tr­íc gäi cuéc sau, nh­ng råi cuéc nµo còng nhanh chãng bÞ dËp t¾t.

Thuéc sè ng­êi “xuÊt d­¬ng l­u biÖt” tõ rÊt sím, Phan råi sÏ cã mét hµnh tr×nh 20 n¨m l­u l¹c ë xø ng­êi, trong ®ã cã 5 n¨m (1913-1917) bÞ cÇm tï. 20 n¨m víi bao cuéc tiÕp xóc víi c¸c nh©n sÜ, chÝ sÜ ë n­íc ngoµi nh­ KhuyÔn D­ìng NghÞ ë NhËt, L­¬ng Kh¶i Siªu ë NhËt vµ Trung Hoa. §Ó t×m ph­¬ng s¸ch cøu n­íc. §Ó cÇu viÖn. §Ó t×m mua vò khÝ. §Ó t×m tr­êng huÊn luyÖn thanh niªn... Ph­¬ng tiÖn giao thiÖp vÉn lµ ch÷ H¸n, - ®Ó bót ®µm; ®Ó viÕt vµ ®¨ng trªn c¸c b¸o chÝ ë n­íc ngoµi, nh­ V©n Nam t¹p chÝ, §«ng ¸ t©n v¨n, Binh sù t¹p chÝ..., råi t×m c¸ch göi vÒ n­íc. VËy lµ lßng yªu n­íc vµ c¸ch thøc cøu n­íc cña Phan, vµ c¸c ®ång chÝ cña Phan ®· cã thÓ v­ît biªn giíi quèc gia mµ cã mét kh«ng gian réng h¬n, gåm mét phÇn §«ng ¸ vµ §«ng Nam ¸, trong ®ã Trung Hoa lóc nµy ®· trë thµnh miÕng måi to cho chñ nghÜa ®Õ quèc x©u xÐ, vµ NhËt B¶n nhê vµo ý thøc canh t©n kh¸ sím cña mét giai cÊp t­ s¶n hïng m¹nh, vµ søc m¹nh cña khoa häc vµ c«ng nghÖ ®Ó trë thµnh mét c­êng quèc míi mµ Phan göi bao hy väng.

Nh÷ng g× ®­îc Phan viÕt ra trong hoµn c¶nh ph¶i ®i nhiÒu, tiÕp xóc nhiÒu sÏ cã mét biªn ®é réng h¬n cho suy ngÉm, vµ mét nång ®é cao h¬n cho c¶m xóc -

®iÒu ®ã dÜ nhiªn ®· ®em l¹i mét chÊt l­îng míi, ®­a v¨n ch­¬ng Phan vµo mét quü ®¹o kh¸c víi tÊt c¶ v¨n th¬ yªu n­íc nöa sau thÕ kû XIX - ®Ó tõ c¸i nh×n quèc gia mµ chuyÓn sang c¸i nh×n khu vùc, tr­íc khi ®Õn víi c¸i nh×n toµn cÇu, trong hµnh tr×nh cña NguyÔn ¸i Quèc, 15 n¨m vÒ sau.

Mét lÞch sö ViÖt Nam mÊt n­íc, nh­ ®­îc tr×nh bµy víi biÕt bao lµ ®au xãt trong ViÖt Nam vong quèc sö - ®ã lµ ®èi t­îng, lµ ®Ò tµi ®­îc Phan quan t©m

®Çu tiªn, trong kh«ng gian xa xø, bëi mét con ng­êi rÊt thuéc sö d©n téc, vµ rÊt thÊm thÝa c¸i bi kÞch mÊt n­íc - nã lµ th¶m tr¹ng xem ra kh«ng ph¶i chØ lµ riªng cña ViÖt Nam mµ lµ cña nhiÒu khu vùc thÕ giíi da vµng. Cuèn s¸ch do vËy cã mét ®èi t­îng ®äc réng h¬n, vµ t¸c dông tuyªn truyÒn lín h¬n, v­ît ra ngoµi biªn giíi quèc gia. Hai m­¬i n¨m sau, mét ng­êi con xø NghÖ kh¸c còng sÏ viÕt mét c¸o tr¹ng, nh©n danh nh÷ng ng­êi d©n thuéc ®Þa trªn toµn thÕ giíi, trong ®ã cã ng­êi An Nam - cho ng­êi ®äc ph­¬ng T©y - ®ã lµ B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p.

Sau ViÖt Nam vong quèc sö, Phan Béi Ch©u lÇn l­ît viÕt tiÕp ViÖt Nam quèc sö kh¶o, ViÖt Nam nghÜa liÖt sö, vµ c¸c truyÖn T¸i sinh sinh, Ch©n t­íng qu©n... Khu vùc viÕt vÒ c¸c anh hïng, hµo kiÖt trong lÞch sö, vµ nh÷ng anh hïng

®­¬ng ®¹i lµ nh÷ng ng­êi ®ång thêi víi Phan lu«n lu«n lµ mét nhu cÇu th­êng trùc trong Phan, bëi nhµ chÝ sÜ lu«n lu«n kh¾c kho¶i mét c©u hái lín vÒ sù v« lý cña mét d©n téc cã l¾m hµo kiÖt nh­ thÕ mµ sao l¹i ®Ó mÊt n­íc? Lu«n lu«n Phan cã nhu cÇu t×m ®Õn sù tËp hîp, sù héi tô mäi ngän nguån søc m¹nh cña d©n téc, gåm nh÷ng ng­êi ®­¬ng thêi víi Phan cho ®Õn Hoµng Hoa Th¸m mµ Phan cho lµ cßn vÜ ®¹i h¬n c¶ Hoa ThÞnh §èn, N· Ph¸ Lu©n, vµ nh÷ng ng­êi sau Phan nh­ §Æng Th¸i Th©n, NguyÔn Hµm, Ph¹m Hång Th¸i..., trong sè ®ã g­¬ng mÆt Phan ®Æt nhiÒu kú väng nhÊt lµ NguyÔn ¸i Quèc, nh­ trong bøc th­

®Ò ngµy 13-3-1925 Phan göi cho Lý Thôy - “ng­êi ch¸u yªu cña t«i”.

Mét bøc th­ nh­ mét chøng tÝch v« gi¸, võa x¸c nhËn sù tiÕp tôc c¸c thÕ hÖ c¸ch m¹ng cña ®Êt n­íc, võa biÓu hiÖn mèi th©n t×nh trong khÝ hËu quª h­¬ng vµ gia ®×nh cña nh÷ng ng­êi con xø NghÖ mét thêi n­íc mÊt: “ThÕ míi biÕt ch¸u häc vÊn nhiÒu h¬n, kh«ng ph¶i nh­ 20 n¨m vÒ tr­íc. Nhí l¹i, khi tr­íc t«i ®Õn nhµ ch¸u, uèng r­îu ng©m th¬, th× anh em ch¸u míi h¬n 10 tuæi c¶. Lóc bÊy giê t«i còng ch¼ng ngê r»ng råi ra ch¸u giái ®Õn thÕ nµy. B©y giê t«i b× víi ch¸u th×

xÊu hæ nhiÒu l¾m. TiÕp ®­îc cña ch¸u hai phong th­, sù th­¬ng sù mõng ®Òu cã.

Th­¬ng lµ th­¬ng cho m×nh t«i, mµ mõng lµ mõng cho c¶ n­íc. B©y giê gÆp ch¸u th× thÊy sau nµy cã ng­êi kÕ khëi råi. §­êng tèi mµ thµnh ra s¸ng! ChØ cã

®iÒu t«i ®· giµ råi, sî kh«ng ®­îc thÊy n÷a, nh­ thÕ lµm sao mµ kh«ng th­¬ng lßng ®­îc? Mét ®êi ng­êi t«i ®au khæ, thui thñi mét m×nh, nay ®­îc ch¸u gióp vµo, cã nhiÒu ng­êi theo, lÊy l¹i n­íc nhµ ¾t lµ kh«ng khã, nh­ thÕ th× sao mµ kh«ng mõng ®­îc”.

§i nhiÒu, tiÕp xóc nhiÒu - kh«ng chØ ë nhiÒu ®Þa bµn trong n­íc mµ cßn lµ ë NhËt B¶n, Trung Hoa, Xiªm... ®ã lµ mét cuéc ®i l©u nhÊt vµ dµi nhÊt so víi tÊt c¶ c¸c chÝ sÜ cïng thêi víi Phan. Ph¶i cã nh÷ng cuéc ®i vµ sù réng ®­êng tiÕp xóc nh­ thÕ míi cã thÓ ®­a Phan lªn vÞ trÝ mét g­¬ng mÆt hµng ®Çu cña d©n téc trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XX. Vµ ¸i quèc, ¸i chñng, ¸i quÇn - ®ã chÝnh lµ môc tiªu hµng ®Çu cho mäi cuéc ®i trong t×m kiÕm cña Phan (NÕu c¶ n­íc

®ång lßng nh­ thÕ/ ViÖc g× coi còng dÔ nh­ kh«ng/ Kh«ng viÖc g× viÖc kh«ng xong/ NÕu kh«ng xong quyÕt lµ kh«ng cã Trêi). MiÔn lµ cã tÊm lßng yªu n­íc

vµ ý chÝ cøu n­íc, kÓ c¶ nh÷ng ng­êi cã kh¸c chÝnh kiÕn víi Phan, ®Òu ®­îc Phan tr©n träng; vµ ë ®©y ta ®­îc chøng kiÕn mét t×nh b¹n thËt quý gi¸ gi÷a Phan Béi Ch©u vµ Phan Chu Trinh - lµ ng­êi kh«ng ®ång t×nh víi ph­¬ng s¸ch b¹o ®éng vµ cÇu viÖn cña Phan. Trong 26 bµi v¨n tÕ mµ Phan viÕt cho c¸c ®ång chÝ, th× bµi ®iÕu Phan Chu Trinh lµ mét bµi c¶m ®éng nhÊt.

Qua thÕ giíi më réng cña nh÷ng cuéc tiÕp xóc, Phan lµ ng­êi ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña phô n÷, vµ rÊt coi träng viÖc vËn ®éng thanh niªn. §Ó thÊy mét

®Çu ãc kh«ng “b¶o thñ” ë ng­êi con xø NghÖ nµy. Phan ®· tõng Khãc thanh niªn, b»ng nh÷ng lêi thËt nång nhiÖt: “¤i! §¸ng kÝnh thay thanh niªn! §¸ng sî thay thanh niªn! NÕu ai nãi r»ng: thanh niªn lay trêi, trêi ph¶i rung; thanh niªn xoay ®Êt, ®Êt ph¶i chuyÓn còng kh«ng ph¶i lµ qu¸ ®¸ng vËy!” (§«ng Ph¸p thêi b¸o; sè 11-7-1927). Nãi lµ khãc, bëi Phan còng ®· tõng ®au xãt mµ nhËn ra t×nh tr¹ng thê ¬ vµ h­ háng ë mét bé phËn thanh niªn, khiÕn cho nh÷ng ng­êi cã t©m huyÕt kh«ng thÓ “kh«ng tøc tÝm l¸ gan, buån khan n­íc m¾t”. Còng n¨m 1927, Phan cã Bµi ca chóc TÕt thanh niªn, ®Ó ®¸p l¹i viÖc c¸c sinh viªn tr­êng Quèc häc vµ tr­êng Dßng ë HuÕ tæ chøc lÔ mõng sinh nhËt lÇn thø 60 cña Phan vµo ngµy 29-1-1927.

Mét ng­êi con xø NghÖ ®· rÊt sím më ®­îc tÇm nh×n ra c¶ n­íc, vµ tiÕp tôc më réng tÇm nh×n ra toµn khu vùc §«ng ¸ trong mét thÕ giíi ®ang ®¾m ch×m d­íi gãt s¾t cña chñ nghÜa thùc d©n ph­¬ng T©y. Mét con ng­êi xø NghÖ lu«n kh¸t khao kiÕm t×m, tiÕp xóc víi b¹n bÌ, ®ång chÝ, v× môc ®Ých cøu n­íc mµ g¹t bá mäi sai biÖt vÒ chÝnh kiÕn. Tr­íc khi trë thµnh “¤ng giµ BÕn Ngù”, ë tuæi 58, hiÕm ai cã mét cuéc sèng vµ hµnh tr×nh s«i næi nh­ Phan; vµ khi lµ “¤ng giµ BÕn Ngù”, Phan vÉn tiÕp tôc mét sù nghiÖp viÕt trong t×nh c¶nh bÞ giam láng vµ nhËn ®­îc sù t«n kÝnh vµ kú väng cña c¸c thÕ hÖ ®Õn sau; dÉu vÒ m×nh, bao giê Phan còng nhËn râ mét sù ®uèi søc, kh«ng theo kÞp nh÷ng biÕn chuyÓn cña thêi cuéc. C©u cuèi cïng trong bµi th¬ cuèi cïng “tõ gi· b¹n bÌ” cña Phan,

®Ó l¹i cho ®êi, ®ã lµ:

Chóc ph­êng hËu tö tiÕn mau!

III

§i nhiÒu, tiÕp xóc nhiÒu.

Vµ viÕt nhiÒu.

ViÕt trong t×nh c¶nh 20 n¨m xa xø, trong ®ã cã 5 n¨m bÞ giam cÇm. Vµ viÕt trong 15 n¨m bÞ giam láng, cho ®Õn lóc qua ®êi.

35 n¨m viÕt nÕu tÝnh tõ bµi th¬ XuÊt d­¬ng l­u biÖt (1905); 43 n¨m viÕt nÕu tÝnh tõ bµi phó B¸i th¹ch vi huynh (1897); nh÷ng bµi ®­îc c«ng chóng truyÒn tông. Kh«ng kÓ tr­íc ®ã lµ nh÷ng bµi mang tÝnh khÈu khÝ cña mét thÇn ®ång, hoÆc mét sinh ®å hay ch÷.

C¶ mét ®êi viÕt, víi trªn d­íi 40 bót danh, g¾n víi môc tiªu cøu n­íc vµ mét hµnh tr×nh xa xø vµ xa quª - ngãt 40 n¨m. Vµ khi ®· lµ “¤ng giµ BÕn Ngù”, trong th©n phËn bÞ gi¶m láng; cho dï cã tù nghÜ m×nh lµ kÎ “sèng thõa”, “sèng

rèn”, Phan vÉn tiÕp tôc viÕt, trong sù dån tô bao lµ n¨ng l­îng, cho ®Õn thiªn tù truyÖn Phan Béi Ch©u niªn biÓu vµ bµi Tõ gi· b¹n bÌ lÇn cuèi cïng:

Nh÷ng ­íc anh em ®Òu bèn bÓ Nµo ngê tr¨ng giã nhèt ba gian Sèng x¸c thõa mµ chÕt còng x­¬ng tan C©u t©m sù göi chim ngµn c¸ biÓn.

Kh«ng ai lµ ng­êi ®ång thêi víi Phan, vµ trong nh÷ng b¹n bÌ, ®ång chÝ cña Phan, gåm c¶ nh÷ng tªn tuæi lõng lÉy nh­ NguyÔn Th­îng HiÒn, Phan Chu Trinh, Ng« §øc KÕ, Huúnh Thóc Kh¸ng... cã mét hµnh tr×nh viÕt dµi nh­ thÕ, vµ dåi dµo nh­ thÕ trong ®êi ho¹t ®éng cña m×nh. ChØ mét ng­êi thuéc thÕ hÖ sau, v­ît ®­îc Phan, víi 30 n¨m xa xø vµ 50 n¨m viÕt - ®ã lµ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh.

ë t­ c¸ch lµ nhµ Nho chÝ sÜ, vµ h¬n thÕ, ë t­ c¸ch ng­êi yªu n­íc sè 1, Phan lµ ng­êi t×m ®­îc sù nhÊt trÝ tuyÖt vêi gi÷a môc ®Ých sèng vµ viÕt. Vµ bëi môc ®Ých sèng lµ cøu n­íc, nªn tÊt c¶ nh÷ng g× cÇn trang bÞ, cÇn sö dông ®Òu ®­îc Phan huy ®éng triÖt ®Ó, trong ®ã ®­¬ng nhiªn viÕt ph¶i lµ ph­¬ng thøc c¬ b¶n, thËm chÝ lµ bao trïm, bëi Phan lµ nhµ Nho, lµ trÝ thøc, lµ kÎ Sü. Khi ch­a cã thÓ hµnh ®éng b»ng vò khÝ th× vò khÝ chØ cã thÓ huy ®éng lµ tiÕng nãi. Mét vò khÝ cña tiÕng nãi lóc nµo còng cã thÓ hiÖn diÖn; vµ ®Õn ®­îc víi mäi tÇng líp ng­êi ®äc ®ang cÇn mét sù ®ång t©m vµ thøc tØnh.

HiÕm cã, hoÆc ch­a cã mét nhµ Nho nµo ë ®Çu thÕ kû cã ®­îc kh¶ n¨ng huy

®éng tæng lùc ph­¬ng tiÖn v¨n ch­¬ng - trªn tÊt c¶ c¸c lo¹i vµ thÓ - gÇn nh­

kh«ng sãt bÊt cø d¹ng nµo ®Ó nhËp cuéc, gåm ®ñ th¬, phó, v¨n tÕ, c©u ®èi, v¨n xu«i - chÝnh luËn, th­ tõ, t¹p ký, truyÖn lÞch sö, liÖt truyÖn, truyÖn danh nh©n, tù truyÖn... Vµ ë bÊt cø lo¹i nµo, Phan còng ®Òu ®Ó l¹i nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c, in râ dÊu Ên riªng cña b¶n th©n, vµ mang theo khÝ hËu cña thêi cuéc. Víi bÊt cø thÓ v¨n nµo, ë vµo hoµn c¶nh nµo, ngän bót cña Phan còng sôc s«i mét bÇu nhiÖt huyÕt, mµ ®Õn th¼ng víi con tim khèi ãc ng­êi ®äc, ®Ó dôc d· vµ hèi thóc hä dÊn th©n vµ hµnh ®éng.

Qua hai tÊm g­¬ng T¨ng B¹t Hæ vµ Lª KhiÕt - sau khi ®­îc ®äc ViÖt Nam vong quèc sö, ta thÊy t¸c dông cña v¨n ch­¬ng Phan lµ lín ®Õn thÕ nµo.

Vµ kh«ng chØ ng­êi ViÖt Nam, ngay c¶ nhiÒu bÌ b¹n Trung Hoa, NhËt B¶n còng nhËn ®­îc sù c¶m hãa ®ã, khi hä ®­îc ®äc Phan trªn c¸c b¸o chÝ ë Trung Hoa...

M­êi vµ m­êi l¨m n¨m sau, trªn ®Þa bµn ch©u ¢u, mét ng­êi ViÖt Nam xø NghÖ kh¸c còng sÏ g©y ®­îc chÊn ®éng lín trªn b¸o chÝ ph­¬ng T©y b»ng nh÷ng bµi b¸o, cã tªn gäi vµ søc m¹nh cña mét b¶n ¸n. §ã lµ B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p.

Mét sù nghiÖp viÕt kh«ng ngõng nghØ vµ g¾n víi hµnh ®éng, bëi con ng­êi Phan lµ con ng­êi hµnh ®éng. Ngay c¶ khi Phan bÞ cÇm tï hoÆc giam láng th×

sù nghiÖp viÕt ®ã vÉn cã gi¸ trÞ kªu gäi hoÆc kh¬i ngßi cho hµnh ®éng.

ViÕt cho c«ng chóng lµ ®ång bµo trªn c¶ ba miÒn ®ang trong t×nh c¶nh

“chim treo trªn löa, c¸ n»m d­íi dao”, nh­ trong H¶i ngo¹i huyÕt th­ (1905).

ViÕt vÒ c¸c danh nh©n vµ anh hïng trong lÞch sö, ®Ó thøc tØnh ng­êi sèng, nh­

trong ViÖt Nam quèc sö kh¶o (1908): “Trêi ®©u cã lÊy c¸i ¸ch n« lÖ quµng lªn ta,

®Êt ®©u cã lÊy c¸i cïm n« lÖ giam h·m ta? ThÕ th× cí sao ta l¹i n« lÖ? (...)

¤i! do yÕu mµ mÊt, mÊt mµ diÖt, diÖt mµ tuyÖt! ThÕ tÊt nhiªn lµ nh­ vËy. Lý tÊt nhiªn còng nh­ vËy. Nh­ng nay cña ch­a hÕt, søc ch­a ph¶i ®· tµn, cßn cã thÓ phÊn chÊn mét phen ®Ó m­u ngµy t¸i sinh”.

Lïi s©u h¬n vµo lÞch sö lµ Trïng Quang t©m sö, víi Lêi ®Çu: “§äc l¹i c©u chuyÖn B×nh Ng« phôc quèc ngµy x­a, ta thÊy tæ tiªn chóng ta sinh vµo thêi Êy, kh«ng mét ai kh«ng anh hïng. ThÕ th× nßi gièng anh hïng, hËu th©n anh hïng chÝnh lµ chóng ta. Chóng ta quªn lµm sao ®Æng!”.

ViÕt vÒ nh÷ng ng­êi ®­¬ng thêi, vÒ c¸c tÊm g­¬ng ng­êi thËt viÖc thËt - nh÷ng ng­êi võa míi hy sinh hoÆc ®ang cßn sèng vµ cßn gieo hy väng cho d©n téc - nh­

ViÖt Nam nghÜa lÞch sö, T¸i sinh sinh, Ch©n t­íng qu©n, Ph¹m Hång Th¸i...

ViÕt cho bÌ b¹n, ®ång chÝ, c¸c chiÕn h÷u th©n thiÕt cña m×nh trong c©u ®èi vµ v¨n tÕ.

ViÕt vÒ m×nh, vµ cho m×nh trong hai lÇn Tù thuËt: Ngôc trung th­ vµ Phan Béi Ch©u niªn biÓu.

ViÕt ®Ó chia sÎ, ®éng viªn, kªu gäi trong Th­ göi c¸c giíi ®ång bµo.

ViÕt v¨n h­ cÊu trong bèi c¶nh v¨n xu«i hiÖn ®¹i vµ nhu cÇu cña ®êi sèng b¸o chÝ nh­ Duyªn trêi, Dao vµ d©y, Anh Khê, KÒnh vµ Cµng, LÞch sö con V¸...

Vµ ®­¬ng nhiªn, thÓ v¨n chñ ®¹o ®èi víi Phan vÉn lµ th¬ - c¶ H¸n vµ N«m;

vµ truyÖn, gåm c¸c liÖt truyÖn, tù truyÖn, vµ c¶ truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt...

Tãm l¹i, mét sù nghiÖp viÕt trªn sù më ra rÊt réng c¸c biªn ®é cña ®Ò tµi vµ chñ ®Ò, cña chÊt liÖu vµ thÓ lo¹i, bëi sù cÇn thiÕt cña lÞch sö vµ nhu cÇu thêi cuéc mµ Phan lµ ng­êi cã dåi dµo c¸c tiÒm n¨ng ®¸p øng. Vµ ë vµo hoµn c¶nh nµo Phan còng cã thÓ v­ît mäi c©u thóc ®Ó cã thÓ t×m ®­îc tù do cho viÖc viÕt.

15 n¨m cuèi ®êi bÞ giam láng ë HuÕ, ngßi bót cña Phan vÉn cã thÓ tung hoµnh trªn nhiÒu lo¹i; riªng vÒ th¬ (N«m vµ Quèc ng÷), Phan ®· viÕt ngãt 700 bµi. C¸i tµi s¶n 700 bµi nµy, xuÊt hiÖn cïng thêi víi Th¬ míi, rÊt ®¸ng ®­îc l­u t©m ®Ó thÊy ®­îc mét toµn c¶nh th¬ 1930-1945 trong tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i hãa. H·y ®õng quªn nh÷ng g¾ng gái cña mét thÕ hÖ tiÒn nh©n kh«ng cam chÞu lïi l¹i hoÆc bÞ g¹t ra ngoµi con ®­êng ®i cña lÞch sö.

ViÕt vµ viÕt - mét sù nghiÖp viÕt kh«ng ngõng nghØ, ®Ó cã mét phÈm chÊt míi trong t­¬ng quan víi thêi cuéc; ®Ó ®ãn tr­íc, vµ ®Ó theo kÞp nhu cÇu thêi cuéc, nh­ ë Phan trong ngãt 40 n¨m; mét sù nghiÖp viÕt ®øng ë hµng ®Çu vÒ khèi l­îng vµ chÊt l­îng so víi nh÷ng ng­êi cïng thêi vµ c¸c bËc tiÒn bèi cña Phan(⁵).

Mét sù nghiÖp viÕt nh­ vËy cÇn ph¶i gi¶i thÝch nh­ thÕ nµo, khi ®­îc biÕt t¸c gi¶

cña nã lµ ng­êi tõng t©m niÖm vµ t¸n ®ång hai c©u th¬ cña Viªn Mai:

Mçi ph¹n bÊt vong duy tróc b¹ch

LËp th©n tèi h¹ thÞ v¨n ch­¬ng.

V¨n ch­¬ng chØ cã thÓ n»m ë bËc thÊp nhÊt cho sù lËp th©n ­? C©u hái sÏ

®­îc tr¶ lêi, nÕu ta hiÓu (vµ sù thËt th× ai mµ kh«ng hiÓu) Phan cã bao giê nghÜ

®Õn viÖc lËp th©n cho riªng m×nh, khi c¶ cuéc ®êi Phan, tÊt c¶ mäi kh¶ n¨ng, tiÒm n¨ng cña Phan lµ giµnh cho d©n vµ n­íc, lµ chØ mét môc tiªu cøu n­íc. Vµ khi tÊt c¶ ®· lµ thÕ, th× v¨n ch­¬ng - nh­ mét bé phËn cña hµnh ®éng, cña ho¹t

®éng còng lµ thÕ. Bao trïm trän vÑn cuéc ®êi Phan lµ mét kiÓu v¨n ch­¬ng nh­

thÕ, nhÊt qu¸n tõ khi lµ cËu bÐ ch¬i trß ch¬i b×nh T©y, viÕt hÞch B×nh T©y thu B¾c cho ®Õn Lêi tõ gi· b¹n bÌ lÇn cuèi cïng. HiÓu nh­ vËy sÏ thÊy kh«ng cã g×

lµ m©u thuÉn hoÆc khã hiÓu trong sù nghiÖp v¨n ch­¬ng cña Phan; vµ gi¸ trÞ thø v¨n ch­¬ng “®uæi giÆc” Êy sÏ cã mét vÞ trÝ vinh quang, kh«ng ph¶i cho sù lËp th©n cña mét ng­êi, mµ cho chÝnh sù tån vong cña mét d©n téc.

*

Phan Béi Ch©u, tõ lµ anh Gi¶i San ng­êi xø NghÖ, sím trë thµnh mét ®¹i biÓu s¸ng gi¸ nhÊt cho c¸c nhµ Nho chÝ sÜ ViÖt Nam trong më ®Çu thÕ kû XX.

Ng­êi cã mét hµnh tr×nh v­ît biªn giíi ®Õn víi nhiÒu khu vùc cña §«ng ¸ vµ

§«ng Nam ¸, sím kh¾c phôc mäi giíi h¹n chËt hÑp cña ®Þa ph­¬ng vµ quèc gia, ®Ó trë thµnh con ng­êi cña thÕ giíi ph­¬ng §«ng ®ang trong thøc tØnh, vµ

®ãng vai trß ng­êi tiªn b¸o vµ tiÒn tr¹m sè 1 cho mét cuéc chuyÓn giao lÞch sö råi sÏ diÔn ra víi vai trß NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh trong suèt thËp niªn 20 (thÕ kû XX) mµ Phan tõng kú väng. Ph¶i cã Phan Béi Ch©u vµ nh÷ng ®ång chÝ thuéc thÕ hÖ «ng, råi míi cã NguyÔn ¸i Quèc nh÷ng n¨m 20 - ng­êi sÏ viÕt

§­êng k¸ch mÖnh vµo n¨m 1927, ë tuæi 37, còng lµ n¨m Phan viÕt lêi kªu gäi thanh niªn:

DËy, dËy, dËy

Trªn ¸n mét tiÕng gµ võa g¸y...

Giai ®iÖu dôc d· Êy cña Phan còng cã t¸c dông hèi thóc con ng­êi nh­

§­êng k¸ch mÖnh cña NguyÔn ¸i Quèc: “K¸ch mÖnh! K¸ch mÖnh! V¨n ch­¬ng vµ hy väng ë s¸ch nµy chØ ë trong hai ch÷ K¸ch mÖnh!”.

C¸ch nhau mét thÕ hÖ, víi ®é chªnh 23 tuæi ®êi, so víi NguyÔn ¸i Quèc, trong mét chuyÓn ®éng d÷ déi cña thêi cuéc, Phan ®· kh«ng theo kÞp b­íc ®i cña lÞch sö. DÉu ®· tõng viÕt vÒ Lªnin vµ treo ¶nh Lªnin, ®· tõng nghiªn cøu vÒ chñ nghÜa M¸c, ®· viÕt s¸ch X· héi chñ nghÜa, nh­ng Phan chØ cã thÓ ®ãn nã, vµ biÕt nã trong 15 n¨m bÞ giam láng ë quª nhµ. Nh­ng nÕu thiÕu Phan? ThiÕu nh÷ng

“c©u th¬ dËy sãng” cña Phan, ë ®Çu nguån th× sao cã biÓn c¶; vµ biÓn c¶ lµm sao mµ cån lªn ®­îc cho mét c«ng cuéc gi¶i phãng råi sÏ ®Õn vµo Th¸ng 8-1945, n¨m n¨m sau ngµy Phan qua ®êi? Nh­ vËy nÕu d©n téc ®· tri ©n NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh ë hµng ®Çu th× d©n téc quyÕt còng sÏ kh«ng quªn tri ©n bËc tiÒn bèi trùc tiÕp, kÒ cËn lµ Phan Béi Ch©u (ng­êi mµ chÝnh NguyÔn ¸i Quèc ®· tõng t«n vinh lµ “bËc anh hïng, vÞ thiªn sø, ®Êng x¶ th©n v× ®éc lËp, ®­îc 20 triÖu con ng­êi trong vßng n« lÖ t«n sïng” trong truyÖn Nh÷ng trß lè, hay lµ Varen vµ

Phan Béi Ch©u, ®¨ng trªn Ng­êi cïng khæ sè th¸ng 9 vµ 10-1925, bèn th¸ng sau ngµy Phan Béi Ch©u bÞ b¾t ë Th­îng H¶i - hoÆc trªn ®­êng ®i Qu¶ng Ch©u) - ng­êi b¹n ®ång m«n, vµ ®ång h­¬ng cña NguyÔn Sinh S¾c, b¹n chiÕn ®Êu cña NguyÔn Th­îng HiÒn, Phan Chu Trinh, L­¬ng V¨n Can, Huúnh Thóc Kh¸ng...

nh÷ng ng­êi ®· khai më con ®­êng d©n chñ hãa ®Êt n­íc, con ®­êng dÉn tíi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, khai sinh nÒn D©n chñ Céng hßa, vµ tiÕp ®ã lµ §æi míi, víi khÈu hiÖu “LÊy D©n lµm gèc” sau 30 n¨m chiÕn tranh. §· tri ©n NguyÔn

¸i Quèc, nhÊt ®Þnh kh«ng thÓ quªn tri ©n Phan Béi Ch©u, tr­íc khi nãi ®Õn mét thÕ hÖ ®Õn sau, trong ®ã cã kh«ng Ýt nh÷ng con em ­u tó cña xø NghÖ nh­ TrÇn Phó, Lª Hång Phong, Hµ Huy TËp - nh÷ng ng­êi råi sÏ ®­a néi dung giai cÊp vµo kh¸i niÖm d©n cña Phan vµ thÕ hÖ Phan, ®Ó h­íng d©n téc vµo con ®­êng c¸ch m¹ng v« s¶n, víi më ®Çu lµ C¸ch m¹ng th¸ng M­êi Nga.

Trong hai lÇn viÕt tù thuËt, Phan thËt khiªm nh­êng khi nãi vÒ m×nh. “Than

«i! Bao nhiªu n¨m b«n tÈu, m­u tÝnh tr¨m viÖc mµ kh«ng nªn mét viÖc g×, nghÜ m×nh lçi nÆng, téi nhiÒu...” (Ngôc trung th­). “Than «i! LÞch sö cña t«i lµ lÞch sö mét tr¨m lÇn thÊt b¹i mµ kh«ng mét thµnh c«ng” (Phan Béi Ch©u niªn biÓu).

ThÕ nh­ng trong thÊt b¹i cña Phan mµ c¸c thÕ hÖ ®Õn sau sÏ t×m ®­îc bµi häc thµnh c«ng. C¸c thÕ hÖ ®Õn sau, kÓ tõ NguyÔn ¸i Quèc sÏ nh×n ë Phan sø mÖnh ng­êi ®èt lªn ngän löa s¸ng chãi cña t×nh yªu n­íc - mét t×nh yªu n­íc g¾n kÕt víi yªu d©n mµ trë nªn rÊt thèng thiÕt, nã chÝnh lµ ®éng lùc dÉn ®Õn thµnh c«ng cho c¸ch m¹ng, tr­íc hÕt lµ cho sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, ë hai thêi ®iÓm 1945 vµ 1975. Tõ khëi ®iÓm ®ã, c¶ d©n téc tiÕp tôc mét cuéc ®i míi, qua bao thö nghiÖm, t×m kiÕm, vµ còng kh«ng Ýt thÊt b¹i, mµ ®Õn víi môc tiªu: d©n giµu, n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh... Trong tæng thÓ, vµ trong g¾n kÕt cña c¸c môc tiªu ®ã, cã ph¶i thÕ ch¨ng, tÊt c¶ nh÷ng d©n vµ n­íc, nh÷ng c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh ta ®Òu t×m thÊy trong ­íc nguyÖn cña Phan vµ c¸c ®ång chÝ cña Phan.

Cuéc ®êi Phan Béi Ch©u vµ v¨n ch­¬ng Phan Béi Ch©u ®· trë thµnh lÞch sö nh­ng lµ mét lÞch sö vÉn cßn ®ang nãng hæi tÝnh thêi sù.

___________________

Chó thÝch

1. V¨n th¬ Phan Béi Ch©u; Nxb. V¨n hãa; H; tr.105.

2. Hoµi Thanh - Toµn tËp; T.3. Nxb. V¨n häc, 1999, tr.378.

3. S®d, tr.609.

4. Tõ ®iÓn v¨n häc (bé míi). Nxb. ThÕ giíi; H; tr.1380.

5. Toµn tËp Phan Béi Ch©u gåm 10 TËp, do Ch­¬ng Th©u s­u tËp, biªn so¹n, in lÇn 2, cã chØnh lý bæ sung, 6272 trang cì to. Nxb. ThuËn Hãa vµ Trung tr©m v¨n hãa- ng«n ng÷ §«ng T©y; 2000.