62 TRUÒNG DAI HOC PHÙ YÈN À N H H l T Ò N G T i r T l T Ò N G P H À T G I À O
T R O N G T H O V À N N G Ò T H Ì N H À M
Phan Th^nh' Tom tàt
Mgc dù xuat thàn tù cùa Khóng san Trình nhung con duàng dén vói cùa Thién cùa Ngò Thi Nhàm là mot tat yéu. Tiép nói tu tuàng cùa Thién phài Trùc Làm Yèn Tù, Ngò Thì Nhàm thoàt khói nhùng ràng buóc. nhùng bè tac trong tu tuàng cùa minh, tra lai cugc song dan thàn phuc vy nhàn dàn. Tu tuàng Phgt gido là nguòn mach tgo nén si^ phong phù trong sàng tàc cùa Ngò Thi Nhàm.
Tùkhóa: tu tuàng phàt giào, vàn chuang Ngò Thì Nhàm Ngò Thì Nhàm là nhà van hóa lón cùa thè
ky XVUI, thè ky cùa nhiing rung chuyén xà hòi và Hch su, thè ky tgo ra nhiing con nguòi
"khòng lo" cùa lich su vàn hòa. Cugc dòi cùa óng gàn lièn vói nhiing bién chuyén xà hgi cho nén có nhièu y kièn tiài chièu nhau. Tho vàn cùa òng dugc nghién cùu duói nhiéu khia canh, tiong dò có nhìèu còng trinh nghién cùu vè tò tòóng. "Ngò Thì Nhàm dà lình hói Thién tóng mgt càch sàu sàc vè màt trièt hgc, hai kinh dién ca bàn cùa Phàt giào là kinh Làng già và kinh Kim cuang cùng dugc tìép thu mot càch sàu sàc. " [3, tgp 1, ti.85].
1. Ngò Thì Nhàm là m^t Nho sì, xuàt tìiàn tiong mot già dinh có truyèn thóng khoa bogn. Nàm 1769, òng dò khoa SI vgng, dugc bò chùc Hién sàt phó su Hai Duong. Vói chùc quan hàm chành thàt phàm này, Ngò Thì Nhàm chinh thùc buóc vào cuóc dòì hoat dóng chinh tri, khòng né ha tòói tié, quan thàp, thuc hién phuong chàm "tri dièc tién, logn dièc tién" mong muÓn thyc hién hoài bào làm nén su nghiép kinh bang té thè cùa mot hièn thàn nhu Y Doan.
Tình hình giào due, bién gioì, bó mày quan lgi, khan hoang, thuè khóa, mòng dàt, khòn cùng eùa dàn chùng dà dugc Ngò Thì Nhàm phàn ành rò net ò nhùng bài Khài
* ThS, Thich Chàn Dgo, Chùa Tra Ara, Tp Hué
tiong tàp Hàn càc anh hoa. Òng quan tàm dén dòi song cùa dàn chùng, nhin rò nhiing bàt còng, àp bue, suu dich, thuè ma, linh tiàng ma hg phài gành chiù và de ra nhièu bièn phàp, nhièu kién nghi de sua dòi tình hình, vàn hói phàn nào cành thài bình thinh tri tùng có ciia dàn tgc. Òng luón ira tò ve cugc song cùa nhàn dàn, nghì ve tìèn dò thè nghiép cùa dàt nuóc. Và cùng tò ày ma óng ggp nhièu tiàc tiò tiong con duòng làm quan cùa minh.
Nàm 1780, óng hi nghi ngò là nguòi tó giàc Trinh Tóng nén lui vè ò àn 6 nàm tgi Thài Bmh. Tù dò òng dà nhm thày rÒ hon hién cành tianh giành cuóp ngói dogt vi ciia càc tàp doàn phong kién. Tu tòóng Nho giào dén giai doan này dà có su phàn hòa, khùng hoàng sàu sàc. Có thè Ngò Thì Nham dà tìm vè tò tòóng Phàt giào de tìm sy càn bang cho tàm hón.
Ngò Thì Nhàm by vgng vào nhà Phàt bòi óng dà tiing khàng dinh ràng: "Dgo Phgt dò rat gàn vói nguài nèn nguài ta yéu mén ma phmg thà" [6, ti.ll]. Cha òng - Ngó Thi Sì eùng là nguòi tìiiyèn ành huòng truc tiép vè tò tòóng Phgt giào. Nhà nghién cùu Tran Ibi Bang Thanh da nhgn dinh: "...mot net ành huóng dàm nùa cùa Ngò Thi Nhàm à cha là quan niém ve Phàt giào" [6]
DÙ xuàt thàn tò cùa Khóng san Trình, nhung Ngó Thì Nhàm khòng hoàn toàn theo 1^ thuyét Nho giào ma con huóng tàm vào nhà Phàt. Nguyen Thgch Giang da nhàn xét ràng: "Triét già Dóng phuang song vói triet thuyét cùa minh. Song, lich su tu tuóng Viét Nam chua có thói dai nào, cà nhàn nào là thuàn nhàt cà ma bao già cùng là su dung hgp càc hgc thuyét." [8, ti.l7]. Ngó Thì Nhàm cùng nhu nhièu nguòi tri thùc "cu Nho mg Thich" khàc cùa thè k>' XVIII by vgng Phat giào là con duóng giài thoàt khò dau, dem lgi cuóc song an Igc, àm no cho dàn chùng.
2. Phat giào khi truyèn vào Vièt Nam dà nhanh chóng thich nghi vói truyèn thong vàn hóa cùa dàn toc Viét. Phàt giào thàm sàu và ành huòng dén lói song và tò duy eùa con nguòi Viét. Dàc biét vói su ra dòi cùa thién phài Trùc Làm Yèn Tù dà làm cho tò tòóng Phàt giào thiét thuc hon. Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù là thièn phài hình thành ó Vigt Nam, mang dàm vàn hóa Viét do Phàt hoàng Tran Nhàn Tóng sàng làp. Thièn phài là su tòng hgp Olia ba dòng thién Ty Ni Da Luu Chi, Vò Ngò Thòng và Thào Duòng.
Ciing nhu càc Thièn phài khàc, Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù de cao già tri thuc tgi bang viéc "cu tran Igc dgo", nghìa là de cao già tri phuc vu, tòy duyén ma hành dgo, vui dgo. "Quan diém tu tuóng cùa Thièn Trùc Làm - mot Phàt giào nhàt tòng dà tàc dóng nhiéu dén xa hòi giùp con nguài ta rèn luyén luàn ly dgo due han là tón giào, góp phàn duy tri bình on xà hói Dgi Vièt thài dò, de tgo nèn chién cóng oanh liét vói ba làn dgi thàng Nguyen Mòng. Bóng thài, Phgt giào hói này dà dào tgo nén nhimg thién su tàm huóng vè Phgt ma long gàn bó vói dòì, vói cugc song tran thè." [4]. Chinh vì vày Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù mang già tri dac trung cùa Thién hgc Vièt Nam, ành huòng sàu dàm vào tiong dòi song vàn hòa xà bòi.
Sau thòi dai nhà Tran, Ph^t giào màt dàn vi thè so vói nén Nho hgc nhung Phàt giào vàn nhu mach ngàm chày tiong long dàn toc vì tò tòóng nhàn ài, khoan hòa phù hgp vói due tinh truyèn thóng cùa nguòi Viét. Ngò Thì Nhàm hièu sàu sàc tình thàn tày duyén và cu tiàn Igc dgo eùa Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù nèn nhirng gi óng mong mòi và óng dà thyc hién là hgnh nguyen ciia mot Bó Tàt nhàp thè, tè dò chùng sanh.
Nhiing nàm thàng lành nan ó Thài Bình chinh là lue óng thàt su tìm dèn vói dgo Phgt. Òng thuòng nhàc dén cành chùa, tièng chuong vang vgng, tiéng tung kinh cuòi hg dua vàng. Khóng chi thè óng con khuyén ràng:
"Khà hgc tam Tó chi tù bi Tình phuang thón u due dóng, Lìém van su u vó vi"
(Nén hge Tam tó dao tò bì Gùi long minh vào tình lang, Gàc mgi viéc vào vó vi) [3, tgp 2, ti.33].
Nhùng ngày thàng lành ngn chinh là khoàng thòi gian Ngó Thi Nhàm buóc chàn vào cùa Phàt. òng nghién cùu Phat giào, dac bièt là tinh thàn eùa thièn phài Trùc Lam Yèn Tù dà giùp òng thoàt khói nhiing bé tàe tiong tò tòóng cùa minh. Ngò Thì Nham duge xem là de tò Tó eùa Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù vói phàp hiéu Hai Lugng thièn su.
Có làn Ngó Thì Nham dà tham Thién tai mot ngói chùa làng và nhiing gì óng càm nhàn duge dò là vè dep cùa thuc tai, cùa thién nhién, cùa dóa hoa nò bung truóc ngo.
Trong bài Vàn thu tham thièn, óng viét:
"Khudt chi phièu bóng ky ngù nién Kim thu thòn tu nhàt tham thién Cuc hoa sa quài hoàng kim giàp Bòi diép trùng nién bgch nggc thuyèn"
(Tinh dot ngót tay, cành bóng tiòi dat dà nàm nàm)
64 TRUÒNG DAI HOC PHÙ YÈN Mila thu này dèn tham Thién ó ngói chùa
làng
Hoa cùc vùa nò tung ehiéc ào giàp vày vàng
Là boi càm xem lgi, dà ben mùi vi Thièn).
[3, tàp 2, tr. 180]
Òng dà tham Thièn, làn gìó kinh sàch Phàt và tò nhàn thày minh "ben vi thién".
Òng eùng tìmg cùng vi su già vói càu chuyén tìiàu dém. Òng nhò ràng:
"Ngù nién du tù tién phièn huóng Thàt dàt cao tang thù dg tình"
(Là kè du tò dà nàm nàm, nhó cành huòng ngày truóc
Vói vi eao tàng tòòi bay chuc, ghì mói tình dèm nay). [3, tàp 2, ti. 18 6]
Khi ra làm quan vói trièu Tày San, Ngò Thì Nhgm dà miét mài som tói khòng con thòi gian de nghì dén viéc hgc Phàt. Òng tùng nói vói Hai Phài hàu Doàn Nguyen Tuàn ràng:
"Cùu ài Trùc làm Thién thù Igc, Tù bào vi hùa tgo sam dan"
(Tù làu uà cài thù Thièn noi riìng Trùc Nhung ào bào tia chua cho mae ào den noi giuòng Thién) [3, tàp 2, ti.282].
òng ciìng tùng tàm su ciing Phan Huy Ich vè viéc tham Thièn hgc dao. Òng mong duge buóc vào cùa Khòng cùa nhà Phàt nhung vàn chua thè nào dinh tara:
"Thièn vién due thién, thién vf ón Khàu quan tiém thù nhiéu da phucmg"
(Tròn thièn vién, muòn thién nhung thién chua dinh
Bàn tay thon nhò gò cùa làm rón nhiéu noi). [3, tap 2, ti.230]
Sau khi Quang Trung màt, vi thè cùa Ngó Thì Nhàm khóng con nhu truóc. Òng tió lai Bàc Ha vói biét bao nói long. Và rèi òng nhgn ra ràng:
"Ky vàng thi phi vàn bién hóa Nhu Lai sàc tuang nguyét minh hy"
(Viéc dòi phài tiài mày thay dòi
Dgo Phàt xua nay nguyét sàng ngói).
[6, ti. 18]
Và Ngò Thì Nhàm dà tìm và dì theo con duòng hgc Phàt de giài thoàt nhùng tàm tò cùa òng. Òng tìm lòi dàp vè cugc dòi, vè eòi tiàn, ve thè su dói thay và eà kièp nguòi mong manh tiong dao Phàt, tiong Thièn hge.
òng tìm tòi trièt hgc Phgt giào vùa de khai thòng nguòn tò tòóng, vùa de làm tò luong cho viéc di duong tinh tình. òng dà khóng di vào cài dao Phàt tìéu cyc lành dòi dang tiòi day nhan nhan quanh minh.
Khàt vgng dem dgo Phàt hòa nhàp vào cugc dòi, giài tòa nhiing thih chat thién léch tiong suy nghì cùa nhìèu nguòi vè dgo Phàt, Ngó Thì Nham dà khòi xuóng làm chùa cho dàn làng có noi vàn cành, tò tgp. Óng Igp Thién vién Trùc Làm ngay tiong dinh co nhà minh, tgi phuong Bich Càu (Ba Dinh - Ha Nói) vói chù truòng nói lgi dòng thièn Trùc Làm. Òng làp nhóm nghién cùu, dàm dgo vè Thién hgc gòm nguóì em tiai Ngò Thi Hoàng, càe bgn tàm giao nhu Vù Trinh, Nguyen Dang So. Tgi day, òng da viét Trùc Làm tóng chi nguyen thanh góm 24 thanh mang già tri cà vè Phàt hgc ciJng nhu vàn chuong, luàn bàn vè mot so nói dung tò Kinh Vién Giàc; dóng thói con sogn Tam tó hành trgng ghi lgi hành tigng cùa ba vi tó Thièn phài Truc làm vói mong muòn tao thành nhùng bài phàp de giàng giài cho mgi nguòi biét. "Ngó Thì Nhàm dugc tón làm Trùc Làm de tu Tó, có the cùng bài vì sau Diéu Ngu, Phàp Loa, Huyèn Quang, Ngó Thì Nhàm là nguài chù truàng bó sung cho phài Thién Trùc Làm Viét Nam cà ve phuang dién ly thuyét." [6,Xs.l%]
Tran Thi Bang Thanh nhàn xét ràng:
"Nhùng nàm cuòi dai này khòng thè nói Ngò Thì Nhgm khóng tàm thành vói Thién, òng^
cùng tó ra dà lành hói sàu sàc nhiéu vàn de cùa dgo Thién, nhàt là hai kinh Làng Già và Hoa Nghiém, dà viét Dgi chàn vién giàc thanh rat hay và dàm khóng khi Thién." [6, ti.20]. Di tìm phàp he tiiiyèn thùa cùa Ngó
Thì Nhàm, Thich Hanh Tue dà so sành và khàng dinh ràng: "Càn cu vào tàc phàm Trùc Làm Tòng chi nguyen thanh thi có thè nói, Ngò Thì Nhgm là de tù truyèn thùa theo dòng ké cùa Thién su Minh Hành Tgi Tgi, cùng món phài vài Thién su Chàn Nguyen. vi su phu truyèn thùa là Thién su Tinh Quàng Thich Dièu Dièu." [7, ti.326]
Nhu vgy, Ngò Thì Nham thàt sy là de tò eùa Thién. Dù khóng mang hình dàng xuàt già nhung nhùng gì óng làm là vì mot Phat giào Vièt Nam, vì mot xà bòi an binh, vì tàm long dàn thàn nhàp thè cùa dgo Phàt. Anh huóng cùa Phàt giào dòi vói Ngò Thì Nhàm rat rò rét. Chinh Phàt giào dà khai thóng duge sy bè tàc tiong con duòng tò tuóng cùa òng. Mò hình ma Hai Lugng Ngó Thì Nhàm buóc di dò là nhàn thùc vè sy vò thuòng bièn chuyén cùa cugc dòi sau dò di dèn viéc phà chàp nhirng dói dai uhi nguyen và cuòi cùng là dàn thàn nhàp thè, cùu dò chùng sanh.
3. Tu tòóng Phgt Giào khàng dinh tàt cà su vàt, hién tògng tèn tai dèu nàm trong mot chuòi nhàn duyén và chiù sy chi phói cùa vò thuòng. Theo Tù dién Phàt hgc Hàn Viét thì "tàt cà càc phdp thè gian, sinh diét, trói chày, mot sàt-na khóng ngùng nghi, ggi là Vó thuàng' [9, ti.l 539]. Vgn vàt khóng dùng yèn ma luón luón bién dòi hình dgng, di tò tigng thài hình thành sang tigng thài bién hogi rèi tan ra theo dinh luàt Thành - Tru - Hoai - Khóng. "Khòng vàt nào là khóng bién chuyén ngay trong mgt sàt-na. Néu mgi vàt dèu hién hùu tùy thugc vào tràng nhàn duyén thì cài hién hiru tùy thugc dièu kién ma thói.
khòng có mgt vàt nào trong vù tru này có thè truàng tón hay biét làp. Do dò. Due Phàt dgy rang vó ngà là yèu tinh cùa vgn vàt và tù dò tàt yéu dàn dén mgt ly thuyét nùa là vgn vàt déu vó thuàng" [10, ti.33].
Nùa sau thè ky XVIII, tình hinh chinh tri nuòc ta làm vào cuóc rÓi ren, phùc tap.
Chinh quyèn Trinh - Nguyen phàn tranh tiong nhièu nàm, ba bè bay mòi tranh giành quyèn lyc, khòi nghìa dien ra kbàp noi, cuòi
ciing Nguyen Hué khòi nghìa thòng nhàt dàt nuóc. "Nhimg bién có trgng dgi dò dièn ra lièn tièp trong khoàng 15 nàm khòng chi làm dào Ign toàn bg tình hình dàt nuóc, ma con làm dào lón cuóc song cùa tùng già dinh, cùa mòi SÓ phàn con nguài, trong dò có nhiéu nhà tu tuàng nói tiéng cùa nuóc ta thài ky này" [1, ti.39]. Hon ai hét, Ngò Thì Nhàm là mot nguòi chùng kién bao bién dòi thinh suy ày de rèi òng nhan ra rang mgi thù déu bién chuyén, thay dòi, khòng có gì tón tgi thinh ma khóng suy.
Tù thuc tiang cùa xà hgi vói su thinh suy cùa càc trièu dai, Ngò Thì Nhàm càng thàm dàm hon triét ly vò thuòng cùa dao Phàt.
Trong bài Cào Thành, óng nói ràng:
"Xichphuc trình phù su dì phi Có thành lao Igc thào uy di Thù làu ngòa lich kim thièn tài Giàp de ca chung bi nhàt ky Bàc Thuang tran dò thành có kinh Bóng Quang dai trién ùy tàn bi Bai dò thinh van duang nhién su.
Khuóc tìèn Dòng Giang bdch xich tì."
(Xich phye phù xua kia nay con dàu.
Chi con tòa thành tiéu dièu dàu có rara Chòi canh gói vyn dà hàng ngàn nam nay Làu gàc dàn ea, chi mot thòi thuò ày Duóng bui tiàn vùng Bàc Thugng già thành lói tàt
Réu phù chù trién Dóng Quang con lgi biatàn
Tom lgi thinh suy là diéu duong nhièn Dàng khen sgi to tiàm thuóc ò Dòng Giang)[3,tàp2,ti.518]
Ngó Thì Nhàm khàng dinh thinh suy là le duong nhién khi óng dà trai qua và chiing kién nhùng bièn dói ngay tiong dàt nuóc minh. Dóng thòi, vói nhiing làn di su, qua nhiéu noi, òng thuòng quan sàt càc di tich ma mot thói là noi hung thinh cho thày tiong màt óng su thinh suy chi là thòi gian. Khi ngang qua song Chuong ò Trung Quòc, dèn
66 TRUÒNG DAI HOC PHÙ YÈN vùng dàt tìmg là noi xung bà ciia Tao Thào,
óng nggm ngùi:
"Nghiép quàn dén khàu dai dién tgn"
(Khu vuc de vuong ó Nghìèp Quàn làu dai cung dién dà tan hét) [3, tàp 2, ti.516]
Ngó Thì Nhàm dén dàt nhà An, cung dièn ryc rò mgt thòi cùa Vuong chùa nay chi con:
"Biéu thgch huy hoàng yèt Hiru An, Huyén vuong cung dién truc hành vàn"
(Chù khàc tién bia dà con néu ryc rò tén nhà An
Cung dièn eùa Huyèn vuong bay theo mày ròi) [3, tàp 2, ti.513]
Ròi khi di qua dàt Ha Nara, òng thày:
" Vi Tù di khu bàt khà tàm Man san ma mgch khài Thuang ani"
(Di tìch vè dàt phong cùa Vi Tù khóng con tìm thày
Day nùi chi thày lùa ma lùa mgch càm thuòng du àm dòi Thuòng!) [3, tgp 2, ti.490]
Chuyén cu tiòi qua, tàt cà dèu bién dói, chi con lgi àm thanh eùa tìèng chim buon ba dàu dò giùa tiòi:
"Vàng su dì tùy vàn vàt bién Thè thè co diép diéu thanh thdu"
(Chuyén cu dà bién dòi cùng cành vgt Trén bue tòóng xua buÓn ba ehi con tiéng chim kèu) [3, tàp 2, ti.491]
Càm nhàn eùa Ngó Thì Nhàm vè su bién dòi thinh suy cùa càc trièu dgi dugc thè hièn rò tiong nhùng tàp tho dì su. Khi qua chén dao binh, dia gioì hung phé cùa càc trièu dgi Trung Quóc, Ngò Thì Nhàm nhàn ehàn ra su thay dòi chi tiong chóp màt. Thành quàch viing chàc nay chi con móng dò réu phù ma thói. Nhin lai tìié sy nuòc nhà, Ngó Thì Nhàm khòng thè quén chuyén thay ngói dòi vi giùa nhà Le và nhà Trinh. Và rói nhà Trinh con gì khi su thè lai dói thay. Su thinh suy chàng khàc gì suang dàu nggn có ma Van Hgnh thièn su dói Ly dà tiìng day de tò:
"Thinh suy nhu lo thào dau phò"
(Thinh suy nhu suong dàu nggn co)
Su hung thinh cùa nhà Trinh ròt cuóc cung Vuong, Ngói ngu ciing chi nhu nuóc tiòi lièu rù. Trong bài Ngù vàn làu vàn dièu, òng viét:
"Phàt tuy vi lung nggn tuyét Vuang cung Igc mgc àn san vàn Ng{rcàu luu thùy thùy duang sàu Có lùy u sào tue diéu phàn"
(Chùa Phàt xa mò, long tiong bò tòyét Cung Vuong lang le àn duói nùì mày Ngói ngu nuóc tiòi liéu rù gay guòc Lùy xua hang tó chim ngù lao xao).
[3,tàp2,ti.l94]
Trong bài Qua Nhi Mò Huang hoài co, Ngó Thi Nhàm viét ràng:
"Doanh thàu su cyc tùy vàn vàC (Cugc thè hon thua dòi thay theo cành vàt).
[3,tàp2,ti.318]
Và nhàn ra ràng, cuóc thè vò cùng tgn này ciìng chi nhu beo nói mày tiòi, chuyén bién chi trong cài chóp màt. Thinh suy, dugc màt chàng khàc gì bài bién hóa thành nuong dàu:
"Bién cài nhu thuang tang Cu chu chuyén thuàn tue"
(Dòi bién dói nhu bién xanh thành ruóng dàu
Thàng ngày tiòi nhanh tiong chóp màt).
[3, tap 2, ti.473]
Vù tru nàm tiong vòng thành - tiy - hoai - khóng, con con nguòi nàm tiong vòng sinh - già - bènh - ehét. Vó thuòng bièn chuyén nén kièp nhàn sinh chi là bgt nuóc tan hgp tiong sàt-na. Duói con màt cùa nguòi hgc Phgt, Hai Lugng Thién su Ngò Thì Nham nhgn chàn ra su già hgp cùa cuóc dòi, tàt cà là huyén mgng.
Trong bài Xuàn nhàt, Ngó Thì Nhàm dà nói cài vò thuòng khién tòòi tiè qua di, con nguòi sé già, dù muòn tié lai ciing khòng dùng gi de mua dugc:
"Lào chi hùu tién nan mài thiéu"
(Già dén có tìèn khó mua lai tòói tiè).
[3, tàp 2, ti.287]
67 Thói gian tiòi qua, khién cbo tòòi già bóc
Ig tién mài toc lóm dóm bgc:
"Ty lai tam ky càch tù nhan Du tù nhu kim phàt dì ban"
(Tù ày lai day da ba ky xa càeh tò nhan Kè du tò dén nay toc dà lóm dóm).
[3,tap2,ti.361]
Nói vè kièp nhàn sinh mong rnói dugc làu dai nhung dù có song tiàm nàm di nùa thì thòi gian ày ciing chi nhu tén bay ma thòi:
"Nhàn sinh tgi thè, tam vgn lue thièn nhàt Thiéu quan tu tìèn, dàng nhàn bgch liéu thiéu nién dàu"
(Nguòi ta song ò dòi ba vgn sàu nghìn ngày
Bóng thièu quang nhu tèn bay, thàm thoàt bgc hét mài dàu xanh) [3, tàp 2, ti.l50]
Hay tiong bài Bgo y, thién su Hai Lugng Ngò Thì Nham nhàn thày:
"Nién tién xàm tàm thành bgch tàu"
(Nàm nhu tén bay, làn lùa thành lào bgc dàu)[3,tàp2,ti.l44]
Vì thòi gian nhu tén bay, mgi thù chuyén xoay mot càch nhanh chóng nén kièp song con nguòi eùng chi là nhu giàc mòng. Ngó Thi Nhàm nhièu làn nói dén giàc móng Nam Kha khòng ngoài muc dich nói dén cuóc dòì eùa con nguòi. Trong càc bài Vàn thu tham Thien, Ngg dinh càu muòn thuàt, Hàm dan hfi du. Bang Bàn A san càm hùng... óng dà lap di lap lgi càc tò "hòe mgng", "mgng tàn", "giàc móng hac den", "hoàng luong mgng"... Giàc mgng Nam Kha hay giàc móng Hòe chi su nhanh chóng cùa cuóc dòi, su già tgo eùa cóng danh lgi lóc. Kièp nhàn sinh khóng hiéu rÒ tình phù hu, huyèn hoac cùa cugc dòi nèn eù chim dàm mài tiong cugc thè. Duói cài nhm tòé nhan, nguòi hgc Phgt nói chung và Hai Lugng Ngò Thi Nhàm nói riéng dà nhin nhgn cugc dòi này là tiò huyén ào, con nguòi chim dàm tiong cugc thè day vui buon làn lón:
"Phù thè dgi dò bi hi cuc "
(Coi phù thè hàu hét là cugc buon vui).
[3, tgp 2, ti.303]
Trong bài Bang Ha San hùu càm, Ngò Thì Nhàm dà nói danh lgi chi là giàc mo, cuóc phù tìié là dao cành song ehét vó thuòng:
"Thièn thai dg dg móngy quan Bu tù kim phièn bài Ho san Vgn có tình thàn du thùy cài Lue thu phong nguyét lào thuang can Tù bi Igc quóc Phàt thién thugng Ly hgp phù àu nhàn thè gian"
(Ben tiòi dèm dèm nàm mo ào mù Ké du tò phen này dugc bài nùi Ho Tinh th§n muòn thuò, tan tìióng bièc tòt tòoi Tràng giò sàu thu, thàn trùc xanh già dan Phàt tién tiòi, tò bì noi cuc lac Nguòi eòi thè, tan hgp bgt nói tiòi).
[3, tàp 2, ti. 182]
Nguòi song tiong eòi thè tòóng chùng ben vùng nhung chung cuc chi là su già tgm nhu bgt nói hgp tan, huòng ho dugc màt hon thua giùa chón danh lgi chi là phù hoa:
"Thè cuc thàng tram dà diéuphr (Cuóc thè thàng tram, chim nói bay liéng).
[3, tgp 2, ti. 187]
Thàn nguóì dugc chàm chuót ky càng nhung ciing khóng vình hang ma luón thay dói theo tùng sàt-na, hai thò huÓng gi cóng danh phù quy thàng tiàm theo thói cugc thinh suy.... Cuóc dòi dai ngàn rùt cugc vàn là sy tan rà theo le tu nhién, ehi là tiò huyén, là giàc mgng khòng thgt. Nhgn ra già trj giùa chàn và thàt, Ngò Thì Nhgm tiong bài Hiru SÓ tiéu dà quàn tiiét dugc hai le chàn và già cùa triét ly Phàt giào:
"Hàm giao khàc thgch chàn hoàn huyén Ky hgc yèu tién thuc dà vu "
(Cui nhin thuòng luòng khàc hình vào dà chàn cùng là già
Cuòi ké cuòi hgc deo tién day lung, thue cùng vièn vòng) [3, tàp 2, ti. 170]
Nhu vay, Ngó Thì Nhàm dà hièu rò mgt càch sàu sàc vè thè giói quan và nhàn sinh
68 TRUÒNG DAI HOC PHÙ YÈN quan cùa dgo Phgt. Vói cài nhin eùa mot
nguòì hgc Phàt, óng dà nhgn chàn dugc bàn chat cùa cugc song, bàn chat cùa vgn vàt là sy bién dói theo dinh luàt vò thuòng. Tàt cà dai dia san ha chi tòn tai tiong mgt phgm trù khóng gian, thòi gian tòong dòi chù khòng tón tai vình hang.
4. Trong Kinh Phàp Hoa, Due Phàt day rang:
"Nhàt thièt chùng sanh giai hicu Phgt tinh", nghìa là tàt cà chùng sanh dèu có Phat tinh.
Ò Viét Nam, Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù thành Igp dà lày quan diém này làm nén tàng càn bàn khi Tran Thài Tóng phàt biéu tiong Niém Phgt luàn ràng;
"Phgt thàn tue ngà thàn thi Vó hiru nhi tuóng"
(Thàn ta tòc là thàn Phat Khòng eó hai tòóng) [8, ti. 164]
Tran Hoàng Hùng nhgn dinh ràng: "Ké thùa tu tuàng bình dàng cùa Thién phài Trùc Làm, Ngó Thi Nhàm trién khai nò qua tinh thàn yéu thuang con nguóì và vgn vàt mot càch khòng phàn biét trèn nén tàng trièt ly tinh Khóng à chuang dàu tién, quàn triét, thè nghiém sàu sàc có ca sa han khi thè hói vào Phgt tình bình dàng trong mgi chùng sanh à chuang Kién thanh." [5, ti.73]
Nhàn dién già tri cùa chàn tàm hay Phàt tinh tiong mòi nguòi là có san nèn tàt eà chùng sanh déu bmh dàng. Hai Lugng Ngó Thì Nhgm khàng dinh con nguòì tò hành thàt su thì phài "chàn tu nhu Trùc Làm tam Tó chua he làm cài gì ma quài gó truyèn lai dai sau Cho nén tu phàp thi khóng bang tu dgo, tu thàn thi khóng bang tu tàm" [3, tàp 3, ti.214]. Ngó Thì Nhàm ggi Phàt tmh ày chinh là "Linh dai oành tình" (Dai thiéng trong làng) [3, tàp 2, ti.22] nén tàm quan tigng vò eùng. Trong bài De Yèt tàm xù óng viet:
"Tàm chi due ky thinh hi ho?
Phòng chi tàc di lyc hgp, quyèn chi tac thoài tàng u màt"
(Cài due cùa tàm có le là thinh làm vày?
Buóng ra thì khàp sàu coi, thu lai thi nàu vào noi sàu kin.) [3, tàp 2, ti.465]
Tàm là sy bao trùm và sinh khói vgn phàp theo tinh thàn kinh Hoa Nghiém nén Ngó Thì Nhgm de vinh cài qugt nhu su mó bay cùa tàm:
"Thàn sue tung hoành thàp chi thugng Quyén thu vgn dung nhàt tàm taf (Mò ra gap lai, dgc ngang tién muòi ngón tay
Khép, mó, van dòng chi do mot tàm long).
[3, tgp 2, ti.469]
Ai ciing có Phàt tinh, chon tàm có thè mò ra ggp lgi nhung vi sy vò minh phièn nào che làp nén tàm tinh ày bi lu mò nhu mgt tiang bi mày che phù, nhu guong bi byi barn vào.
Khi bi vò minh che làp, khòng rÓ thàt tình nén nhin "nguòi là nguóì, ma là ma, sue sinh là sue sinh" [3, tàp 3, ti. 165] nhung thàt ra dò chi là hình khi ò ben ngoài.
Nhò thày dugc Phàt tinh và de cao Phgt tinh ma Ngò Thì Nhàm dà khàng dinh:
"Muc dò dù nhi vàn Nam Bàc vó thù chù Kè noàn bình phàn ngoa Nam, nù tam nhàt màu Di, Hg àm duangphàn Thù ngón thài thién làu Thièn ly tgi nhàn tàm"
(Màt nhin và tai nghe Nam Bàc khòng khàc nhau
Bào ràng "long tiàng long dò trùng gà bang nhau" là nhàm
Bào ràng "ba phàn tiai mot phàn gài"
là sai!
Nói ràng ngay dém ò Di, Ha khàc nhau Lói nói ày qua thién cgn
Le tiòi ó tai long nguòi). [3, tàp 2, ti.349]
Nhu vày, Ngò Thì Nhgm bang tòé giàc cùa minh dà nhin rÓ thàu bàn tàm thanh tinh
69 sàng suót vón có tiong moi chùng sanh, tà
dò òng khàng dinh tinh bình dàng tiong xa hgi, tiong mói dàn toc. Khòng thè có mot sy hon thua, thàp kém khi tàt cà dèu có chung Phàt tình, "dai thiéng" tiong làng. Nhin thàu rò duge già trj cùa tu tàm, sy viing chàc cùa tò tinh nèn dù có làn lòn tiong hoàn cành nào di nùa thì vàn giù dugc tàm long cùa minh, vàn tò dugc. Dò là chàn tàm thanh tình, da nàng vièn dung.
5. Nhin ra dugc tinh chat vò thuòng, duyén sinh tan hgp và tò tành thanh tinh có tiong mòi chùng sanh, Ngò Thì Nhgm tìèn mot buóc nùa, dò là vugt qua nhiing bàm viu. Nò dugc thè hién qua tinh thàn phà chàp.
Theo Tù dièn Phàt hgc Hàn Viét thì "phà chàp " có nghìa là; "phà bó me chàp, tà kien, cho là có cài thirc ngà, thuc phàp. Bùng tri tue và bién tài ma giàng gìài cho nguài ta biét tin làm cài thàn ta là có thàt, càc phdp là có thàt. Phà y kién thién léch cùa nhà hgc dgo, khién y chi hg tra nén dung thóng, thàu nhàp giào ly trung dgo" [9, ti.947].
Trong bài Tuang San tu ky thàng. Hai Lugng Ngó Thi Nhàm dà khàng dinh còt tày ciia dao Phat là phà di cài nhin Sàc và Khòng:
"Thiénquà "sàc", "khòng" vàn nhièu ty"
(Dao Thién sàc là khóng nhu mày vòn quanh nùi) [3, tàp 2, ti.422]
Sàc và Khòng là hai pham trù dòi dai nhau nhung bàn thè thàt tinh thì khóng khàc.
Su luàn chuyén, bién thè vè mgt hién tògng nhu khói, nhu mày, nhu nuóc, nhu mua nhung that tinh uòt luón luón có. Néu nhin vào mat hién tògng thì ta cho là Có, con khi co chàp vào giào phàp thì lgi cho là Khóng.
Thàt ra nhin thày có Sàc và có Khóng vàn là cài thày con chàp, vàn chua thàu dgt giào ly Phàt giào. Vugt ra khòi nhi nguyen Có - Khóng, khóng bàm vào bó ben này hay bò ben kia mói thàt su là tinh phà chàp cùa Phàt giào. Trong Trùc làm tóng chi nguyen thanh.
Hai Lugng Ngó Thi Nhàm dà trich dàn rat
nhièu càu tiong Kinh Kim Cang - là bó kinh dgi thùa phà chàp sàu sàc - de thè hìén tmh phà chàp eùa minh.
òng dà dàn lgi càu ké tiong Kinh Kim Cang:
"Dìàm thanh càu ngà Bìsàc tuóng càu ngà Thi nhàn hình tà dgo Bàt nàng kién Nhu Laf (Nèu nguòi nào tìm ta qua àm thanh Nhin ta qua sàc tuóng
Thì nguòi dò theo tà dao Khóng thày dugc Nhu Lai).
Ngò Thì Nhàm cùng nhgn dinh nhgn thùc và su so sành cuc doan cùa con nguòi: "Mgi vgt déu tòt cà. Vgt gì ta thich thì tòt, ta khóng thich thì khòng tòt Cho nén có cài tòt md khóng tòt, có cài khóng tòt ma tòt" [3, tap 3, ti. 152]. Nhu vày, óng dà chi rÒ ra su vuóng bàn cùa Ngà và Phàp ma sinh ra sy so sành, me mò, khóng liéu dat Phat dao dugc.
Cài nhin bi vò minh che làp nén khòng thày ró chàn nhu, thàt tòóng. Càc phàp thay dòi ma cho ràng tón tgi vình hàng, Day là cài nhin sai làm ve càc phàp. Hai Lugng Ngó Thi Nhàm dà chi ra hai vàn de Sàc và Khóng là nhi bién càn dep bò:
"Thày ben nhin chim ma nhgn ra hoa long, dgc ké rang:
Bieu thàn phi diéu Hoa hón phi hoa Hành chi nhiéu tha Ngà ngi ngó ha Nghìa là:
Thàn chim chàng phài chim Hón hoa chàng phài hoa Dùng di là bòi nò Ta nào có làm gì dugc dàu.
Nhà su ben hùu chàp tay niém:
Thi sàc phi sàc Thi khóng phi khóng Nghìa là:
70 TRUÒNG DAI HOC PHÙ YÈN Sàc chàng phài sàc
Khóng chàng phài khóng". [3, t ^ 3, ti.l46]
Trong Trùc làm tóng chi nguyen thanh.
Hai Lugng Ngó Thì nhàm da ehi ra eàc càp pham trù cùa Nho giào và so sành vói Phàt giào de cuòi cùng di dén viéc phà bò quan niém khen che cùa càe tàng lóp tri thùe thòi bay giò. Càe cap pham trù; chinh tàm - minh tàm; thành tinh - kién tinh; vi nhàn - vi ky; tieh - huyèn; diét - khói... dugc ly giài mgt càch sàu sàc bang nhàn quan phà bó nhi nguyen.
v è vàn de sinh - diét duge óng chi thàng tién tinh thàn phà chàp khi dugc hói: "Phgt nói bàt sinh, sao lai có sinh; Phgt nói bàt diét sao lgi có diét? Su dàp ràng: Có sinh là bàt sinh, có diét là bàt diét". [3,tàp3,tr.l56]
Phà bò chuong nggi vói tàm kièn vàn róng mang tinh thàn nhà Phat, Ngò Thì Nhàm thàu dat tinh thàn phà chàp cùa Tò Làm Té vói càu nói nói tièng "gap Phàt giét Phàt gap ma gièt ma ". Òng da thày dugc tinh bình dàng cùa Phàt giào, vó phàn biét cùa Thièn tòng:
"vì vày cho nén giét cha m?, gièt su sài, dò là cài nghìa binh dàng thù nhàt cùa Phàt già"
[3,t^p3,ti.l70].
Thòi Tran, nguòi dàt nén móng cho thièn phài Trùc Làm là ngài Tue Trung Thugng sì dà triét ngò tình thàn phà chàp cùa Thièn tòng Phgt giào. Ngài dà khàng djnh ràng:
"Mi mao tiém hoành ty khong thùy Phàt dù chùng sanh do nhat dién "
(Cùng net mày ngang duòng mùi dgc Phàt vói chùng sanh mat giòng nhau) Cùng mgt bg mat tòc là cùng chung Bàn lai dién myc, là chàn tàm chù khòng phài là hình sàc ben ngoài. Hai Lugng Ngò Thì Nhàm dà khàng dinh bang càch dàn lai Kinh Diéu Phàp Lién Hoa: "Ta xem hét thày dèu binh dàng, khòng có long yéu ghét này ng.
Ta khòng tham cài gi, cùng khóng có cài gi hgn dinh và trànggi ta duac. " [3, tgp 3, ti.l74]
Vói kièn thùc uyén thàm, thàu rò bang sy dich thàn nghiém. Hai Luong Ngò Thì
Nh?lm dà dimg hình thùe cóng àn và phuong phàp phà chàp de thùc bàch nguòì hgc tu thàn chiém nghiém, suy nghì và lình hgi.
Dgt tién nén tàng tành Khóng, tình thàn phà chàp cùa Phàt giào dua con nguòì ròi khòi tò duy l</ tình, dep bò cài thày phàn biét de nhàn dién dòi tògng mot càch chinh xàc nhu nò dang là. Tinh thàn phà chàp có v; tri quan tigng tiong giào ly nhà Phàt. Có le Hai Lugng Ngó Thì Nhàm thàu triét tinh thàn này nén dà vugt qua nhirng tai tiéng vè quan niém "trung quàn" cùa thòi dai de di theo phò Nguyen Hué. Nguòi hgc Nho bi bó bugc tiong quan niém khòng thò hai ehù dà dugc Ngó Thì Nhàm phà bó chi vì mgt ly do là dem sue tié phuc vy cho nhàn dàn.
6. Phàt giào Trùc Làm Yèn Tù là Phàt giào nhàt tòng, dà tao dugc khòi doàn kèt toàn dàn toc Dai Viét, góp phàn quan tigng tiong viéc tao nén su hxmg thinh phòn vmh duói thòi Tran. Vói tò tòóng Phàt tgi tàm, liéu ngg tò tành, cu tiàn lac dgo, nhàp thè tày duyèn... dà bién thành nhiing mach càm hùng chinh ma càc tàc già Phgt giào dà sàng tàc, tgo nén mot dòng rat rìéng và dgc sàc cùa vàn hgc Viét Nam; vàn hgc Phàt giào.
Dòng chày này dén nùa cuÓi thè ky XVUI duge Ngó Thì Nhàm tièp nói và xién duong mgt càch tich cuc, rgng rò. Mae dù xuat thàn tò cùa Khòng san Trình nhung con duòng dén vói cùa Thién cùa Ngò Thì Nhgm là mgt tàt yéu. òng nhàn ra già tri thiét thuc tiong tò tòóng Phàt giào có thè giài quyèt nhiing vàn de thòi dai. Ngò Thì Nhàm dà thyc sy tiép nói dugc tò tòóng cùa Thièn phài Trùc Làm Yèn Tù, mot thièn phài mang tmh chat nhàp thè tich cuc, dàn thàn vi hgnh nguyen té dg nhàn quàn diing vói uóc muòn cùa òng.
Chinh tò tòóng Phàt giào dà làm song lai con nguòi tò tìn, lae quan và nhàp thè tiong bàn thàn óng.
Tiép nói tò tòóng cùa Thién phài Trùc Làm Yèn Tù, Ngó Thi Nhàm tìioàt khòi nhùng ràng buóc, nhùng bé tac tiong W tòóng cùa minh. Chinh ngay cuóc dòi cùa
óng vói nhiing thay dòì lién tue, chón quan tiài nghiém tàm linh óng vugt qua nhùng có truòng vói bao. nói thàng tiàm, dugc màt, chàp, bàm viu vè càc phàp và cuòi cùng dàn hon thua là minh chùng cho su bìén dói vó thàn tiò lai con duòng cùu dg chùng sinh.
. thuòng huyèn hogc cùa kiép song nhàn sinh. Tu tòòng Phàt giào là nguòn mgch tgo Ngó Thì Nh^m nhàn chàn ra bàn lai dién nèn sy phong phù tiong sàng tàc cùa Ngò Thì myc, "dai thiéng" tiong làng tiong bàn thàn Nhgm. Ké tò lue tiigt sy dén vói cùa Thièn, minh cùng nhu tiong tàt cà chùng sanh dà nghién cùu Phàt hgc, sàng tàc òng dà bi chi giùp óng tiò lai cuóc song dàn thàn phye vy phói bòi càm quan eùa mot nguóì hgc Phgt.
nhàn dàn. Tàe phàm Trùc Làm tóng chi nguyen thanh Con duòng tò tòóng Phat giào cùa Ngò là tàc phàm viét ve Phàt giào sau cùng eùa Thi Nhàm là con duòng bàt dàu tò su nhàn Ngò Thì Nhàm. Day dugc xem là tàc phàm thùc vè vù tru nhàn sinh, sau dò bang nhùng lòn, là sy tòng hgp to toóng cùa óng n
TÀI LIÈU THAM KHÀO
[1] Le Thi Lan (2003), "Nhiing bién dóng tiong dói sÓng chmh tri vàn hóa tinh thàn ó nuóc ta cuòi thè ky XVUI và ành huòng cùa chùng dói vói càc nhà tò tòóng thòi ky này", Tgp chi Triét hgc, so 4 (143), ti.39-43.
[2] Mai Quòc Lièn (1985), Ngó Thi Nhàm trong vàn hgc Tày San, Nxb So Vàn hòa và Thóng tin Nghìa Bình.
[3] Mai Quóc Lièn (chù bièn) (2001), Ngó Thì Nhgm tàc phàm, tàp 1, 2, 3, Trung tàm nghién cùu Quòc hgc, Nxb Vàn hgc. Ha Ngi.
[4] Nguyen Cóng Ly, "Phgt giào thòi Ly- Tran vói bàn sàc dàn tgc Dgì Vièt", http://phathoc.
net/PrìntView.aspx?LanguaEe=vi&ID=5FC219
[5] Tran Hoàng Hiing (2013), Trùc Làm tóng chi nguyen thanh trong vàn hgc Phàt giào Vièt Nam thói trung dgi, luàn àn tién sì, truòng DHKHXH- NV Tp HÓ Chi Minh.
[6] Tran Thi Bang Thanh (2003), "Ngò Thì Nhgm - mot tàm long Thién chua vièn thành", Tgp chi Hàn Nóm, so 3 (58), ti.8-20.
[7] Trung tàm Khoa hgc xà hòi và Nhàn vàn Quóc già (2004), Tình tuyén Vàn hgc Viét Nam.
tgp 3, Vàn hgc thè kyX-XTV, (Nguyen Dàng Na chù bièn), Nxb Khoa hgc xà hgi. Ha Nói.
[8] Trung tàm Khoa hgc xà hói và Nhàn vàn Quòc già (2004), Tình tuyèn Vàn hgc Viét Nam, tàp 5 - quyén I, 2, Vàn hgc thè ky XVIII, (Nguyen Thgch Giang chù bién), Nxb Khoa hgc xa hói. Ha Nói.
[9] Phàn vién nghién cùu Phàt hgc (2012), Tù dién Phgt hgc Hàn Viét, Nxb Khoa hgc xà hgi. Ha Nói.
[10] Takakusu (2008), Tinh hoa triét hgc Phàt giào, Tue Sy dich, Nxb Phuong Dóng, Cà Mau.
Abstract
Influences of Buddhism on the literary works of Ngo Thi Nham Although, Ngo Thi Nham (1746-1803) come from Confucianism, his road to The Zen was inevitable. In finding an access to Truc Lam Yen Tu Buddhist Zen, Ngo Thi Nham made a breakthrough out ofhis ideological impasse, embarked on serving his people. The Buddhist ideology was always a great source ofthe literary works ofNgo Thi Nham.
Key words: Buddhist ideology. literary works ofNgo Thi Nham
