NKULUNKULU JESU 1
4.10 T1NONGO TENKHULUMO
Tmongo tenkhulumo tilikhono lekusebentisa lulwimi ngendlela leselizingeni lelisetulu ngekukhetsa emagama lafanele nekuwahlela kahle. Likhono lelidzala lelacalwa bokhokho kusukela kadzeni. Nalamuhla Iisasebenta, kantsi nakusasa Iitawube Iisebenta.
Lapha sitawubuka kuhleleka kwetaga ngekwetinongo tenkhulumo. Manyenti
lanjengalawa:
• Titfombemagoma.
• Imifanekisomicondvo etageni.
• Lulwimi etageni.
• Likhono lekucanjwo kwetoga.
Tonkhe tihlokwana letibalwe ngenhla tiyagabancana tigcine tikhiphe umcondvo munye ngekwakheka kwetaga.
Toga tisetjentiswa yonkhe indzowo. Ebandla inkhulumo ibamnandzi ngetaga.
Emakhaya inkhulumo ivakala kahle ngetaga. Tago tiyincenye yetinongo tenkhulumo leyenta lulwimi lubemnandzi, Juhehe futsi lunongeke. Lulwimi Iwebele lumnandzi kakhulu ngetinongo tenkhulumo.
4.10.1 Sifaniso
Sifaniso sinongo senkhulumo lesicatsaniso tintfo letimbili letinekufanano lokutsite. Kwekucala kufaniswo nekwesibili ngekutsi kusetjentiswe tokhi letilondzelako: njengo-. kuhle kwo-. so-.
nganga-. fano.
Lokucatsaniswako simo netento ngaphasi kwesifaniso. Ngaso sonkhe sikhotsi sitfolo imicondvo lemibili leyehlukene kepha lefaniswako.
117
lento lokufaniswako lokulaniswa nako Kukhwela etikwendlu umtsakatsi
Kuhambela eceleni liIanga Kudla asulela phasi inkhukhu Kutfunywa avume imphaka Kukhwela etikwendlu inja
Kutibeka embili umncadvo
Komela elutsini intsetse Kwandza ngetulu Iibhakede
Kulahla inyongo yenyatsi
Kuluma apholisa ligundvwane Kunonela naekhatsi indlati
Tibonelo tetifaniso
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Wandze ngetulu njengelibhakede.
Ungumuntfu lokhulumela futsi.
Utibeke embili njengemncadvo.
Inchazelo: Ungumuntfu lotigcabhako.
Saga: Ukhwela etikwendlu njengemtsakatsi.
Inchazelo: Uyedzelela. Tento takhe tikhombisa kweswela inhlonipho.
Saga: Uhambela eceleni njengelilanga.
Inchazelo: Uyashalatela.
Saga: Udla asulela phasi njengenkhukhu.
Inchazelo: Kwenta kwakhe akunamaciniso.
Saga: Matfunywa avume njenoemphaka yemtsakotsi.
Inchazelo: Umuntfu lotfunywa konkhe - lokuhle nalokubi avume.
Saga: Ukhwela etikwendlu njengenja.
Inchazelo: Ungumuntfu lowedzelelako.
Saga: Uyawukomela elutsini njengentsetse.
Inchazelo: Sebentisa lokutfolako ngekunakekela ngobe indlala itawufika.
4.10.2
Saga:
Inchazelo:
Sifanisongco
Wamlahlisa kwenyongo yenyatsi.
Kushiya umuntfu ebaleni angabinayo indlela yekutisita.
Sifanisongco sinongo senkhulumo lesifanisa ngekutsi kusetjentiswe ligama lelinye kubita intfo lefaniswako. ntanisongco tigcama kahle etibonelweni letingentasi ngekutsi intfo ibitwe ngalenye.
Ubito Sifanisonaco
umlomo Iishoba
licala ngumphikwa
kufa butfonao
Sifanisongco sisebenta njengesitfo senkhulumo sibanjalo ngekutsi kwehliswe Iiphimbo elilungeni lekucala noma kuphongotwe siphongoto lesifanele.
TIbonelo tetifanisongco
Saaa: Umlomo Iishoba lekutiphungela.
Inchazelo: umuntfu utivikela ngemlomo lapho asenkingeni.
119
4.10.3
Saga: Licala ngumphikwa.
lnchazelo: Noma umuntfu onile ucala ngekuphika ngobe atsi uyatisindzisa.
Saga: Ngumcaba lowasala emasini.
lnchazelo: Amange obe nenhlanhla yekutfola umendvo.
Saga: Kufa butfongo.
Inchazelo: Umuntfu ulala aphila kuse afile.
Simuntfutiso
Lesi sinongo senkhulumo lapho intfo lengaphili iniketwa timphawu temuntfu lophilako. Tento letentiwa bantfu tiniketwe tintfo letitsite.
Uma sibuka tibonelo letingentasi kugcama loku:
lento tebanlfu TImphawu tebuntfu tiniketwe Kwembula ingubo Iicala
Kungayipheki ingcamu kufa
Kulayefela imbila
Kuwela umfula Iiso
Kutala lukhuni
Kulala I
indzaba I
TIbonelo tesimuntfutiso I Kumuntfutisa
Saga: Licala lembula ingubo Iingene.
Inchazelo: Licala uyaletfwala ungaketeleli.
Saga: Kufa akuyipheki ingcamu.
Inchazelo: Kufa kuyatumana.
Saga:
Inchazelo:
Imbila yeswela umsila ngekulayetela.
Ubotentela tintfo ungetsembeli kulabanye.
Saga:
Inchazelo:
Uso Iiwela umfula ugcwele.
Tifiso tenhlitiyo tifinyelela lapho angenamandla ekufinyelela khona.
umuntfu
4.10.4
Saga: Lukhuni lutala umlotsa.
Inchazelo: Kusho kutala umntfwana longafani nemtali ngekwetento.
Saga: Indzaba ilala endleleni.
Inchazelo: Inkhulumo lebeyikhulunywa lengakapheli.
Sicatsaniso
Sicatsaniso sinongo senkhulumo lesiveta kucatsanisa, kufanisa nekulinganisa. Kucatsasisa kuniketa imicondvo lemibili esageni sinye.
• Imicondvo lemibili
Imicondvo lemibili lovumako nalophikako ivela esageni sinye ingagcanyiswa ngemagama lephikisanako. Tibonelo titfolakala ku 4.8.
• Kuntjintja kweliphimbo
Taga leticatsanisako tibonakala ngekuntjintja kweliphimbo.
Incenye yekucala iveta lelinye Iiphimbo lelehlukile kuleyo yesibili. Sibonelo:
121
Liphimbo 1- Wadla lilunga lakulungela
Liphimbo 11- mine ngadla jekwa wangijekulela.
Kulungelwa tintfo kuhambisana nentfokoto neliphimbo leliphakeme, kantsi kungalungelwa kuvakala ngelivi leliphasi nekujabha.
Luhla Iwetaga leticatsanisako
Saga: Umlomo longadli ubekela lodlako.
Inchazelo: Intfo lewungayisebentisi yilondvolotele labayidzingako labatayisebentisa.
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Tentile akakhalelwa kukhalelwa Tumekile.
Umuntfu lotifake yen a enhluphekweni abona akavelwa buhlungu.
Uyishaya emuva ayishaye embili.
Ungumuntfu longetsembeki, lokhuluma tintfo letehlukene naletiphikisanoko njalo.
Kuwa kwendlu kungukuvuka kwalenye.
Bayajabula lapho kusuke kuyokwendzela khona intfombi, bajabhe lapho isuka khona.
Indzaba inendvodzana uyise akanacala.
Kuyenteka kutsi bantfwono bangabofuti batali babo ngetento.
Inola kayihambi kuharnba indlala.
Lokuhle akuhiali kuhlalo lokubi.
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Kusindza takaLuvadlwana kufe takaSibinjana.
Bugwala buyamsindzisa umuntfu, kantsi buchwaga buyambulalisa.
Kwenta kuya emuva kuye embili.
Emphilweni umuntfu uhlangabetana netimo letibuhlungu naletimnandzi.
Inala iya emuva iye embili.
Emphilweni kunetimo letahlukene letimbi naletinhle.
Umlomo udla lokushisako, udle lokubandzako.
Emphilweni kwenteka tintfo letehlukene letinhle naletimbi, letikhutsatako nelatijabhisako.
4.10.5
Saga:
Inchazelo:
Sifutangwaca
Kuhlwile embili, kusile emuva.
Uhlangene nesimo lesimatima akhumbule emuva.
lesimenta
Lesi sinongo senkhulumo lesikhombisa kusebenta kwabongwaca labafananako esageni ngenhloso yekuveta umcondvo lotsite.
Tibonelo tetifutangwaca
Saga:
Inchazelo:
Kubona kanye kubona kabili.
Umuntfu lovelele Iishwa bese uyesaba.
123
Saga:
Inchazelo:
Inkhomo lenemlomo kayi[lamasi.
Umuntfu lokhulumela futsi uye angakwati kwenta tintfo.
4.10.6
Saga: Kwasha kwacima kwasala ticintsi.
Inchazelo: Kwaba nje kwabuye kwaba nje.
Saga: jjso licoshwa llbhekile.
Inchazelo: Siphosiso wetfuka sesentekile.
Sifutankhamisa
Lapha kusetjentiswe bonkhamisa labafananako esageni smye ngenhloso yekuveta umsindvo lotsite.
4.10.7
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Secamagama
Titjba tjyawugcwala jnhlabatsj.
Lokuhle kuyawuphela nya.
M1J.ntfu uyab'lya muntf1J. 1J.yab1J.ya nhho!
Walindzelwa sikhatsi lesidze wangabuyi.
Secamagama slnongo senkhulumo lesikhombisa kwakheka kwesaga. Sivumelwano senhloko noma sesichasiso sisitjela kabanti ngenhloko njengakulesibonelo:
Lisinamuva Iiyabukwa, (Libutfo).
Luhla Iwetecamagama
Saga: Ikhotsa leyikhotsako lengayikhotsi iyayikhahlela.
(Inkhomo)
Inchazelo: Umuntfu usita loyo lomsitako.
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Saga:
Inchazelo:
Ubunjwa liseva. (Libumba)
Intfo kumele yentiwe sikhatsi sisekhona futsi sisavuma.
Lesuka muva ikholwa tagila. (Inyoni)
Kwenta tintfo kamuva kunciphisa ematfuba emphumelelo.
Kubamba letingelako. (Inja)
Imphumelelo ayiti kumuntfu. kepha kumele vena aphume ayoyifuna.
Saga: Usenga letimitsi. (Tinkhomo) Inchazelo: Ngumuntfu lonemanga.
Saga:
Inchazelo:
Itsi ingadla Iitsambo yetayele. (lnjal
Umuntfu akadzeli lapho atfola lusito khona.