MATIMUNDZHAKU………………………………………………………………….1-2
TITHIYORI TA DYONDZO LEYI……………………………………………………3-4
Eka thiyori leyi, hi ta kuma vuxokoxoko bya ndzavisiso lowu hi ku vutisa vakulukumba lava nga na ntokoto na vutivi bya ripfumelo ra swiharhi na swinyenyana. Hlengeleta, hlayisa naku tlakusa matirhiselo ya mintsheketo ya swiharhi na swinyenyani eka vaaki va Machangana. Hi wahi magoza lawa yanga tekiwa ku hlengeleta, hlayisa naku tlakusa matirhiselo ya mintsheketo ya swiharhi na swinyenyani eka vaaki va Machangana.
Hi byihi vuxaka exikarhi ka vanhu, swiharhi na swinyenyana hi tlhelo ra vukholwa-hava.
TINHLAMUSELO TA MATHEME YA NKOKA…………………………………….5-6
Swiharhi
Marhanele na Bila va hlamusela xiharhi lexi hi ndlela leyi tani hi “xiharhi lexikulu xa nhova lexi nga na milenge ya mune”. Marito ya xitlhokovetselo lexi ya vula leswaku xiharhi lexi i xivumbiwa lexi hanyaka no fana na xihadyana lexi hahaka xa milenge ya mune. Marhanele na Bila va hlamusela xiharhi lexi tani hi: “xiharhi lexikulu lexi hanyaka enhoveni naswona xina milenge ya mune”. Mianakanyo leyi ya ha kandziyisa leswaku xiharhi lexi xi ni milenge ya mune naswona xi nga ha suka endhawini yin’wana xi ya eka yin’wana.
Hi ku komisa, xiharhi i nchumu lowu hanyaka lowu kotaka ku suka endhawini yin’wana ku ya eka yin’wana.
Swinyenyana……………………………………………………………………….7-8
Xitlhokovetselo lexi xi kombisa leswaku ku na ripfumelo ra leswaku loko swilo swi nga siveriwi swilo swo biha swi nga humelela ku fana na rifu, mhangu na swin’wana swo tala. Ndzavisiso lowu wu kongomisiwile eka ripfumelo ra swirho ku katsa na ndleve, voko, mahlo na swin’wana swo tala. Eka xiphemu xin’wana xa ndzima leyi, ku humelerisiwa minxopaxopo leyi tirhisiweke eka ndzavisiso lowu.
Nkambisiso lowu wu paluxe leswaku va ka Machangana va pfumela eka swin’wana swa swiendlo swa xiharhi lexi va xi vitanaka mbila. Xiharhi lexi xi tshama etintshaveni, kambe loko ku nga ri na tintshava xi nga hanya eka ntumbuluko ku fana na swiharhi swin’wana. Xiharhi lexi i nyama ya swiharhi swotala swofana na tinghala, tinghala na swin’wana swohambana hambana.
Hiku komisa, ximanga i xiharhi lexi dyaka byanyi, matluka na swin’wana. Nkambisiso lowu wu tlhele wu kuma leswaku ku na ripfumelo ra leswaku mbhongolo hi ntolovelo yi rila hi bele ya awara yin’wana na yin’wana. Xiharhi lexi xidya byanyi, swihlahla swale hansi na swin’wana swohambana hambana.
Eka xitlhokovetselo lexi ku hlamuseriwa leswaku ximanga i xinyenyana lexi dyaka mihandzu yo hambana, switsotswana na swin’wana swo tala. Vanhu lava nga eka nkambisiso lowu va paluxe vukholwa-hava byin’wana lebyi fambisanaka ni ximanga lexi. Hi marito lawa ha swi twisisa leswaku loko wo vona xinyenyana lexi xi ri xoxe, ku tshembiwa leswaku u ta lahlekeriwa hi nchumu wa nkoka.
Leswi swivula leswaku minkarhi yin’wana aswitiveki leswaku xinyenyani lexi xitshama eka ndzhawu ya muxaka muni.Kufana na swinyenyani swin’wana swa nhova, xinyenyani lexi xidya swakudya swotala leswi fanaka na swinyenyani swin’wana swa nhova. Ndzavisiso lowu wu vulavule hi vukholwa-hava eka swiharhi swo fana na ndlopfu, nghala, mpfundla, tinghala na swin’wana.
MAAVANYISELO YA DYONDZO…………………………………………………9-10
NXOPAXOPO WA MITIRHO YA MILAVISISO EKA DYONDZO LEYI
Manghenelo
Eka ndzima leyi, masungulo ya vukholwa-hava ya hlamuseriwa hi ku ya hi vuxokoxoko bya vatsari vo hambana. Xikongomelo xo nyika matimu lawa i ku nyika vahlayi ku twisisa masungulo na swihlawulekisi swa vukholwa-hava. Ndzima leyi yi tlhela yi vulavula hi ntirho wa valavisisi van’wana lava tshameke va endla ndzavisiso lowu kongomisiweke eka vukholwa-hava.
Valavisisi lava va ta katsa tinxaka tin’wana handle ka Machangana ntsena, tani hi leswi vulavisisi bya Machangana eka vukholwa-hava byi nga si kumekaka.
MATIMU YA SWIKHOLWAKHOLWANA……………………………………….12-14
Hambiswiritano, ndzavisiso wa Patel wu ta pfuna eka ndzavisiso lowu tanihileswi wu tlheleke wu xopaxopa vukholwa-hava byin’wana lebyi na byona byi tirhisiwaka eka vaaki va Machangana. Ku wa ka munhu lonkulu ku tshembiwa leswaku swi vula leswaku un’wana eka rixaka rero u ta lova. Foss (1992) eka ndzavisiso wa yena u tlhele a avanyisa vukholwa-hava hi tinxaka timbirhi ku nga letinene na leti nga riki tinene ku fana na valavisisi van wana.
Nkambisiso wu kumile leswaku eka rixaka ro biha loko wo hoxa poto hi tlhelo ra ximatsi, ku tshembiwa leswaku leswi u swi swekaka a swi nge sweki naswona swi nga vanga khombo eka un’wana na un’wana loyi a dyaka swakudya leswi swi nga swona.
MAENDLELO YA NDZAVISISO LOWU
MANGHENELO
XIVUMBEKO XA NDZAVISISO………………………………………………….22-23
- Nhlokohliso wa swivutiso……………………………………………………….23-25
Xiharhi lexi xina swivati swa ntima na swo basa kasi xin’wana xina pink. Hi mayelana na vukholwa-hava, Machangana u tshemba leswaku kuna ripfumelo rin’wana mayelana na xinyenyani lexi tani hi muxaka. Xinyenyana lexi xi rhanga xi endla xisaka xa xona emurhini, naswona loko xi hetile, xi veka tandza ku fana ni swinyenyana swin’wana.
Xinyenyani lexi xi tiyisisa leswaku swinyenyani swin’wana swa khomiwa naswona swita kota ku dya handle ka ntlhamu.
NXOPAXOPO WA SWIKHOLWAKHOLWANA SWA SWIHARHI NA
MANGHENELO
Xiphemu xo sungula xi vulavula hi vukholwa-hava eka swiharhi kasi xa vumbirhi xi vulavula hi vukholwa-hava eka swinyenyana. Xihloko lexi xi xaxameta swiharhi swo hlayanyana naswona xi nyikela rungula leri nga ni vuxokoxoko malunghana ni vukholwa-hava lebyi fambisanaka na swona. Eka tindzimana leti landzelaka, ku xopaxopiwa vukholwa-hava lebyi fambelanaka na swiharhi hi ku kombetela eka Machangana.
SWIKHOLWAKHOLWANA SWA SWIHARHI
Hi ku tirhisa ndzavisiso lowu hi kumile leswaku xiharhi lexi xi tlula-tlula ku suka eka ribye rin’wana ku ya eka rin’wana handle ka swiphiqo. Hi marito lawa hi twisisa leswaku mpfundla i xiharhi lexi kotaka ku dlaya vanhu na swiharhi swin’wana. Xiharhi lexi xi veleka ku fana na munhu xi tlhela xi ba n’wana enhlaneni ku fana na munhu.
Hikwalaho, rixaka leri ri ni vukholwa-hava lebyi eka swiyimo swin’wana byi fambisanaka ni xiharhi lexi vuriwaka ximanga. Leswi swivula leswaku a ya ha vitaniwa xiharhi lexi dyaka nyama, kambe lexi dyaka nyama na swin’wana. Mhaka yin’wana leyi nkambisiso lowu yi yi kumeke hileswaku ku ni ripfumelo ra leswaku ximanga xa ntima xi bihile.
Ku tshembiwa leswaku loko yi ya emahlweni yi gayela, xiharhi lexi xi ta dyiwa hi swiharhi swin’wana. Xinyenyani lexi xi toloverile ku chava swinyenyani swofana na swinyenyani, swinyenyani na swin’wana leswi kombaka leswaku swina tihanyi naswona hikokwalaho switshama ekule. Leswi yi dyaka swinyenyana swin’wana swi endla leswaku yi nga tsakeriwi hi swinyenyana swo tala.
Maendlelo lawa ya vula leswaku xinyenyana lexi xi tikuma ntsena nivusiku handle ko hlangana na van’wana. Rirhandzu i xin’wana xa swinyenyana leswi muxaka lowu wu nga ni ku khorwiseka ko karhi eka swona. Xinyenyani lexi xidya tinjiya, tidada na swin’wana leswi dlayaka swa muxaka lowu xaxametiweke.
Kufana na swinyenyani swin’wana, mbyana yi veka matandza kutani yi tshoveka yi endla. Leswi swi vula leswaku ku nga ha humelela nchumu wo biha eka munhu loyi a wu vonaka. Nhlamuselo yin’wana ya xinyenyana lexi yi nyikiwa hi Mutwa (2005:2) a ku: “xinyenyana xa grey lexi humaka.
SWINYENYANA SWA LE MAKAYA
- Nkuku…………………………………………………………………………..139-141
Nkuku wuna milenge yimbirhi na timpapa timbirhi, kambe ayi haha kufana na swinyenyani swa nhova. Loko yi haha, yi kota ku haha yi suka endhawini yin’we yi ya endhawini leyi nga ekusuhi. Nkambisiso lowu wu kombisile leswaku Vamachangana va na ripfumelo ra leswaku loko nkuku wu sungula ku rila, hakanyingi i ku humelela nala.
Vukholwa-hava byin’wana lebyi fambisanaka na nkuku hileswaku va ka Machangana va tshemba leswaku loko nkuku wu rila nivusiku swi vula ku xa. Nakambe loko huku yi rila ra vumbirhi munhu u ta tiva leswaku ku nga va hi nkarhi muni hikwalaho ka vukholwa-hava lebyi. Nkambisiso lowu wu tlhele wu kuma leswaku va ka Machangana va tshemba leswaku loko tihuku ti rila ti ri kwee, kwee, kwee kumbe gokoku, gokoku, gokoku.
Xirilo lexi xi nga vangiwa hi ximanga, ximanga, nyoka, simba, ximanga kumbe xiharhi xin’wana lexi dyaka tihuku. Xin’wana lexi rhangisaka emahlweni i ku tivisa vanhu hi ku languteka ka swihadyana leswi nga ni tihanyi swo tanihi tinyoka. Xin’wana lexi pfunaka eka tihuku hileswaku loko tihuku ti nghena exigwitsirisini na ti grubs, ti sungula ku dya ti grubs.
Eka xiyenge xa vumbirhi, ku vulavuriwe hi vukholwa-hava bya swiharhi swo tanihi ximanga, mbyana ni swin’wana. Ndzima leyi yi gimete hi ku xopaxopa vukholwa-hava lebyi Machangana va byi landzelaka mayelana na swinyenyana swa nhova swo fana na gugurhwana, gogondzwana, koti, nhlalala, koti na swin’wana.
NKATSAKANYO NA SWIBUMABUMELO
MANGHENELO
NKATSAKANYO………………………………………………………………..144-145
Xin’wana xa swiyenge swa ndzima leyi ku ve ku burisana hi mianakanyo leyi humaka eka valavisisi van’wana lava endleke ndzavisiso wa vukholwa-hava. Laha hi kume mianakanyo yo hambana-hambana ya vukholwa-hava ematshan’weni yo dzikisa mianakanyo ya hina ntsena eka vukholwa-hava bya swiharhi ni bya swinyenyana. Swidyondzeki swin’wana leswi matsalwa ya swona ya xopaxopiweke swi katsa Berger, Patel, Ademowo, Adewara, Chauke, Malungana na Foss.
Ndzima ya 3 yi kongomisiwile eka ku xopaxopa maendlelo ya ndzavisiso lowu laha ku tirhisiweke endlelo ra xiyimo. Ku fikelela swilaveko hinkwaswo swa ndzavisiso, ku tirhisiwile phepha ra swivutiso laha ku hlawuriweke vahlamuri va Machangana ku nyika datha ya ndzavisiso lowu. Xiyenge xin’wana eka ndzima leyi a ku ri ku xopaxopa vukholwa-hava bya swinyenyana laha a ku vulavuriwa hi swinyenyana swa nhova ni leswi fuyiweke.
Ndzima leyi yi vulavule hi ku tirhisiwa ka vukholwa-hava, nkoka wa byona, vuxaka exikarhi ka vanhu ni swiharhi ni swinyenyana. Hi ku komisa hi nga vula leswaku hi ku tirhisa ndzavisiso lowu hi kumile leswaku vukholwa-hava byi ariwile hi vini va ririmi ra Ximachangana. Dyondzo leyi yi ringanyeta ku pfuxetiwa ka ndzhaka ya rixaka, ngopfu ngopfu eka ku tshembana ka swiharhi na swinyenyani.
Vukholwa-hava byi fanele ku tirhisiwa tanihi le ka tindzimi tin’wana to fana na Xixhosa, Xindebele na Xinghezi leti nga tindzimi leti nga na matimba swinene eZimbabwe. Vulavisisi byin’wana lebyi fambelanaka na vukholwa-hava byi fanele ku endliwa eka tindhawu hinkwato ta mintlangu, dyondzo na ndhavuko eka tindhawu ta Machangana.
