• Tidak ada hasil yang ditemukan

BAB IV HASIL PENELITIAN

C. Pertunjukan Wayang Kulit Sesuai dengan Pakem

1. Garap Catur

Catur adalah semua wujud bahasa atau wacana yang diucapkan oleh dalang di dalam pakeliran (Bambang Murtiyoso 1981: 6). Selain itu catur adalah semua bentuk ekspresi dalang lewat wacana yang berupa narasi maupun dialog tokoh dalam pakeliran (Suyanto 2003: 28). Pada prinsipnya catur adalah kemampuan dalang dalam berbahasa untuk mengekspresikan pengalaman dan perasaannya dalam pakeliran.

Dalam pemilihan catur, seniman dalang biasanya tinggal memilih mana yang akan digunakan karena pada umumnya catur yang digunakan sudah ada dan

commit to user

pada umumnya memiliki struktur isi dan pola yang telah membeku (narasi, dialog, dan monolog). Sebagai contoh: (1) untuk bentuk narasi seperti janturan jejer, janturan gapuran, janturan kedhatonan, pocapan gajah, dan pocapan kreta; (2) bentuk dialog seperti bage-binage, tantangan, bantah, dan wejangan (Sudarko, 2003: 102).

Catur pakeliran bentuk semalam pada umumnya menggunakan kalimat-kalimat panjang. Selain itu pakeliran bentuk semalam juga sering menggunakan catur-catur klise dikarenakan adanya suatu hubungan yang erat antara lama waktu pertunjukan dengan kebutuhan caturnya. Pada umumnya dalang yang menyajikan pakeliran bentuk semalam harus mempunyai perbendaharaan catur yang banyak serta lengkap. Jika tidak demikian ia akan kehabisan bahan. Selain itu bentuk susunan catur klise dirasa masih cocok digunakan oleh para pendukung pakeliran bentuk semalam (Sudarko 2003: 107-108).

Pengulangan dalam bentuk catur dapat terjadi baik dalam janturan, pocapan, maupun dialog. Pengulangan sering terjadi dalam hal isi dan kosakata. Misalnya narasi yang berisi deskripsi tentang perang yang sebetulnya perang ini telah dingkapkan melalui sabet, atau dalam bentuk dialog dapat berupa dialog tokoh mengutarakan suatu masalah tertentu kemudian diulangi oleh tokoh lain baik langsung maupun tidak langsung (Sudarko 2003: 109).

Di dalam pakeliran gaya Surakarta, catur dapat digolongkan menjadi tiga jenis, yaitu:

a. Janturan

Janturan adalah cerita yang diutarakan / diungkapkan oleh dalang dalam pertunjukan wayang yang diringi dengan suara gamelan yang dibunyikan secara lirih. Janturan memiliki fungsi pokok yaitu untuk memberitahu penonton mengenai dimana tempat adegan, siapa-siapa saja yang ada di pentas, sketsa watak dari tokoh wayang, dan apa yang akan dijadikan pokok pembicaraan dalang (Pandam Guritno 1988: 67).

Dalam buku Bahan Ajar Teori Pedalangan 1 yang disusun oleh Suyanto (2003: 28) disebutkan bahwa “janturan adalah wacana dalang yang berupa deskripsi

commit to user

suatu adegan yang sedang berlangsung, mencakup suasana tempat (negara), tokoh, dan peristiwa dengan diiringi gendhing sirepan”.

Dilihat dari aspek kesusastraan yang digunakan, janturan mempunyai ciri khas sebagai berikut: (1) bentuk bahasanya prosa liris; (2) banyak menghadirkan leksikal arkhais (Bahasa Kawi); dan (3) terdapat jalinan harmonis antara suasana dan lagu iringan (Suyanto, 2003: 28).

Dalam pakeliran tradisi gaya Surakarta, bentuk dari janturan menurut proporsi pengungkapannya terbagi menjadi dua macam yaitu: Janturan Ageng dan Janturan Alit. Janturan Ageng adalah janturan yang proporsi pengungkapannya cukup panjang, biasanya digunakan dalam adegan pertama atau yang disebut jejer. Misalnya: Jejer Ngastina, Jejer Dwarawati, Jejer Khayangan Suralaya, dan sebagainya. Sedangkan Janturan Alit adalah janturan yang proporsi ungkapannya relative pendek dan biasanya digunakan dalam adegan-adegan setelah jejer pertama. Misalnya: adegan kedhatonan, adegan paseban jawi, adegan sabrangan (Yaksa/bagus), adegan magak, adegan pertapan (sanga sepisan), adegan alas-alasan, adegan menyura sepisan, dan sebagainya.

Contoh Janturan Ageng dan Janturan Alit:

1) Janturan Ageng (Jejer Ngastina dalam lakon Wahyu Makhuta Rama)

Swuh rep data pitana, anenggih negari pundi ta ingkang kaeka adi dasa purwa, eka sawiji, adi linuwih, dasa sepuluh, purwa wiwitan, sanadyan kathah titahing bathara ingkang kasangga ing pratiwi, kaungkulan ing akasa, kahapit samodra laya, saha kathah ingkang samya anggana raras; nanging datan kadyan gelaring negari Nastina, ya Hastinapura, Gajahoya, Limanbenawi, ya Kurujanggala.

Marma dadya bebukaning carita awit pranyata pinunjul ing jagad. Bebasan ngupaya nagari satus datan antuk kalih, sanadyan sewu datan jangkep sedasa. Dasar negara kang panjang, punjung, pasir, wuklir, loh jinawi, gemah, ripah, karta tur raharja. Nagari kang ngungkuraken pareden, nengenaken benawi, ngeringakaen pasabinan, ngayunaken bandaran agung. Loh tulus kang sarwa tinandur, jinawi murah kang samya tinuku, gemah kang samya lampah dagang layar surya ratri tan ana kendhate labet tan ana sansayaning marga. Ripah kathah janma manca ingkang samya bebara miwah samya bebadra, bebasan jejel pipit, aben cukit wisma nira, papan wiyar katingal rupak labet saking rejaning praja. Karta lebih saking parangmuka, raharja gesanging para nara prajasamya sahiyek saeka praya, senadyan para kamwula dasih samyaguyup rukun lebih saking hambeg dursila juti myang cecengilan. Ingon-ingon raja kaya, pitik iwen

commit to user

datan samya kinandhangan, yen siang aglar ing pangonan, lamun ratri bali mring kandhanging sowang-sawang tan ana kang ghothang sawiji.

Dhasar nagari Ngastina kasusra kajanapriya, mila winastan nagari kang gedhe obore, dhuwur kukuse, adoh kuncarane, amba leladane. Boten ngemungaken ing tanah jawi kewala, senadyan para bupati ing tanah sabrang kathah ingkang samya sumuyut sumawita tan karana ginebanging prah pupuh, labet hamung kayungyun kapiluyu ing pepoyaning kautaman. Saben hari kalamangsa samya asok bulu bekti glondhang pangareng-areng, peni-peni raja peni, guru bakal guru dadi, pinangka tandha panungkul. Lah sinten ta ingkang ngasta pusaraning Negari Ngastina?, wenang den ucapna jejuluking sang bumi nata nenggih prabu Duryudana, Suyudana, Kurupati, Jakapitana, Jayapitana, Sang Gendarisuta, Dhestharastraatmaja, ya Sang Kurawaendra. Marma ajejuluk Prabu Duryudana nerendra kang awrat sanggahing aprang, Suyudana prajuritlinangkukng, Kurupati narendraning bangsa Kuru, Jakapita nggenya jumeneng nata maksih jejaka, Jayapitana nerendra kang rosa ing pamuja, Gendarisuta linahirake dening Dewi Gendari, Dhestharastraatmaja pinutrakake dening adipati Dhestharastra, Kurawaendra narendraning para kadang.

... (Suyanto, 2003: 30-32). 2) Janturan Alit (Janturan Kedhatonan Dwarawati)

Hanenggih kang cinerita, ing Kenyopuri Praja nDwarawati. Sang sri supadniwara tetiga, kang sepuh kekasih Dewi Jembawati. Dhasar wanodya endah ing warna, karengga ing busana, atmajaning pandhita tuwuk winulang ing darma; marma katingal wingit pasemone, ngenguwung tejane. Wimbuh ginarwa narendra binathara, kalangkung sinihan, labet wignya hanuju prana. Nadyan wus peputra tiga, parandene sapisan dereng nate karengon.

Garwa ingkang panenggak putri saking Kumbina, kekasih Retnaning Dyah Dewi Rukmini. Galak ulat raga karana, gonas-ganes lelewane milangoni. Liringing netra tumanen nala, tembeling lathi handudut ati.

Garwa ingkang katiga putri saking Lesanpura, kekasih Dewi Setyaboma. Endahing suwarna tan pae kadya widadari tumurun; wimbuh lebda ngadi sarira, marma hanggung sinihan ing sri nata.

Kacarita sang prameswari tetiga saben sang nata miyos sinewaka, samya lenggah aneng prabasuyasa kaleres pananggap ingkang sisih ler wetan; den-ayap para dyah ingkang samya ngampil upacara garwaning nata; ing ngandap andher para parekan cethi. Sinambi mriksani ajaran bedhayasrimpi; pradangga munya hangrangin keplok imbal hangudasih, senggakan rebut wirama. Nuju suwuking pradangga munya tengara konduring nata. Sang dayinta gya mirantos tirta pawijikan ing sangku. Gupuh prameswari tiga, samya methuk konduring nata (Tim, 2006: 25-26).

b. Pocapan

Pocapan adalah wacana dalang berupa narasi yang pada umumnya menceritakan peristiwa yang sudah, sedang dan akan berlangsung, tanpa iringan

commit to user

gedhing sirepan (Suyanto, 2003: 33). Menurut Soetarno (2004: 129), pocapan adalah suatu deskripsi suatu adegan atau peristiwa menjelang atau sesudah adegan.

Dilihat dari bentuk bahasanya pocapan dalam pakeliran gaya Surakarta terdapat dua macam bentuk yaitu: pocapan baku dan pocapan blangkon. Pocapan baku adalah suatu bentuk narasi yang menceritakan suatu peristiwa berupa bahasa bebas yang berkaitan langsung dengan konteks lakon. Seperti: pocapan peralihan adegan, pocapan suasana tokoh (marah, sedih, emeng). Sedangkan pocapan blangkon adalah bentuk narasi yang menceritakan suatu keadaan berupa bahasa klise yang berlaku umum dan tidak terkait dengan konteks lakon. Misalnya: pocapan padupan, pocapan pathet kedhu, pocapan abur-aburan Gathutkaca, pocapan Gara-gara (Suyanto 2003: 34).

Contoh pocapan baku dan pocapan blangkon

1) Pocapan Baku

Lah ing kana wau, untaping wadya-bala saking nagari Ngastina lir pindah sela blekithi, anglur selur data nana pedhote kadi semut gumreget ing sela. Abra busananing wadya lir pendah panjrahing puspita. Gebyaring busana cawuh lan klebeting bandera lelayu kelaping kakandha pedhang tameng mawur lan kelaping paying agung, sinawung saking mandrawa pindha wredu angga sasra. Wredu lintah angga banyu sasra sewu, kaya lintah sewu aneng banyu bareng kumerlap. Rame swaraning janma, cawuh lan kriciking kendhali kropyaking watang gathik, pengeriking kuda myang pangepreting dwipangga, barung lan swaraning poksur tambur gong beri wurahan, jajah warsa kinteki. Warsa udan kinteki alas pajaten, kaya udan nrajang wana pajaten. Nyarangaping langkap bedhil tombak landheyan pindha jati ngarang. Prajurit sajuru-jurudatan kena carob wor. Kang busana putih kumpul padha seta, tinon saking mandrawa pindha kontul aneba. Kang busana Kresna kumpul padha langking, kadi dhandhang areraton. Kang busana rekta kumpul padha abang, tinon saking mandrawa abra markata pindha wukir kawelagar. Kang busana ijo kumpul padha wilis, katon riyo-riyo kadi tanem nedhenging gumadhung. Baleduging lampah, peteng angampak-ampak, katon angendanu pindha mendhung (Siswoharsojo yang dikutip Soetarno, 2004: 129).

Terjemahan:

Demikianlah keberangkatan prajurit dari kerajaan Astina seperti batu, terus mengalir tidak henti-hentinya seperti semut sedang berjalan di batu. Warsa-warni busananya para prajurit seperti bunga yang sedang berkembang. Gemerlapnya busana yang bercampur dengan berkibarnya bendera serta mengkilapnya senjata pedang tameng dan warsa-warni paying, kalau dilihat dari kejauhan seperti lintah seribu dalam air. Gemuruh suaranya menusia

commit to user

bersama dengan suara kereta dan kuda, serta suara gajah yang ditambah dengan suara tambur dan gong beri seperti hujan yang menerjang hutan jati. Prajurit yang berbusana putih berkumpul dengan yang memakai busana putih seperti burung kuntul di sawah, yang berpakaian warsa hitam berkumpul dengan yang berbusana hitam seperti burung gagak. Yang berseragam merah bersama dengan yang berbusana merahseperti hutan terbakar. Prajurit yang berseragam hijau berkumpul dengan hijau seperti tanaman padi masih muda. Debu di jalan tampak tebal dan gelap seperti awan.

2) Pocapan Blangkon

Lah ning kana ta wau, Nata ing Dwarawati wus manjing jroning sasana busana, lukar busana keprabon ngrasuk busana kapandhitan; sigra laju manjing sanggar pamelengan. Ing mriku wus samapta uparengganing sesaji. Sela gengnya samustaka, liman, winor lan ratus, kayu garu rasamala, miwah cendhana sari. Tinumpangaken ing bagni makantar-kantar, kukusing dupa kumelun yayah sundhul ngantariksa. Sang katong murwani denira semedi, sendhakep asta suku juga, nutupi bah-bahan nawa sanga, meper dayaning pancadriya sekawan kang binengkas sajuga kang sinidikara pinangka nut laksitaning subrata. Mandeng pucaking grana, ngeningaken wijiling bajra hirawana. Bawaning narendra kang sembada pralebdeng patrap mangulah lenging subrata, bebasan mung sakedheping netra wus gambuh mring panguwasaning Widhi.gemblengng pangesti maharani pratitising pamawas. Ancasing sedya wus melok datanpa aling-aling, kang ngalingi wus kelingling. Syekti katarima panedhaning sang nata, apa ta tandhane? jroning palanggatan ana riris manda linuting maruta midit angganda arum. Mesem jroning werdaya sang nata, sigra wudhar denira mangsah semedi. Neng na wau genti kang kinocap tan kandya ingkang wonten ing pagelaran jawi, solahing wadya bala ing madyaning alun-alun tinon saking mandrawa kaya robbing jalanidhi (Suyanto 2003: 34-35).

c. Ginem

Di dalam dunia pedalangan istilah ginem mempunyai pengertian khusus yaitu ucapan dalang yang mengekspresikan wacana tokoh, baik dalam bentuk monolog maupun dialog (Suyanto 2003: 35). Pada perkembangannya dalang-dalang populer telah mempersiapkan sendiri dialog tokoh wayang berdasarkan situasi aktual dan telah meninggalkan basa pinathok (bahasa yang klise). Dengan demikian, ginem dalam adegan tertentu telah berubah dan kebanyakan telah menyimpang dari esensi pembicaraan arau keluar dari pakeliran. Dialog yang sering dipersiapkan oleh dalang biasanya dalam adegan limbuk-cangik dan adegan goro-goro (Soetarno 2004: 131-133).

commit to user

Jika dilihat dari bentuknya, ginem dapat digolongkan menjadi dua macam yaitu: ginem blangkon dan ginem baku. Ginem blangkon adalah wacana yang berupa bahasa klise yang dikemas secara konvensional. Untuk isi dari wacananya, tidak berkaitan langsung dengan jalan cerita. Sedangkan ginem baku adalah wacana wayang yang berkaitan langsung dengan isi atau permasalahan dalam lakon. Untuk bahasa yang digunakan disesuaikan dengan karakter tokoh yang akan ditampilkan (Suyanto 2003: 36).

Contoh ginem blangkon dan ginem baku

1) Ginem Blangkon Jejer Dwarawati

Kresna : Kulup [kuluuup] Samba, kaya ora dadi guguping atinira, sira ingsun timbali marak ana ngarsaningsun?

Samba : Kawula nuwun [nuwuuun], nuwun. Sareng nampi dhawuh

timbalanipun Kanjeng Dewaji, sanget guguping manah. Nalika wonten ing njawi raosing manah kados sinamber ing gelap tuna, tinubruk ing simo lepat; upami sumerep gebyaring caleret, mboten sumerap dhawahing gelap. Dhahat kumepyar kados kados panjang putra dhumawah ing sela kumalasa. Upami kambengan salamba kapanjer madyaning alul-alun, katiyup ing samirana, sakalangkung kejot kumitir carub maras. Nanging sareng dumugi ing ngarsa Nata asreping manah pindha siniram toya wanci enjing, mboten pisan yen ta darbeya manah maras. Kawula nuwun [nuwuun], nuwun.

Kresna : Apa mulane nalika ana ing njaba banget kuwatir, nanging bareng prapta ngarsaningsun datan darbe rasa maras?

Samba : Kawula nuwun [nuwuuun], nuwun. Mila nalika wonten ing njawi dhahat sumelanging manah, sareng wonten ing ngarsa Nata mboten darbe raos maras; upami pun Samba nandhanga dosa sakit Sinuhun ingkang nyakitana, yen hanandhang dosa pejah Sinuhun ingkang hamejahana. Sampun ingkang siyang, sanadyan dalu pejah-gesangipun pun Samba sumangga ing asta kekalih; tembang tadhah wadana, suka kakurepna ing abahan, kapanduka warastra ingkang lungit. Kawula nuwun [nuwuuun], nuwun.

Kresna : Kulup [kuluuup], kejeron panampa. Koyo wong nandang dedosan,

ngaturake pati-urip. Iya sadurung lan sawise banget ing panarimaningsun, awit anggonira hanjunjung kapraboningsun. Ana bebasan sak galak-galake macan ora kolu mangsa marang anake dhewe. Apa maneh panjenenganinsun kaya durung tau kelakon hangukum wong kang tanpa dosa. Tumrape marang sira kaya maksih akeh parimarmaning karaton. Sapa ta kang kawongan ing Praja nDwarawati pantes ngobori pepeteng, hambabadi rerungkut, kajaba hamung sira. Marma haywa kaduk ati bela panampa; aja katenta ingsun piji nampani gnjaran mas sesotya sarwa retna,

commit to user

myang busana adi endah; ora pisan bebasan adoh lintang waluku sinawat ing baling kayu, cepak cupete-tangeh kenane.

Samba : Kawula nuwun [nuwuuun], nuwun. Sadrahing angin pinara sapta,

sarekma pinara sasra, yen tilema kula mboten supena hangajeng-ajeng ganjaran. Tebih sampun tuwuk, celak mboten kuwawi nampi

rumentahing ganjaran, ingkang prasasat mboten wonten

kandhatipun pindha ilining toya narmada. mBoten langkung kawula hamung nyenyadhang dhawuhing Nata, suka kakarsakna nggayuh ingkang tebih, ngrangsang ingkang inggil. Kawula nuwun [nuwuuun], nuwun (Sugeng Nugroho, dkk, 2006: 20-22).

2) Ginem baku (Jejer Dwarawati dalam lakon Parta Krama)

Kresna : Kaka Prabu Mandura kawistingan sumengka pengawak prapta wonten ing negari Dwarawati esmu mengku wigatos, menawi ta tanpa sangsaya saha kengaing kawedhar ing akathah mugi ri paduka enggal kababarana sejati.

Baladewa : Mangkene yayi prabu, abot-abote pun kakang pinutra mantu tinemu tuwa dening Rama Prabu Salyapati. Telung dina kepungkur aku mertuwi marang marang negara Mandaraka. Kanjeng rama Prabu Salya apadene Kanjeng ibu Satyawati kawistara suntrut pasemone labet menggalihake pamothane si Burisrawa nggone adreng kepingin dhaup kalawan kadangmu si Rara Ireng. Ringkesing rembug Rama Prabu nuding pun kakang bab prakara Burisrawa dipasrahake sawutuhe marang aku. Oh yayi abot sangganing atiku. Aku pinangka kadang wredha dadi wakile Sudarma, mesthine aku metu mikirake kabgyaning kadangku siji si Rara Ireng. Mangka pitungkasing Kanjeng Rama Suwangi, Rara Ireng kuwi ginadhang dadi jodhoning Premadi, lan kuwi tak rasa wis trep. Nanging bareng ngadepi lelekon kang kaya mangkene pun kakang dadi kodheng, yen nganti aku ora bisa ngusadani larane Burisrawa, iba ingsemku ana ngarsaning Kanjeng Rama maratuwa. Mula yayi tekaku ing kene muhung pasrah bongkokan marang si adhi, mara lungguhna pun kakang iki kudu kepriye yayi? (Suyanto, 2003: 37-38).

Di dalam adegan pakeliran tradisi semalam, peralihan antara ginem blangkon dengan ginem baku biasanya ditandai dengan singgetan suluk pendek (pathetan jugag), baik pada jejer pertama, adegan kedua dan seterusnya. Hal ini digunakan untuk membedakan suasana dialog pengantar kemudian masuk pada ginem wigati, sehingga nampak jelas peningkatan suasana suatu adegan (Suyanto, 2003: 37).

commit to user

Dokumen terkait