• Tidak ada hasil yang ditemukan

SHUARNA, ÁRAK ARANTUKMA TURA WAIMIATAI

2.3.2 Iwiaku pujutairi

2.3.2.1 Pampaatairí tura árakmatai

Dominga Wajarai chichak shuartikia, ii árakmatairi nekatainti tawai, jinkiachiri kaaku iisar, ajanam nunka iwiaramunam jukir, tsatsamar árakmataiti, ewej tsawant nankamasmatai tsapawaiti, ijichik uuntmakmatai, tsakatí, náwe, náwe uchich nekapak tsakatí takusmatai, akantrar nunka iwiaramunam aratainti, tsuatach, yúku ukatrar, tura, ipiantkir, tsuak ukattrar yajasmari mantuar penker tsakatmatainti tawai.(Dominga Wajarai; 2013).

Apachkia nií árakmatairi nekaíniáwai, naitkiati árakmau aíniáwai; árak ímia pénker kukujriniaiti, kuit enentaijai takakmaíniáwai; kampuntniunmaya tímianu kukujrichuiti; shuartikia árak arantutai tura waimiatai ásarmatai, nankamas tsawantin ajanam aratainti, kuit enentaichijaink, (Dominga Wajarai; 2013)

Apachi árakmatairinkia, yama nankamtaikia pipismar tankumak árakmau ainiawai, tura uuntmakmatai nunka iwiaramunam esatai arakmau ainiawai.nunka yaikmartin tura entsan tií nukap wakeriniaiti.

2.3.2.2 Tsapámu

Tsaanka jinkiachiri tsatsamram tsapawaiti, menaintiu, tura aintiuk tsawantnum tsapúwaiti, uuntmakmatai akantra aratainti; yaunchuka tsaank ikian irunú ajakaru shuarti waimiatai ainiaku, nekapsar ajanam árakmar tankumkamuiti. (Dominga Wajarai; 2013).

Yankur Alicio Yankur Tsukanaká

49 2.3.2.3 Tsakámu

Ichipias nekau ainia chichainiak tsaank kampuntniummasha iruntniuiti tura áraksha aíniáwai tuiniawai; árakmarkia pénker istiniaitji jiniawain tusar; apachkia kuit enentaijai takau aíniáwai tuma asar shiir enentaimtus takau aíniáwai; shuartikia ajanam árakmatainti, yurumak ipiantkur túke ipiantainti, kuit enentaiji árakmashtainti.

Nantu ewej, ujuk nakamasmatai tsaanku nuké katsuiniaiti, tumaamtai ií utsumakur juúkar ií wakeramu najantainti.

2.3.2.4 Kukújramu

Tsaank, tsakar kukujriniaiti; apach chichainiak naikiati árakmaka tií pénker kukujrin aíniáwai tuiniawai; kampuntniumaya tsaank timianu kukujrichuiti tuiniawai, kuit enentaijai takakmaíniáwai; shuartikia árak arantutainti waimiatai asamtai, nankamas tsawanti ajanam aratainti, pénker iiamka shirmach kukujriniaiti nuí jinkiachiri achiaku awaiti; ewej tura ujuk nantutin kukujriniaiti, iiminkia wempenkuiti, ichipramua núniniaiti. (Dominga Wajarai; 03-08-2013).

2.3.2.5 Tsamamu

Kanawerkamtai tura kukujrurmatai, tsaank uunt ajasai tutainti; nantu ewj tura ujuk nankamasmatai nuka tumawaiti; nuké wankaram ajasar, yunkuma iímtin ajasar weamar nunkasha iniainiaiti, nuú jukar pénker iwiara mukuntainti.

Tsaanku nukenka, nantu ewej, ujuk nankamasmatai núke katsunku iísar juútainti, ii utsumamrin takastasar

2.3.2.6 Weamma

Tsaank weamraka kanaweartiniaiti, nukesha uchich ajaki wéwaiti; pénker iacham tsaanka warik jamaiti tajai; menaintiu tura aintiuk uwiniam jawaiti, tumaitkiusha jinkia tsatsaaka tsapaki wéwaiti.

Yankur Alicio Yankur Tsukanaká

50 2.3.3 Árak takatai

2.3.3.1 Yurumtanam

Agustín Nantip y Marco Kasent chichainiak tsaank yurumchatainti tuiniawai; tumaitkiusha, yumiri mushutkar nampekar Arutmajai intianiakar waimiatainti, tuma asamtai tsaank túke arantutainti, nakamsar takashtainti tuiniawai.

2.3.3.2 Tsuaknum utsumtai. Uso medicinal

Tsaanku nuké tií tsuakri kakaram ása nampichan kuimianam írunun kajenaiti anujtukam, Mash’ iniash najaimiumunam, ijiarkur, wee nekapeakur púsajií tukurmiatai tsuamatainti.

Dominga Wajarai, chichak tawai, ewej tsaanku nuké katsunku iísar, entsajai, nawe menaint´tura aintiuk nawe tsawanta ankantrí ukukar tura mikirmatai umutainti, saweni ajapatainti, tura yunkumash ajaptainti ii iniashi achiakma.

Tsaanka shuarti nankamsar achikia jaákrikia tsuamatainti; aents nua, aishmank ijiarmakcha uchirí itiapiak ajakeak, tsaankun umar, mushutak, nampek, warínia turawait nuna anair, mash iniajchiniam mukuntniuiti uchirí tsuartaj tusa awainki turutainti, pénker ajasmatai iniaitiainti. Tsaanku yumiri wenenam apakar, shuar turirka mukuttainti, awainkir turutainti, penker ajasmatai iniaitiainti.

2.3.3.3 Iwiarmamtainiam

Tsaanka iísmaka, árak tií penkeraiti, nuké tii samenkma, tura kukujrur imia penker awaiti, tumaitkiusha iwiarmamtanam penkerchaiti, shuartikia arak arantutai tura waimkiatai asamtai, tsuaknumsha penkeraiti; eé nekaska jea yantam aratainti yupits utsumakur wari achikmij tusar, apachkia antsu iwiarmamtiktai enentaijai nií pujámunam árakmau aíniáwai; tura kuit enentaijai tií kuachat araú aíniáwai.(Enciclopedia General Básica – Temática Ilustrada Pág.192. 2013).

Yankur Alicio Yankur Tsukanaká

51 2.3.4Tseasri

“Tsaanku tseasrikia nukeen awaiti (1% - 12%), nuú anamkartiniaiti, tsupaá asa tsuakratniuiti” http://es.wikipedia.org/wiki/Tabaco. (20-09-2013).

“Nií shuari tií irunniuiti juú aiiawai apachjamjai anairatajai. (N. tabacum, N. petunoides, N. rustica y N. polidiclia) tura núrancha akantramuiti (havanesis, brasilensis, virgínica tura purpúrea) tsaank akantramuri anairaj nuka surukar kuit nashamtinnium tií pénkeraiti” http://es.wikipedia.org/wiki/Tabaco. (20-09-2013).

Tseasrinkia nampichan, mainiaiti, kuimiam sekatniuiti; mash yaja nunkanam tsaanku mukunaiyawai, kuratai sunkuran sukartiniaiti; nuké iwiaramu imia mukuntainti5. Nujintmanisha mushuttainti. http://es.wikipedia.org/wiki/Tabaco. (20-09-2013). Tsaank, sunkuran, mash iniasnium imia sukartiniaiti, (nicotina) tuinia nuú, numpanam amutamtai játainti;

(www.conabio.gob.mx/malezasdemexico/solanaceae/nicotiana./ficha.ht.20-08-2013)

Tsaank mayai numpanam sunkuran imia sukartiniaiti; washim, yarush nawe tseasa kakarmari tura menain nawe numpa sunkuran sukartustinia achiareawai. (Enciclopedia General Básica – Temática Ilustrada Pág.192. 2013)

Tseas nicotina, nuú imia yajauchiti, numpá jintí y macharí akirkamtai, pénker pujayeitar yatainti, tumachkurkia ii makuisha tsupikiar tunamatainti, ii iniashisha anu jawaiti (paralisis) (Enciclopedia General Básica – Temática Ilustrada Pág.192-193. 2013)

Kusumka mukuintiuri tseasan achiakui, nuú ayashin, yajauch awajniuiti. Alquitran tuinia nuú, ii iniashi iniamkartin írunum kajénaiti, tuma kusuman mukuntniunka yúpitsak sunkuurtiniaiti mayattainiam, mayai, hidrógeno, clanuro tuinia nuú, suachnum, mayapkatnum tura wenenam tsuamashtai sunkuran sukartiniaiti, numpa aintiar, mash iniashnum amúwaiti. (Enciclopedia General Básica – Temática Ilustrada Pág.192. 2013)

Yankur Alicio Yankur Tsukanaká

52 Tseas alquitran tuinia nuiti, tsuamashtai sunkuran (cáncer) tsaanku mukunin ainia nuú jurúmawaiti (Monóxido de carbono (co2)) tuiniana nuú, kunkuntí achiakeatsui, kusum, papinium pempeara mukuneamunam nuna kayushkirin, tsaankuú tseasrinkia awaiti tawai. (Enciclopedia General Básica – Temática Ilustrada Pág.192)

Tsaank mukuntkurkia, ii iniashí mash yajauch amajmamtainti ujuk sunkur tukumatainti, tura, tsére ampuj amunamunam menámtikniuiti. (apéndice) (Enciclopedia General Básica – Temática Ilustrada Pág. 2013).

2.3.5 Iwiematai

Shuartikia yaunchu tsaank arantutai tura waimiatai nekaamuiti, umarar aents paant wainchataijai, yajasma, chinki, númi najánar wantinkiamtai(Arutam) aujmattsar iwietiukmatai,pénker, yajauch pujustinian; nekatainti; uwishi tsaanknaka imkia takawaiti jaant tsuartaj tusa, arutmari yainkiam, tunanam, kaamatak, Arutmajai wainniakiatai tusar, Arutmaka nankamash yajasma najanarsha wantiinniuiti.Apachi enentaikia Chikich irkaiti, ayatik numi tseasrinniua nunin íniawai, tuma asa aya pempearar mukunaíniáwai; iniashin yajauch awajniuiti.

“ rutamaka wainchatainti mayainiam pachitrawai, shuartikia árak arantutai tura waimiatai ainia nuú umarar waintianti. Arutmaka; panki, uunt yawa, churuwia, nakamas yayasmaksha najanar shuara chicharniuiti, nií pujustiniam nekamtikniuiti” (Andrés Kayuk; 2013).

Dokumen terkait