3. KENA XARABU HASKA
3.1 HASKA YUI BETSA
3.1.1 Kena xarabu
3.1.1.3 Considerações sobre a formação de algumas subclasses semânticas de nomes
3.1.1.3.10 Kena kui xarabu
Hunu kena kui xaraburã, habia bai taeki betxi birãnibuki, haska tapitã betxi kinã nu pashka rabeyaki keskaki: rua inu inurã, Rua bakeburã, hunirã ruaki, aiburã banuki, Inu bakeburã; hunirã inuki, aiburã inaniki. Há rua bakeburã txashu inu rua kiaki, haskaya há inu bakeburça, inu keneyã ruabu kiaki.
Haska tapitanã, rua huni aibu bikinã, inani ati xinã nibuki, haskaya huni inu bakenã, banu biti anibuki xinãkina. Haskaya aibuã, benewakinã hawe txaita inu bake ati anibuki, haskaya há aibu inaninã hawe txaita rua bake ati anibuki.
Haska xarabu xinãtanã, hatu bakebu tashni bainai, kenaki hari hatu kenati xinãnibuki. Huni bunã hawe ibu huni inu hawe epabu rabi baiti xinã nibuki, haskaya aibunã hawe ibu inu hawe ewabu rabi baiti xinã nibu, na eskatiã habiaskawa misbuki, hatu ibubu kena kui kena baikinã.
Aibu bake aibu bitanã, hawe ibu aibu rabimiski, betsa bitanã hawe ewa xarabu rabi baimisbuki. Huni bake huni bawa tanã, haweã, hatu epabu rabi baimisbuki. Haska xinã niburã kena betsa xarabu rabiama, habia hatu ibus amisbukirã. Aibu tuya xikenã, habia hatu ibu rabi katsi xinã misbuki; beke huni ikayarã ibu huni akatsi xinã misbuki, aibu bake ikayarã hawe ibu aibu akatsi xinã misbuki. Haskati xinã niburã, na eskatiãnã, habiaska kubãi kani kiki, hatu ibubu rabi kanirã.
Haska kena xarabu pe kukainirã, habia aiyãi pei inu, beneyai pe kukaina imisbuki; huni hawe shanu kaya bishu hatu bawarã, aibu hawe txaita kaya benewatã hatu bawa bainarã. Ruã hawe shanu inani bibainarã, inu hawe shanu banu bake bibainarã, haskama aiya txakai inu beneya txakarã, betsa kaimiski. Huni rua bake banu bake biarã, inu kabe hanubi inani bake bitã bake bawarã. Hanubi aiyã txakatã hatu rabiaburã, hatu kena kui inu, hatu kena bainarã betsai keyui kiki. Hawe kena kui ruake, kenaki inu akasmaki, inuke kenaki ruã amisbuki, harakiri kena pewa tibumarã. Haskake rua inu banu biakanãtã, inu inu inani biakanãtã hatu bawarã, hawa bake bume ika yuka ika tsamia kiki, nuku xinãne bestirã; Rua
bakeme? inu bake raka? Ika keska tsamia kiki. Kena kui inu, kena namea xarabu txakabu keskarã, ma aku haira hayabuki, aiyã txakatã, beneya txakatã hatu bawa misburã.
Hati nuku kena xarabu nikatã e kenea kake xinarã naki uirakawe, hati xinãki ea yuiyabu kene kinã kekuti keku (77) e axiãkirã, hatirirã há nuku kena kayamaki, nuku txaibu kaskamai, nuku shanubu nuku kena betsa inãbu, hawe nuku beyawa misbuki. Haskake nu kena rasia keskaki.
Figura 2 – Onça vermelha – txashu inu
Fonte: http://www.cariocadocerrado.com.br/index/wp-content/uploads/onca-parda.jpg. Acesso em: 17mar.2011.
KENA KUĨ XARABU RUA BAKE
1-Siã, Txupi, Bake Peuwa 2-Bixku, Hina Kene, Mãi Xukiti
3-Ixã, Petxiwã, Txana Dunĩ,Shatxĩ Beseya, 4-Buse, Sheta Maiti, Yawa Bitxi
5-Mana, Txana Maiti, Shurubau Kubati
6-Bane, Mai TuKu, Misi Tiú, Itxa Dua, Txatxa Puĩki, Yawa Shatxibu 7-Ibã, Mane Hene, Muku Baĩ, Txitimã
9-Tene, Nixi Waka, Txitu Nawabu 10-Txuã, Txatxa Puĩki
11-PAE, PEKATI, TAU BINUYA 12-Tuĩ, Mane Hene, Shawã Hina Mexu 13-Tau Binuya, Nea Bushka
14-Txanu, Mai Rerati, Xiabu, Panuti, Txana Hãpis 15-Tue, Kutsu, Maĩ Tamu, Mãku Taxi
16-Maya, Mashe Istubĩ, Kere Mapua 17-Kixtĩ, Uteti, Teskã Nawa, Maniuma 18-IskeTi, Maru
19-Metu, Hema,*(Ixã Rua) 20-Yasã, Baka Pasha, Pinuã
BANU BAKE
1-Rani, Barã Tatxauma, Nawa Tximiti, Txukani 2-Baka Yuãni, Mashe
3-Pai, natsuani, nawe mani
4-Bina, Natxuani, Babeani, SheKu 5-Mai Beshati, Pĩpĩ
6-Awa Txixa,*Duvida
7-Yaka, Yawa Yaka, Nixpu Teke, Yuriani 8-Shemã Tima, Mau, Txarani, Nãti Binuani 9-Same
10-Maxi, Rãkani
11-Parã, Heuwani, Kuxiani
12-Txana Pai, Beisani, MuTi Beanaka 13-Bismani, Pai
14-Bimi, Mawa Pai, Tiku Sheta, 15-Tamani
16-Basa Yasa
17-Tue, Yawa Rika, Mãku Taxi* 18-Pãteani, Kãmani
Figura 3 – Onça-pintada – Inu keneya
Fonte: http://2.bp.blogspot.com/_d21r2l7Ra_E/Rf_0dcpv99I/ABE/ LtZZo9o3mYA/s400/gb+-+onca+pintada+(4).jpg. Acesso em: 17mar.2011
INU BAKE
1-Muru, Rume Kuru, Punu Bena, Kari Meshte 2-Txana Mashã,
3-Bina, Atxi Baĩ,
4-Siã, Sebi Rua, Kuni Siã, Bixati,
5-Isaka, Awa Kayawã, Teskãbãi, Isa Bari 6-Xupĩ, Bai Shenabu, Mani Shaka, Shenãbu 7-Shemãtima, Makeyã, Mau, Hashka, 8-Makari, Nui, Mai TuKu, Hãpimawã 9-Meka, Banĩ Tia,
10-Sakuti, 11-Isa Mema,
12-Keã, Buku Mapua, Ame
13-Shane, Txana Shane, Tawa Teke 14-rasu,
15-Naxixma, Aya Txurãti (Rua) 16-Yukã, Kepunu, Nĩ Nawa, 17-Atxi Baĩ
18-Kupi, Maru Paisma, Kiristuba 19-Iskubu, Tuĩ, Habaina
20-Itsairu,
21-Awa Xiru, Shenãbu, Xupĩ
INANI BAKE
1-Mukani, Shane Bana, Kanawã,
2-Ibatsai, Txureani, Inawã Pini, HAB Ani 3-Buni, Txashu Sheta, Batani, Ĩka Besuani 4-Maxi, Awa Beruã,
5-Yãka, Sheki Ĩku, Ĩka Tapani
6-Siriani, Ayani, Shekiwã Txirixpi, Ĩka BusHAB U, Tama Txumi, Metuani, Tsĩkiani, Pamani, Mesiani
7-Mushani, Isa Mema, Memani, 8-Nãke, Tubĩ Nawa, Bistuani, Kariani 9-Txana Kayani, (Mukani, Txana Biski 10-Txira Betuya, Ĩkani, Txana Txixĩ, 11-Same,
12-Txima,
13-Baxiku, Shekuani, Shabu rua 14-Hashuani, Ĩka Tsauwani 15-Yeke, Reweani, Inu Bai 16- Nete, Ĩka Bana
17- Mãkuani, Shuniani, Runu Maxa, Barã Tatxauma
1- Rua 20 2- Banu 19 3- Inu 21 4- Inani 17
1- Rua : Inu - Banu ( Rua 20 e Banu 19 = 39 Kenakuĩ) 2- Inu : Inu - Inani (Inu 21 e Inani 17 = 38 Kenakuĩ) Nuku Kana Kuĩ Keyu ‘total’ = 77
Nuku kena xaraburã, habia hamapai xarabukiri nuku kene nibuki, bimi xarabu kirirã, hi kena kirirã, betsa betsapa keska xarabu anibukirã.