3. KENA XARABU HASKA
3.1 HASKA YUI BETSA
3.1.1 Kena xarabu
3.1.1.3 Considerações sobre a formação de algumas subclasses semânticas de nomes
3.1.1.3.1 Yura kna arabu
Na pakeanurã, nuku yura kena xarabu e kene xinaki, haska pakea tibi bu hãtxa kãimisrã. Haska kene kinã, há kena pakea tibirã, kene hawe taekaina inu, hanu reskea tibi besti kene xarabu tsamia há unãtã e kenea kake xinaki. Haska xarabu nu hãtxa mis xaraburã, haska inu, habia bai taeki, hari kena birãnibu mekãi ishu xinãki e kene pake xinakirã, habiari kaya mekãi ishu e kene xinakirã.
Haska xarabu kene kinã ma nawa betsã habiaskari keneni uitã, há nukuna habiaskari ibainake e tapitã kenea kake xinaki, habuã ma haska kene niburã naki: Matsis, por Fleck (2005) betsa Kashibo-Kakataibo, por Zarikiey (2011). Haska kene xarabukinã, nuhãtxa xaraburã habiaskari uiyã kakeki e kene kubai xinaki, hari xarabu nikatã nu hãtxa xarabumis tana kake tanã, nuku hãtxa merã habiaskari hayake uiyã kake tanã.
Hanu nu bai taeirã, nuku hãtxa xaraburã haska ipauniki, na eska tiãnã ma hatiri betsa xarabu kubaikiki, haskake ma hatiri unãki inu, keneki amisbu uishu e kenea kake xinakirã, hatu ma habiaskari nawa betsana kene xinarã natirã: (cf. OLVEIRA, 2014). Haska uitã e kene kake xinarã, na namã e hati kene xinaki uikawe, haska xarabu nu hãtxa kaimis xaraburã.
Nuku yura kena xarabu ketash kenewe taekainarã; bu kirã:
21) buka ‘cabeça’ 22) bu ‘cabelo’
Nuku yura kena xarabu, ketash kene; be ikainawe kenerã naki:
23) bsu ‘cara, face, rosto’ 24) btuku ‘testa’
25) bpi rani ‘sobrancelha’ 26) bmi ‘cílio’
27) bru isĩ ‘dordolhos’
28) bru kpĩ ‘tersol’ ‘literalmente para dentro do olho’ 29) bpi ‘ossos superiores dos olhos’
30) bru kti ‘olheira’ lit. ‘panela do olho’ 31) bka ‘zarolho’, ‘vesgo’
32) bku ‘cego’
33) bru-ma ‘sem olho’ 34) bru ‘olho’
35) bpu ‘remela’ 36) bu͂ hene ‘lágrima’
Haska nuku yura kena xarabu haska kainarã, eska kainaki; be kena betsa inu, tuku, kena betsakirã, haska kene kinã, nuku hãtxa xraburã, pashka xarabu iake iake kainakirã: be kena betsaki, tukurã kena betsakirã, haska raabe itxawatã mi akai betuku yuikinã. Kena betsarã, beu heneki; beunã kena betsaki, henerã kena betsakirã, haska rabe retxitã mi akai; beu hene kene kinã. Haska xarabu ikainaki nuku hãtxa xarabu kene bainarã, habia tapi pewatã abaina kirã, haska xarabu tapiãkirã pashka xaraburã.
Betsarã habia kena betsa pu yuikinã kena mapu yuikinã; ma kena betsa inu, pu kena betsakirã, haska rabe retxishu aka kirã mapu kene kinã. Haskake mapu inu, bepurã habiari rabes kena keska inu, kenea keska kirã, habianu tashni miskenã.
Nuku yura kena betsa rirã, re ikainaki ketash keke rewe taekainarã; eska keskarã “reki”. Betsarã nuku rani xarabu yuiyaki, ketash kene hawe heneki kenearã “ni” eska keskarã; rani, na bebu e kene xinaki uikawe eska xarabu kirã.
37) ru ‘catarro’
38) rbã ‘cera do nariz’
39) rmu͂ ‘espécie de argola usada como enfeite de nariz’ 40) rni ‘pelo do nariz’
41) rkĩ ui ‘buraco do nariz’ 42) kĩ au ‘osso do nariz’
Kena betsa há ketash kenewe nu kene taewa misrã ke ikainaki; eska keskarã xaraburã “kesha”, haskarã há ketash kene xaraburã pashkatã keneti xarabukirã.
Kena betsa yuikinã na nu amisbuki, ketash kene hawe tae kainarã; eska keskarã “keshni” inu reshni yuiyarã. Haska keska tapikinã eska e axiãkirã: yura ni ki ishu e axiãkirã, há hi xarabu nirã nu amisbukenã.
44) kni ‘bigode, barba’ 45) kyu ‘morder’, 46) kp ‘morder’ 47) kmu ‘saliva’
Hãtxa betsarã hati nuku hashpa nua kene xarabu nu yuimisbuki, ketash kene ha we tae kainarã.
48) hapa ‘interior da boca’ 49) hana ‘língua’
50) hãaka ‘palato’ 51) hãta ‘fala’
52) hapi ‘abrir o bico’ 53) hanã ‘vômito’ 54) hãpis ‘mau hálito’ 55) hatu ‘estômago’
Sheta xaraburã ma we taekainakirã
56) makupi ‘canino’ 57) maku ‘molares’
Kena xarabu nanebu xarabu yuikatsirã, ketash kene te we taewa bainakirã:
58) tpi ‘glote’ 59) tpu͂ ‘corda vocal’
60)ttu͂ pomo de adão’
61)tu ‘parte dianteira do pescoço’ 62)tuku ‘gânglio do pescoço’
63)ai tpu͂ ‘corda de engolir, ou onde se engole’ 64)tsarã iti ‘traqueia’
Kena betsa xarabu ketash kene “ushku” ikainarã na xarabuki uikawe; “piushku, shãshku, paushku, kãshku” ikaina kirã. Betsarã nami yui ikama shau yuirã habiariri yuiyaki: “hupushku inu mepushku yuirã, haska xarabu e unãtã kene xinakirã.
65) pipati ‘parte lateral sob o braço’ 66) pii ‘costela’
Haska há kena xarabu e tanarã, habia ketash kene, tae kaina inu retsami bainaki, haska xarabu kene misbu uitã, há nukuna habiaskarike e axiãkirã.
Nukuyura kene betasrã, pa xarabuwe tae kainakirã; eska keskarã “pa-biki”.
67)pabi͂ki ‘orelha’
68)pabi͂ki ui ‘buraco da orelha’ 69)papsa ‘furar orelha’
70)pau ‘brinco’
71)pabã ‘cera da orelha’
Kena betas xarabu, yurakia inu nenebu yuiyarã, ketash kena pu we taekainakirã:
72) pustu ‘buxu/barriga’ 73) pubi ‘couro da barriga’ 74) puku natu ‘umbigo’ 75) puku ‘tripa/intestino’ 76) pui nãti ‘reto’
77) pui͂ki ‘ânus’ 78) pui ‘fezes’
Kena betsa xarabu, hunibu mabu xarabu yuiyarã, ketash kene hu we tae kaina kirã:
79) hina ‘pênis/rabo’ 80) hubu ‘saco escrotal’ 81) hubuku ‘testículos’ 82) hura ‘esperma’
Kena betsa xarabu aibu mabu xarabu yuiyarã, ketash kene sha we tae kaina kirã:
83) ani ‘pelos púbicos’(pentelhos) 84) bi ‘vagina’
Kena betsa nuã eskaki; txixni yui misbuki, txikã rani inu, txishu rani yuikinã hari xarabu kenati kirã. Haskaya há hunibu mabu xarabu inu, aibuã mabu yuikinã.
Kena betsa hunina inu, aibunarã, hawe mabuanua rani yuikinã “shani” amisbukirã, habia há reshni txixni nu yuimis keska xarabukirã. Haska keska yui bainarã ashni- shani, uwa kene haska kainaki ishu e kene birã xina keskarã CV keskarã.
Kena betsa nanebu anua yuikinã ta we atiki:
85) taka ‘fígado’
86) taã ‘pulmão (‘bofe’)’ 87) tabba ‘diafragma 88) taipi ‘fel’
Haskaya nuku tamu yuikinã, ketash kene ta we tae kainaki, eska keskarã:
Kena xarabu pabu xarabu anua yuibainarã, ketash kene me we tae kainakirã:
90) mtsis ‘unha do dedo da mão’
91) mtuti ‘dedo da mão’ 92) mk ‘mão’
93) mpuku ‘punho/nó do punho’ 94) mpiti ‘antebraço’
95) mrani ‘pelo na mão’ 96) mk pti ‘dorso da mão’ 97) mpu ‘tendões da mão’
Kena pabu anua kena betsarã na xarabuki: pabu manauriarã, ketash kene pu we tae kainaki, eska keskarã “puyã”, betsarã pabu namanuarã, ketash kene ta we ikainakirã, eska keskarã; “tae” hawe pai kãiti yuikinã.
98) pupustu ‘braço’
99) pu͂rani ‘pelo no braço’ 100) punu ‘tendão’, veia’
101) ta mu’ dedo do pé’ 102) ta ‘pé’
Há nomes que formam pequenas subclasses, como são os casos dos nomes relativos a canela e a joelho:
103) bikrã ‘canela’
104) bipustu ‘batata da perna’
105) rãtuku ‘joelho’
Kena betsa habia pabua nuas bia, kena haskas marã, na xarabuki; ketash kene
hawe ikainarã, ki kixi nami yuirã:
107) kii ‘coxa’
108) kii nami ‘carne da coxa’ 109) hutsis ‘unha do dedo do pé’ 110) hupuku ‘nó do tornozelo’
111) kat ‘espinhaço/COLuna vertebral’ 112) pii ‘costela’ 113) uti ‘torax/peito’ 114) tutu ‘mamilo/seio’ 115) hui͂ti ‘coração’ 116) natsa ‘baço’ 117) kui ‘queixo
Nuku yura pakea kena xaraburã, eska xarabuki; keyurã yuraki, hanua pasha karaburã eskai kiki: puyã, yura, kixiki, keyu yuikinã pabu xarabu yuitiki, habiati keyu
yuikinã, haska nu pakea kakeakirã.
Kena betsa xarabu habia nuas bia kena haskasmarã, nuku bashtuku keneaki, shtuku yuiyarã.
118) batuku ‘cotovelo’.