• Tidak ada hasil yang ditemukan

Yura kna arabu

Dalam dokumen Hãtxa kuĩ haska xarabu (Halaman 44-51)

3. KENA XARABU HASKA

3.1 HASKA YUI BETSA

3.1.1 Kena xarabu

3.1.1.3 Considerações sobre a formação de algumas subclasses semânticas de nomes

3.1.1.3.1 Yura kna arabu

Na pakeanurã, nuku yura kena xarabu e kene xinaki, haska pakea tibi bu hãtxa kãimisrã. Haska kene kinã, há kena pakea tibirã, kene hawe taekaina inu, hanu reskea tibi besti kene xarabu tsamia há unãtã e kenea kake xinaki. Haska xarabu nu hãtxa mis xaraburã, haska inu, habia bai taeki, hari kena birãnibu mekãi ishu xinãki e kene pake xinakirã, habiari kaya mekãi ishu e kene xinakirã.

Haska xarabu kene kinã ma nawa betsã habiaskari keneni uitã, há nukuna habiaskari ibainake e tapitã kenea kake xinaki, habuã ma haska kene niburã naki: Matsis, por Fleck (2005) betsa Kashibo-Kakataibo, por Zarikiey (2011). Haska kene xarabukinã, nuhãtxa xaraburã habiaskari uiyã kakeki e kene kubai xinaki, hari xarabu nikatã nu hãtxa xarabumis tana kake tanã, nuku hãtxa merã habiaskari hayake uiyã kake tanã.

Hanu nu bai taeirã, nuku hãtxa xaraburã haska ipauniki, na eska tiãnã ma hatiri betsa xarabu kubaikiki, haskake ma hatiri unãki inu, keneki amisbu uishu e kenea kake xinakirã, hatu ma habiaskari nawa betsana kene xinarã natirã: (cf. OLVEIRA, 2014). Haska uitã e kene kake xinarã, na namã e hati kene xinaki uikawe, haska xarabu nu hãtxa kaimis xaraburã.

Nuku yura kena xarabu ketash kenewe taekainarã; bu kirã:

21) buka ‘cabeça’ 22) bu ‘cabelo’

Nuku yura kena xarabu, ketash kene; be ikainawe kenerã naki:

23) bsu ‘cara, face, rosto’ 24) btuku ‘testa’

25) bpi rani ‘sobrancelha’ 26) bmi ‘cílio’

27) bru isĩ ‘dordolhos’

28) bru kpĩ ‘tersol’ ‘literalmente para dentro do olho’ 29) bpi ‘ossos superiores dos olhos’

30) bru kti ‘olheira’ lit. ‘panela do olho’ 31) bka ‘zarolho’, ‘vesgo’

32) bku ‘cego’

33) bru-ma ‘sem olho’ 34) bru ‘olho’

35) bpu ‘remela’ 36) bu͂ hene ‘lágrima’

Haska nuku yura kena xarabu haska kainarã, eska kainaki; be kena betsa inu, tuku, kena betsakirã, haska kene kinã, nuku hãtxa xraburã, pashka xarabu iake iake kainakirã: be kena betsaki, tukurã kena betsakirã, haska raabe itxawatã mi akai betuku yuikinã. Kena betsarã, beu heneki; beunã kena betsaki, henerã kena betsakirã, haska rabe retxitã mi akai; beu hene kene kinã. Haska xarabu ikainaki nuku hãtxa xarabu kene bainarã, habia tapi pewatã abaina kirã, haska xarabu tapiãkirã pashka xaraburã.

Betsarã habia kena betsa pu yuikinã kena mapu yuikinã; ma kena betsa inu, pu kena betsakirã, haska rabe retxishu aka kirã mapu kene kinã. Haskake mapu inu, bepurã habiari rabes kena keska inu, kenea keska kirã, habianu tashni miskenã.

Nuku yura kena betsa rirã, re ikainaki ketash keke rewe taekainarã; eska keskarã “reki”. Betsarã nuku rani xarabu yuiyaki, ketash kene hawe heneki kenearã “ni” eska keskarã; rani, na bebu e kene xinaki uikawe eska xarabu kirã.

37) ru ‘catarro’

38) rbã ‘cera do nariz’

39) rmu͂ ‘espécie de argola usada como enfeite de nariz’ 40) rni ‘pelo do nariz’

41) rkĩ ui ‘buraco do nariz’ 42) kĩ au ‘osso do nariz’

Kena betsa há ketash kenewe nu kene taewa misrã ke ikainaki; eska keskarã xaraburã “kesha”, haskarã há ketash kene xaraburã pashkatã keneti xarabukirã.

Kena betsa yuikinã na nu amisbuki, ketash kene hawe tae kainarã; eska keskarã “keshni” inu reshni yuiyarã. Haska keska tapikinã eska e axiãkirã: yura ni ki ishu e axiãkirã, há hi xarabu nirã nu amisbukenã.

44) kni ‘bigode, barba’ 45) kyu ‘morder’, 46) kp ‘morder’ 47) kmu ‘saliva’

Hãtxa betsarã hati nuku hashpa nua kene xarabu nu yuimisbuki, ketash kene ha we tae kainarã.

48) hapa ‘interior da boca’ 49) hana ‘língua’

50) hãaka ‘palato’ 51) hãta ‘fala’

52) hapi ‘abrir o bico’ 53) hanã ‘vômito’ 54) hãpis ‘mau hálito’ 55) hatu ‘estômago’

Sheta xaraburã ma we taekainakirã

56) makupi ‘canino’ 57) maku ‘molares’

Kena xarabu nanebu xarabu yuikatsirã, ketash kene te we taewa bainakirã:

58) tpi ‘glote’ 59) tpu͂ ‘corda vocal’

60)ttu͂ pomo de adão’

61)tu ‘parte dianteira do pescoço’ 62)tuku ‘gânglio do pescoço’

63)ai tpu͂ ‘corda de engolir, ou onde se engole’ 64)tsarã iti ‘traqueia’

Kena betsa xarabu ketash kene “ushku” ikainarã na xarabuki uikawe; “piushku, shãshku, paushku, kãshku” ikaina kirã. Betsarã nami yui ikama shau yuirã habiariri yuiyaki: “hupushku inu mepushku yuirã, haska xarabu e unãtã kene xinakirã.

65) pipati ‘parte lateral sob o braço’ 66) pii ‘costela’

Haska há kena xarabu e tanarã, habia ketash kene, tae kaina inu retsami bainaki, haska xarabu kene misbu uitã, há nukuna habiaskarike e axiãkirã.

Nukuyura kene betasrã, pa xarabuwe tae kainakirã; eska keskarã “pa-biki”.

67)pabi͂ki ‘orelha’

68)pabi͂ki ui ‘buraco da orelha’ 69)papsa ‘furar orelha’

70)pau ‘brinco’

71)pabã ‘cera da orelha’

Kena betas xarabu, yurakia inu nenebu yuiyarã, ketash kena pu we taekainakirã:

72) pustu ‘buxu/barriga’ 73) pubi ‘couro da barriga’ 74) puku natu ‘umbigo’ 75) puku ‘tripa/intestino’ 76) pui nãti ‘reto’

77) pui͂ki ‘ânus’ 78) pui ‘fezes’

Kena betsa xarabu, hunibu mabu xarabu yuiyarã, ketash kene hu we tae kaina kirã:

79) hina ‘pênis/rabo’ 80) hubu ‘saco escrotal’ 81) hubuku ‘testículos’ 82) hura ‘esperma’

Kena betsa xarabu aibu mabu xarabu yuiyarã, ketash kene sha we tae kaina kirã:

83) ani ‘pelos púbicos’(pentelhos) 84) bi ‘vagina’

Kena betsa nuã eskaki; txixni yui misbuki, txikã rani inu, txishu rani yuikinã hari xarabu kenati kirã. Haskaya há hunibu mabu xarabu inu, aibuã mabu yuikinã.

Kena betsa hunina inu, aibunarã, hawe mabuanua rani yuikinã “shani” amisbukirã, habia há reshni txixni nu yuimis keska xarabukirã. Haska keska yui bainarã ashni- shani, uwa kene haska kainaki ishu e kene birã xina keskarã CV keskarã.

Kena betsa nanebu anua yuikinã ta we atiki:

85) taka ‘fígado’

86) taã ‘pulmão (‘bofe’)’ 87) tabba ‘diafragma 88) taipi ‘fel’

Haskaya nuku tamu yuikinã, ketash kene ta we tae kainaki, eska keskarã:

Kena xarabu pabu xarabu anua yuibainarã, ketash kene me we tae kainakirã:

90) mtsis ‘unha do dedo da mão’

91) mtuti ‘dedo da mão’ 92) mk ‘mão’

93) mpuku ‘punho/nó do punho’ 94) mpiti ‘antebraço’

95) mrani ‘pelo na mão’ 96) mk pti ‘dorso da mão’ 97) mpu ‘tendões da mão’

Kena pabu anua kena betsarã na xarabuki: pabu manauriarã, ketash kene pu we tae kainaki, eska keskarã “puyã”, betsarã pabu namanuarã, ketash kene ta we ikainakirã, eska keskarã; “tae” hawe pai kãiti yuikinã.

98) pupustu ‘braço’

99) pu͂rani ‘pelo no braço’ 100) punu ‘tendão’, veia’

101) ta mu’ dedo do pé’ 102) ta ‘pé’

Há nomes que formam pequenas subclasses, como são os casos dos nomes relativos a canela e a joelho:

103) bikrã ‘canela’

104) bipustu ‘batata da perna’

105) rãtuku ‘joelho’

Kena betsa habia pabua nuas bia, kena haskas marã, na xarabuki; ketash kene

hawe ikainarã, ki kixi nami yuirã:

107) kii ‘coxa’

108) kii nami ‘carne da coxa’ 109) hutsis ‘unha do dedo do pé’ 110) hupuku ‘nó do tornozelo’

111) kat ‘espinhaço/COLuna vertebral’ 112) pii ‘costela’ 113) uti ‘torax/peito’ 114) tutu ‘mamilo/seio’ 115) hui͂ti ‘coração’ 116) natsa ‘baço’ 117) kui ‘queixo

Nuku yura pakea kena xaraburã, eska xarabuki; keyurã yuraki, hanua pasha karaburã eskai kiki: puyã, yura, kixiki, keyu yuikinã pabu xarabu yuitiki, habiati keyu

yuikinã, haska nu pakea kakeakirã.

Kena betsa xarabu habia nuas bia kena haskasmarã, nuku bashtuku keneaki, shtuku yuiyarã.

118) batuku ‘cotovelo’.

Dalam dokumen Hãtxa kuĩ haska xarabu (Halaman 44-51)

Dokumen terkait