BABA TAHIRÊ URYAN (HEMEDANÎ)
Mesûd YEŞÎLKAYA
BABA TAHIRÊ URYAN (HEMEDANÎ)
Baba Tahirê Uryan (Hemedanî) derwêş, hozan, fîlozof û şaîrêko kurd o. Derheqê cuya ey de zaf melumatî çin ê û çimeyê derheqê Baba Tahirî zî zaf têmîyankerdeyî. Goreyê Rîza Kulî Xan wextê Deylemîyan de ciwîyayo.1Serra 1904 de Mîrza Mehdîxan Kewkebî roja bîyayîşê ey ca kerda.2 Baba Tahirê Uryan serra 935 de bajarê Kurdistanê Rojhelatî Hemedan de maya xo ra bîyo. Ey serra m. 1011/h. 401 de şîyo rehmet.3 Qebra Baba Tahirî Hemedan de ya. Qebra ey mîyanê şarî de sey zîyaretgaho pîroz hesibiyeno. Omer Heyyamî ra 100 serrî, Mewlanayî ra zî 250 serrî verî ciwîyayo.4 Baba Tahirê Uryan şîîrê xo bi terzê tesewûfî û bi lehçeyanê lurrkî û gorankî nuştê. Şîîrê ey bi tewirê qesîde û xezel nusîyayê. Baba Tahirê Uryan terîqeta hêzdare yê dewrê xo ra pîrê Ehlê Heqî yo.5 Nameyê ey Tahir şîîranê ey de yeno vînayîş:
Xwudawenda, be firyadê dilum res!
Kesê bêkes tû yî mû mande bêkes
Heme goyend Tahir kesî nedare
Xwuda yarê men e, çi hacetî kes!6
Mahlasê ey “Baba” batînîyan û ekolanê tesawufîye de pîl û şêxê terîqetan, xelîfeyê înan, rayberê înan û meczûban ra yeno vatiş.7 Tîrkan de no mahlas seba Pîr Sultan Abdal û Baba îshak şuxilyayo. No mahlase yarsanîyan de seba rayberanê bawerî şuxilyayo. Baba Tahîr hetê yaresenan ra sey yew pîr yeno qebulkerdîş la zîwane Baba Tahîr sey zîwananê pîlane yaresenan ra cîyayo. Ziwanê pîranê yaresanîyan gorankî yo la ziwanê Baba Tahîrî lurkî yo. Lurrkîyê ey lurrîyêko merkezî yo. Ziwanê ey de tesîrê Kurdkîya goranî xo mojneno. 8
Ancî mahlasê eyê “Baba” nîşanê yarisanîtî yo. Şîîranê ey de yeno dîyayîş ke o zî şîîranê xo de mahlasê xo yê Baba şixulnayo:
1 Kavalcı, Ömer, Baba Tahir Uryan ve Şiirleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989, r. 13. 2 [http://www.academia.edu/1524567/BABA_T%C3%82H%C4%B0R_i_URY%C3%82N]
3 Mehmed Emin Zeki Beg, Kürtler ve Kürdistan Tarihi, Weşanxaneyê Nûbihar, Stenbol, 2011, r. 308. 4 [http://www.alevinet.com/baba-tahir-i-uryan-baba-tahire-hemedani/]
5 [http://www.zazaki.net/haber/baba-tahir-uryan-903.htm]
6 Neqlkerdox: Kadri Yıldırım, Baba Tahîrê Uryan: Hayatı Görüşleri Dîwanı, Weşanxaneyê Avesta, Stenbol, 2013, r. 13.
Mû ez rûzê ezel tahir bizadem
Ez an rû nam Baba Tahir estem 9
Manaya mahlasê ey Uryan zit-bulit a û erebkî yo. Baba Tahirê Uryan no mahlasê xo zî şîîranê xo de şixulnayo:
Nezûnem rût û uryanum kî kerde
Xwud em cellad û bî cûnum kî kerde
Bide xencer ke ta sîne kunem çak
Bebînem işq ber cûnum çî kerde10
Derheqê Baba Tahirê Uryanî de zaf melumatê têmîyankerdeyî estê. Baba Tahirê Uryan seba ke lor o bi nameyê “Baba Tahirê Lorî” zî yeno şinasnayîş. Lorî yew komelê kurdan ê ke hîna zaf Rojhelatê Kurdistanî de ciwîyenê. Lorî nameyê xo bajarê Manrûdî de yew cayê dewa “Kurd”î ra gênê.11 Mintiqayo ke Lorî tede ciwîyenê Loristan o. Loristan nika yew eyaletê Îranî yo.
Baba Tahir seba ke bajarê Hemedanî de maya xo ra bîyo û seba ke tîya de bîyo pîl û wefat kerdo bi nameyê Baba Tahirê Hemedanî zî yeno şinasnayîş. Hemedan Rojhelatê Kurdistanî de yew bajar o. Hemedan nika yew eyaletê Îranî yo. Baba Tahirî şîîra xo de Hemedan ra wina behs keno:
Mû an espîdebaz em Hemedanî
Lane der kûh darem der nihanî
Be bale xwud perem kûhan be kûhan
Be çengê xwud kerem nexçîrbanî 12
Fikrê Baba Tahirî yê felsefî ey ra pey Omer Xeyam, Yûnûs Emre, Mevlana Celaledînî Rûmî, Feqîyê Teyran, Melayê Cizîrî û Ehmedê Xanî ser o tesîr kerdo. Serra 1880 de oryantalîst Edward Fritzgerald 260 çaraneyê ey arê dayî. Nê çaraneyî serra 1927 de verî Tehran de, dima serra 1989 de Stenbol de weşanîyayî. Hetê Sabah Karayî zî tercumeyê kurmanckî bîyî. 13
Baba Tahir zaf tesîrê bawerîya Yaresanî mendo. Tayê şîîranê ey zî kitabê Yaresanan o pîroz “Serencam” de ca girewtî. O bi fikro felsefîk şîîrê weşî nuştê. Kitabê ey ê Dubeytî serra 1983 de Tehran de bi nameyê “Dîwanî şi’ri” çap bîyo. Yeno zanayîş ke zaf beyîtê ey zî vîndîbîyaye yê. Kitabo tewr verêno ke Baba Tahirî ra behs keno kitabê Ravendî
“Rahetu’s-9 Neqlkerdox: Kadri Yıldırım, Baba Tahîrê Uryan: Hayatı Görüşleri Dîwanı, Weşanxaneyê Avesta, Stenbol, 2013, r. 15.
10 Neqlkerdox: Kadri Yıldırım, Baba Tahîrê Uryan: Hayatı Görüşleri Dîwanı, Weşanxaneyê Avesta, Stenbol, 2013, r. 16.
11 Yıldırım, Kadri, Baba Tahîrê Uryan: Hayatı Görüşleri Dîwanı, Weşanxaneyê Avesta, Stenbol, 2013, r. 17. 12 Neqlkerdox: Kadri Yıldırım, Baba Tahîrê Uryan: Hayatı Görüşleri Dîwanı, Weşanxaneyê Avesta, Stenbol, 2013, r. 18.
Sudûr û Ayetu’s-Surûr” o. Nameyê Ravendî yo raşt Necmeddîn Ebû Bekîr Muhammed b. Suleyman er-Ravendî yo. Goreyê vatişê cigeyrayoxê kurdî Reşîd Yasmî, Ravendî no kitabê xo serra h.599 de nuşto. No kitab serra 1921 de bajarê Hollanda Leiden de çap bîyo. Di eserê ey estê. Nînan ra yew “el-Kelimatu’l-Qisar”, o bîn zî şîîrê ey ê.
Adak, Abdurrahman, Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasik, Weşanxaneyê Nûbihar, çap. 2. Stenbol, 2014
Kavalcı, Ömer, Baba Tahir Uryan ve Şiirleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989
Mehmed Emin Zeki Beg, Kürtler ve Kürdistan Tarihi, Weşanxaneyê Nûbihar, Stenbol, 2011
Yıldırım, Kadri, Baba Tahîrê Uryan: Hayatı Görüşleri Dîwanı, Weşanxaneyê Avesta, Stenbol, 2013
KEYEPELÎ
[http://www.academia.edu/1524567/BABA_T%C3%82H%C4%B0R_i_URY%C3%82N]
[http://www.alevinet.com/baba-tahir-i-uryan-baba-tahire-hemedani/]
