PENELABaAN TAIqAH-TANAH BERSIFAT OKSIK
DARI
DAERAH
C
IPAYUNG, BOGORo l e h
INIZOREIA GSRN SUZWAINA SUKARTONO
Laporan m a s a l a h khusus sebagai salah s a t u s y a r a t
untuk
m e m p e r o l e h gel= S a r j a n a Pertanianpada
,
P a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
JURUSAH TAHAH
PAXULTAS PERTANIAN, I N S T I T U T PL3.TANIAN BOGOR BOGOR
"
Judul : PENELAAHAN TANAH-TANAH B E R S I P A T OKSIIC DARI D U R N 1 C Il3AYUNG, BOGOR.
N a m a m a h a s i s r v a : INICORENA GERN SUZWAINA GUICARTONO N o m o r pokolr : A 18 0920
Meny e t u j u i
(Ir H i d a y a t ~ i r a n e g a r a )
ua
Jurusan
u t f i I b r a h i m N a s u t i o n )
Dengan menyebut Nama A l l a h Yang Maha Pengasih dan Penyayang p e n u l i s memanjatkan p u j i syukur ke H a d i r a t
I l l a h i karena a t a s rahmat dan karunia-lqya sehingga Lapor-
an
T'lasalah Khusus i n i d a p a t t e r s e l e s a i k a n .Laporan Masalah Khusus i n i d i s u s u n berdasarkan a t a s h a s i l p e n e l i t i a n yang d i l a k u k a n d i Desa Cipayung, Keca- matan C i s a r u a , Kabupaten Bogor, yang merupakan p e n e l i t i a n l a n j u t a n d a r i p e n e l i t i t e r d a h u l u pada d a e r a h dan l o k a s i yang sama.
S e t i a p k a r y a
tulis
yang b e r h a s i l d i s e l e s a i k a n mem- punyai r i w a y a t s e n d i r i . Sungguhpun b e g i t u , t e n t u ada beberapa t i t i k persamaannya. S a l a h s a t u a d a l a h t e r l e t a k pada bantuan langsung a t a u t a k langsung yang d i t e r i m a se-orang p e n u l i s d a r i b e r b a g a i pihak. Sebagai p e n u l i s d a r i k a r y a t u l i s i n i s a y a merasa amat banyak mendapat bantuan i t u . Kepada semua yang t e l a h bermurah h a t i memberi ban- t u a n dalam b e r b a g a i s e ~ i , p e n u l i s banyalc kerhutang budi yang t e n t u t a k akan t e r h a y a r dengan c a r a apapun s e s a r e
D e m i k i a ~ p u l a kepada Ayah (alm.), Ibu dan Kakakku yanz t e l a h dan s e l a l u memberikan dorongan s e r t a s e n a n g e t kepada p e n u l i s . Ucapan t e r i n a k a s i h p e n u l i s s m p a i k a n p u l a keDa-
d a r e k z ? Suv:erdi dan L i l i k Q u s a i r i a t a s k e r j a sama yang b a i k selama melakwkan p e n e l i t i a n , juga kepade Pias 8. Een- d r o T r a s e t y o Bsc. d i b a g i a n Laboratorium I.Tineralogi P u s a t P e n e l i t i a n Tanah, Bogor. Dalam usaha untuk menyelesaikan l a p o r a n i n i Sdr. Anik K u s t a r y a t i s e r t a T i n t i n K a r t i n i ba- nyak s e k a l i b e r j a s a . S e r i n g k a l i waktunya yang m a t ber- guna t e l a h t e r p a k a i untuk membantu menyiapkan s e g a l a sesu- a t u n y a sampai pada p r o s e s t e r a k h i r men j adikannya ke dalam lcarya t u l i s i n i . Disamping i t u p e n u l i s menemukan pada d i - r i n y a seorang temvl b e r t u k a r p i t i r a n yang menyenanpkan. Sebenarnya masih banyak l a g i nama a t a u p i h a k l a i n yang t e - l a h b e r j a s a membantu p e n u l i s dalam memperoleh d a t a dan i n - f o r m a s i untuk menyusun l a p o r a n i n i , t e t a p i akan t e r l a l u p a n j a n g untuk d i s e b u t k a n s a t u p e r s a t u . Iqelalui halaman
i n i s e k a l i l a g i p e n u l i s i n g i n menzampaikan ucapan t e r i m a lcasih ;an: dalam dan t u l u s lcepada mereka semua, tanpa kec.fi&li.
Senekin j e l a s l a h k i n i bahv!~ dalam menyusun karya t u - l i s i n i p e n u l i s mendepat banyak b a n k % d a r i b e r k e g a i p i - hali. H a l i n i sudah d e p a t nenunjukkan ketidaksempurnaan p e n u l i s dengan b e r b a g a i keleinahan yang mungkin akan t a m ~ a l :
Xeskipun b e g i t u , a d a l a h menjadi h a r a p a n p e n u l i s p u l a s e - moga karya t u l i s s e d e r h a n a
ini
betapapun k e c i l n y a mampu memberi s e s u a t u yang b e r a r t i kepada yang nenbutuhkan.A k h i r u l kalam, d i i r i n g i ucapan t e r i m a k a s i h p e n u l i s mengharapkan k r i t i k dan s a r a n yang membangun untuk l a n g - kah l e b i h l a n j u t .
Bogor, Desember
1985
RIWAYAT
HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i Purworejo, Jawa Tengah pada t a n g g a l 22 A p r i l 1962 d a r i ayah bernama Kaelani Rinodo- pratomo (alm.) dan i b u S u t i r a h , s e b a g a i an& bungsu d a r i dua b e r s a u d a r a .
S e k o l a h 'Paman Kanak-kanak (Taman ~ n d r i a ) 'Paman S i s -
wa Cabang J e t i s Yogyakarta ditempuh p e n u l i s pada tahun 1968. Kemudian p e n u l i s l u l u s d a r i Taman Muda (SD) Taman Siswa Cab. J e t i s pada t a h u n 7974. D i SMP Negeri 6 Yogya- k a r t a dan SMA Xegeri 2 Yogyakarta p e n u l i s menyelesaikan
sekolahnya masing-masing pada t a h u n 1977 dan tahun 1981. Mulai tahun akademik 1981/1982 p e n u l i s mengikuti pendidikan d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor m e l a l u i Proyek P e r i n t i s 11. Kemudian pada t a h u n akademik 1982/1983 di- t e r i m a d i J u r u s a n T a n a h
Fakultas
P e r t a n i a n , I n s t i t u t Per- t a n i a n Bogor, dan mulai s e m e s t e r kedua pada tahun akade- mik yang sama p e n u l i s d i a n g k a t menjadi h s i s t e n Muda TidakTetap untuk mata k u l i a h B i o l o g i Umum h i n ~ g a sekarang
P e r t a n i a n Pangan Daerah Transmigrasi (P DT)
.
T e r z k h i r3
DAJ?TAR IS1
Halam an
DAjFICBR TABEL
. . .
x i
DAFTARGAXIUR
. . .
x i i
. . .
PENDAHULUAN
. . .
; 1. . .
'PINJAUdl? PUSTAKA
3
. . .
K l a s i f i k a s i dan T a t a Nama Tanah3
P r o s e s Pembentukan Tanah
. . .
5
. . .
I d e n t i f i k a s i Tanah B e r s i f a t Oksik 10
. . .
I d e n t i f i k a s i d i L a ~ a n g 11
. . . .
I d e n t i f i k a s i dalam Laboratorium13
. . .
Penelaahan Tanah yang D i t e l i t i 7 8
. . .
KEADAAN UMClM DAERAH PENELITIAN 22
S i t u a s i dan Lokasi
. . .
22. . .
Geologi dan Geomorfologi 22
I k l i m
. . .
26. . .
MZI!ODE PENDEKATAN WRHADAP MA.SAL.4.H 29
BAsIL DAN PEMBAHASAN
. . .
32Susunan M i n e r a l Tanah
. . .
32 K l a s i f i k a s i Tanah. . .
3
Z
C
P e n i l a i a n T i n g k a t Pelapukan.
46 g E s I M P U U F N. . .
49. . .
DAFTAR PUSTAKA
51
DAFTAR TABEL Nomor
1. K l a s i f i k a s i Beberapa Tanah Latosol d a r i Ber-
b q a i 'Pempat Menurut Taksonomi Tanah..
...
202. D i s t r i b u s i Curah Hujan dan 'Pemperatur Rata-
r a t a Bulanan d i Daerah Penelitian... 27
3.
Kandungan Mineral Mudah Lapuk Pada P r o f i lPI,
P2, dan P3...
33
...
4. Beberapa S i f a t P i s i k d m Morfologi Tanah
35
...
5.
H a s i l A n a l i s i s S i f a t Kimia36
...
6 , H a s i l A n a l i s i s Mineral L i a t
38
7.
Beberapa Parameter ifingkat Pelapukan d a r i...
P r o f i l PI, P2, dan P3
47
I. E a s i l Analisis Mineral
...
58
.
2.
H a s i l A n a l i s i s Tekstur Tanah...
59
3.
Metode yang Dipergunakan pada A n a l i s i s dalamLaboratorium
...
60
4. N i l a i Kapaaitas Tukar Kation d a r i Beberapa
...
Mineral L i a t
6 1
DAPTAR GAMBAR Nomor
1. Skema Ijolum Tanah d a r i S u a t u P r o f i l
...
Sebagai S i s t e m Terbulra 6
2. P e t a S i t u a s i Daerah P e n e l i t i a n dan
S e k i t a r n y a
...
2 33.
P e t a Geologi Daerah P e n e l i t i a n danS e k i t a r n y a
...
24 4. P e t a Topografi Daerah P e n e l i t i a n...
dan LetakP f o f i l P I , P2, dan P 3
25
5.
P e t a Tipe Curah Hujan (Schmidt/Perguson)...
28 6. Difraktogram-
X-RD-
d a r i P r o f i l PI denganBerbagai Perlalcuan
...
407.
DifraktogramX-RD
d a r i P r o f i l P I , P$+ dan P3.dengan P e r l a k u a n Penjenuhan Mg
...
418. Kurva Hubungan Radar L i a t dan C-organik
dengan Kedalaman Tanah
...
44Sebagai benda alami heterogen yang berdimensi dalam dan l u a s , s i f a t - s i f a t tanah dipengaruhi oleh f a k t o r - f a k t o r dan proses-proses pembentuknya. Mengingat e r a t n y a hubung- an f a k t o r tanah dalam ekologi dan sangat kompleb s e r t a dinamisnya s i f a t - s i f a t tanah, maka tanah l a y & mendapat p e r h a t i a n a e r i u s . S e j a l a n dengan perkembangan teknologi penggunaan tanah khususnya untuk keperluan produlrsi per- tanian maka diperlukan d a t a dan informasi mengenai s i f a t - s i f a t tanah. Dengan demikian p e n e l i t i a n t e n t a n g k l a s i f i - k a s i dan genesis tanah d i daerah yang mempunyai perkem- bangan tanah yang b e r v a r i a s i karena f a k t o r - f a k t o r pemben-
tuk
t a n a h a n t a r a l a i n meliputi: bahan induk, i k l i m , topo- grafi, organisme dan waktu (Jenny, 1 9 1 ) yang beragam adalah sangat penting.Terdapatnya s i f a t oksik s e b a g a i p e n c i r i d i dalam k l a s i f i k a s i tanah t e r l i h a t b e g i t u penting. Hal i n i t e r - b u k t i dengan dijumpainya p e n c i r i s i f a t - s i f a t oksik pada t i n g k a t ordo ( o r d e r ) y a i t u Oxisol disamping penambahan name s i f a t oksik pada k a t e g o r i kelompok (subgroup) d i l u a r ordo Oxisol.
o k s i k b i a s a n y a d i j u m p a i pada daerah-daerah dengan formasi t u a d a r i permukaan geomorfik yang s t a b i l dan berumur P l e i s - t o s e n Tengah
a t a u
P l e i s t o s e n Bawah bahkan l e b i h t u a l a g i ; kaya dengan seskuioks5da; mempunyai k a p a s i t a s t u k a r k a t i o n rendah; t e l a h mengalami pelapukan l a n j u t dengan jumlah m i - n e r a l mudah lapuk yang s e d i k i t bahkan t i d a k ada l a g i .Dua daerah O x i s o l yang s a n g a t l u a s t e r l e t a k d i Ameri- k a S e l a t a n (meliputi- lembah Amazon) dan l a i n n y a c l i A f r i k a
(yang m e l i p u t i ~ o n ~ o ) . Daerah O x i s o l l a i n yang cukup l u a s p u l a t e r l e t a k d i s e b e l a h t i m u r I n d i a , B i r m a , dan daerah-
d a e r a h d i s e k i t a r n y a (Foth dan Turk,
1972).
D i daerah Asia yang b e r i k l i m t r o p i k tanah-tanah yang t e r g o l o n g Oxisol dan U l t i s o l s e c a r a k a s a r m e l i p u t i l u a s a n l e b i h kurang 250 j u t a h e k t a r , dan diperkiralcan d a p a t d i j u m p a i d i s e b a g i a n pulau- pulau d i I n d o n e s i a s e p e r t i Sumatra, Kalimantan, Sulawesidan Irian (Sanches, 1977).
Berdasarkan p e n e l i t i a n yang d i l a k u k a n o l e h Iswahyudi (1985) t a n a h b e r s i f a t o k s i k yang d i a m a t i d i beberapa tem- p a t d i Desa Cipayung, Bogor t e r g o l o n g O x i s o l , walaupun d i -
TINJAUAN PUSTAYLk
K l a s i f i k a s i dan T a t a Nama Tanah
K l a s i f i k a s i t a n a h a d a l a h s u a t u usaha untuk menggo- long-golongkan t a n a h berdasarkan a t a s b a t a s a n s i f a t - s i f a t
-
aan c i r i t e r t e n t u yang d i m i l i k i n y a . Tanah-tanah dengan s i f a t yang sama a t a u hampir sama dimasukkan ke dalam s u a t u k e l a s yang s e j e n i s . Disamping d a p a t membantu dalam meng-
i n g a t s i f a t - s i f a t dan menambah pengetahuan t e n t a n g t a n a h , Kellogg ( I
963)
berpendapat bahwa k l a s i f i k a s i t a n a h d a p a t membantu m e l i h a t hubungan s u a t u t a n a h dengan t a n a h l s i n n y as e r t a hubungan tanah i t u s e n d i r i dengan lingkungannya. h a s a l a h k l a s i f i k a s i t a n a h merupakan p e r s o a l a n yang d i p e n g a r u h i o l e h p e r a s a a n manusia t e r u t a m a pengaruh penyu- s u n , k'arena k l a s i f i k a s i t e r s e b u t d i b u a t untuk memenuhi ke- perluannya. Sampai s a a t i n i masih dijumpai beberapa sis-
t i m k l a s i f i k a s i t a n a h d i I n d o n e s i a s e p e r t l yang dikembang- kan o l e h P u s a t P e n e l i t i a n Tanah Bogor, FAO/Unesco, USDA.
S i s t i m k l a s i f i k a s i yang dikembangkan o l e h USDA s e j a k t a h u n
1975
d i k e n a l dengan nama S o i l Tzuonomq dan s e b a g a i buku pegangan a d a l a h Taxonom%,A
Besic System--
of S o i l C l a s s i f i c a t i o n f o r K a k i n ~ and interpret in^-
S o i l Surveys( S o i l Survey S t a f f ,
1975).
S i s t i m i n i d i s u s u n berdasarkan t hperbaikan-perbaikan t e r h a d a p The
7
Aoproximation.h o r i s o n p e n c i r i a t a u s i f a t p e n c i r i l a i n yang digunakan
untuk menentulcan j e n i s - j e n i s tanah. Menurut Sswaran
(1977)
Taksonomi Tanah d i s u s u n a t a s d a s a r s i f a t - s i f a t yang dimi- l i k i t a n a h i t u s e n d i r i , s e h i n g g a dengan mengetahui nama- nya d a p a t dengan mudah mengetahui s i f atnya. S i f at-sifa t
t e r s e b u t d a p a t d i u k u r dan d i t e t a p k a n b a i k d i l a p a n g maupun dalam l a b o r a t o r i u m . S e g i g e n e t i s t i d a k l a g i dimasukkan s e b a g a i p r a s y a r a t dalam k l a s i f i k a s i , t e t a p i seandainya d i - k e t a h u i s e g i i n i s a n g a t membantu. Dengan demikian S i s t i m Taksonomi Tanah b e r s i f a t l e b i h k u a n t i t a t i f (Buol, Hole, dan
k
Cracken, 1980). Meskipun b e g i t u Taksonomi Tanah rnasih memerlukan perbaikan-perbaikan untuk menuju kesem- purnaannya.D i dalam k l a s i f i k a s i t a n a h d i k e n a l p u l a t i n g k a t a n ( k a t e g o r i ) k l a s i f i k a s i . Pada k a t e g o r i t i n g g i tanah dibe- dakan s e c a r a g a r i s b e s a r , kemudian pada k a t e g o r i b e r i k u t - nya dibedakan l e b i h t e r p e r i n c i dan s e t e r u s n y a sehingga pada k a t e g o r i p a l i n g rendah t a n a h dibedzkan dengan s a n g a t
t e r p e r i n c i . S i f a t - s i f a t t a n a h yang digunakan untuk mem- b e d ~ k a n t a a h pada k a t e g o r i t i n g g i juga merupakan pernbeda pada k a t e g o r i rendah, sehingga tanah-tanah dibedakan ber- d a s a r k a n a t a s s i f a t - s i f a t yang s e n a k i n d e t i l . K a t e g o r i
Padanan d a r i k a t e g o r i i n i d i u s u l k a n o l e h Matondang (1977) b e r t u r u t - t u r u t y a i t u : Ordo, Rumpun, Marga, Kelompok,
Keluarga, dan S e r i .
P r o s e s Pembentukan T a n a h
Tubuh t a n a h menurut Huggett (1975 dalam Simonson,
1978)
merupakan s u a t u s i s t e m t e r b u k a , yang b e r a r t i sewaktu-waktu tanah i t u d a p a t menerima tambahan bahan d a r i l u a r , a t a u k e h i l a n g a n bahan-bahan yang t e l a h d i m i l i k i n y a ; j a d i t a n a h i t u mempunyai i n ~ u t dan o u t p u t . Hal i n i d a p a t d i l i h a t p a d a Ganbar 1. Sedangkan kanah s e n d i r i t e r b e n t u k a k i b a t pengaruh i k l i m , t o p o g r a f i , organisme, dan waktu ( ~ e n n y , 4 ) Kelima f a k t o r t e r s e b u t b a i k s e c a r a s e n d i r i - s e n d i - r i maupun bersama menentukan s a f a t t a n a h y m g terbentuk. S e l a n j u t n y a Van \!ambeke, Eswaran, dan Comerma (1983) ber- pendapat bahwa untuk menerangkan g e n e s i s beberapa Oxisol f a k t o r waktu/umur d a p a t menjadi l e b i h p e n t i n g d a r i pada f a k t o r i k l i m yang ada.
Oxisol merupalran t a n a h yang t e l a h mengalami pelapukan l a n j u t , dan banyak t e r d a p a t d i daerah s e k i t a r k z t u l i s t i w a ,
.
yang menurut S o i l Survey S t a f f (1975) Oxisol adalah tanah-GAMBAR
f.
SKEMA SOLUM TANAH DARl SLlATU ?t?OFIL SEBAGAI SISTEM TERBUKAumber:
B u o l , H o l e ,den
Mc Cracken, 7980)PENAM3NiAN PAHAN-BNiAN ?AMMGL/I\N PERMuKAAN ,
OLEH KPOSISI :I
I
I
I
I
- % I
z I
$ !
5,
f
3
I0
V) I
I I I I I i
I
I
I
I
TRANSFCA'MASI INTERSOLUM
I
INTERSOLUMI
I
I
I
. .
'--
-
-PROSES GE~I~I',?:~ K ~ ~ I L A N G A N ,AIR (pr3 tunch) D,?N B;?J].\I\I - BA!-i/W
Karena O x i s o l berkembang pada permukaan yang s t a b i l maka pelapukan b i a s a n y a t e l a h berlangsung sampai s a n g a t dalam
d a n menghasilkan r e g o l i t yang t e b a l . P e r m e a b i l i t a s tanah- n y a yang c e p a t dan didukung dengan l e r e n g melandai, me- nyebabkan tanah-tanah i n i r e s i s t e n t e r h a d a p e r o s i . Sedang- kan menurut Van Wambeke e t e l .
(1983)
O x i s o l umumnya t e r - d a p a t d i d a e r a h dengan tempera* tanahnya mempunyaiva-
r i a s i m u s i m a n yang k e c i l s e r t a mempunyai c u r a h hujan t i n g g i . Igereka j u g a mengemukakan bahwa s e b a g i a n b e s a r Oxisol mem- punyai regim tempera* a n t a r a isomesik dengan i s o h i p e r -
t e r n i k , dan t e r d a p a t n y a O x i s o l dengan semua j e n i s regim kelembaban t a n a h yang a d s sudah pernah d i l a p o r k a n k e c u a l i
dengan regim kelembaban x e r i k .
h o s e s - p r o s e s pembentukan tanah yang utama pada Oxi- s o l menurut Van Wambeke e t
- -
al.(1983)
a d a l a h d i l e p a s k a n n y a basa-basa s e r t a adanya p r o s e s d e s i l i k a s i . Akibat p r o s e si n i a d a l a h t e r j a d i n y a dekomposisi hampir s e l u r u h m i n e r a l mudah lapuk termasuk m i n e r a l l i a t 2 : l . P r o s e s d e s i l i k a s i yang merupakan p r o s e s pencucian s i l i k a d i m u l a i s e j a k per- mulaan dekomposisi m i n e r a l d i permukaan batuan induk, dan
t e r u s b e r l a n j u t selama p r o s e s pembentukan t a n a h b e r j a l a n Pada O x i s o l yang t e r b e n t u k d a r i bahan yang dipindahkan d a r i
pencucian s i l i k a d a r i tanah. rneningkat k a r e n a pengaruh
suhu yang t i n g g i . H a l
i n i
s e j a l a n dengan pendapat Buringh (1970) bahwa pelapukan batuan dan m i n e r a l d i d a e r a h t r o - p i k a basah umumnya t i n g g i k a r e n a suhu dan kelembaban r e - l a t i f t i n g g i . Pada d a e r a h i n i perubahan-perubahan kimia yang d a h s y a t &an menyertai proses-proses d i s i n t e g r a s i / f i -s i k dan h a s i l n y a b e r u p a bahan yang s a n g a t h a l u s (Soepar- d i , 1979). Sehingga pencucian basa-basa dan pelapukan i n t e n s i f banyak d i j u m p a i d i d a e r a h t r o p i k a basah. Lebih l a n j u t V a n Wambeke e t
al.
(1983) mengemukakan bahwa, kea- daan o p t i m a l untuk pembentukan O x i s o l y a i t u pada k o n d i s i c u r a h h u j a n dan tempera- yang t i n g g i s e r t a keadaan topo-g r a f i yang cocok untuk pembebasan h a s i l - h a s i l pelapukan yang t e r l a r u t , s e h i n g g a banyak d i h a s i l k a n s e s k u i o k s i d a dan
l i a t k a o l i n i t i k .
F o t h dan Tack (1972) mengemukakan bahwa semua t a n a h yang memiliki h o r i s o n oksik termasuk Oxisol. Sedang menu- r u t S o i l Survey S t a f f (1975) h o r i s o n o k s i k j a r a n g dijum7 p e i d i 1ua.r daernh b e r i k l i m t r o p i k maupun s u b t r o p i k , dan b i a s a n y a pada e l e v a s i dibawah 1500 sampai 2000 meter d i
a t a s permukaan l a u t . Diperkirakan a s o s i a s i t a n a h - t u l a h d i d a e r a h t r o p i k yang didominasi Oxisol t e r d a p a t kurang l e b i h 22 p e r s e n dan s e k i t a r
45
p e r s e n d a r i n y a berada d i d a e r a h t r o p i k Amerika S e l a t a n (Sanchez, 1976). Menurutd e r i permukaan bumi yang didominasi o l e h F e r r a l s o l (iden- t i k dengan xis sol). S i n g e r dan Nkedi-Kizza (1980) mene- mukan t a n a h yang t e r g o l o n g Gxisol d i d a e r a h l o n e , C a l i f o r - n i a h r a n g l e b i h pada k e t i n g g i a n 1 2 3 meter d i a t a s permu- kaan
l a u t
dan i n i merupakan Oxisol pertama y m g ditemukan d il u a r
daerah humid d i Benua Amerika. Kemudian Lepsch dan Buol (1974) d i d a e r a h Sao P a u l o , Brasil menemukan ho- r i s o n o k s i k pada k e t i n g g i a n a n t a r a615
-
W5
meter d i ataa permukaan l a u t . I a juga menyimpulkan bahwa Oxisol ( h o r i -s o n o k s i k ) adalah t a n a h yang p a l i n g t u a dan b e r a d a pada permukaan geomorfik yang l e b i h s t a b i l j i k a dibandingkan Ultiso3. ( h o r i s o n e g i l i k ) . Hal i n i s e s u a i dengan yang dikemukakan S o i l Survey S t a f f (1975) bahwa kebanyakan t a - nah yang mempunyai h o r i s o n o k s i k b e r a d a pada l e r e n g hampir d a t a a t a u l e r e n g yang l a n d a i , dan r e l i e f b i a s a n y a h m y a b e b e r a p a puluh meter. Lebih l a n j u t mengenai hubungan spe-
perkembangan h o r i s o n , tempera* s e r t a r e a k s i tanah dan kejenuhan basanya. Sedang t a n a h d i daerah yang mendekati d a t a umumnya bersolum l e b i h dalam dan berbahan organik l e b i h banyak dibandingkan dengan t a n a h yang b e r l e r e n g . T e t a p i menurut Buol
- -
e tal.
(1980) warna t a n a h Oxisol umum- nya t i d d k menjadi s e g e l a p t a n a h l a i n meskipun kandunganbahan organiknya sama banyak, dan untuk nemastikan kanC dungan bahan o r g a n i k b e r d a s a r k a n warna t a n a h pada Oxisol
a d a l a h s a n g a t s u l i t , bahkan t i d a k mungkin. Xemudian Beek, Bennema, dan C amargo (1965 dalam D j aenudin, 1979) menge- mukakan bahwa kelembaban dan keadaan a e r a s i t a n a h yang b a i k a a r u p a k a n f a k t o r yang menyebabkan t i n g k a t pelapukan dan t i n g k a t perkembangan t a n a h d i daerah b e r l e r e n g umum- nya t i n g g i .
- .. . . - -
-
. . . . . .I d e n t i f i k - i
!Panah
. B e r s i f a t 0g;ikb e s a r n y a s e r t a sejumlah m i n e r a l s u k a r lap& s e p e r t i p a s i r kuarsa. Umumnya mengandung s e d i k i t a t a u bahkan t a n p a
m i -
n e r a l - m i n e r a l p r i m e r yang mudah t e r l a p u k dan membebaskan basa-basa, b e s i a t a u alumunium.
Horison o k s i k mempunyai k a p a s i t a s t u k a r k a t i o n d a a jumlah m i n e r a l mudah lapuk yang l e b i h r e n d a h / s e d i k i t j i k a dibandingkan dengan h o r i s o n kambik. S e r t a berbeda dengan h o r i s o n a r g i l i k , k a r e n a mempunyai s e d i k i t a t a u t a n p a a d a
s e l a p u t l i a t s e r t a mempunyai kenaikan p e r s e n t a s e l i a t yang t i d a k n y a t a dengan bertambahnya kedalaman.
I d e n t i f i k a s i d i lap an^
S t r u k t u r dan k o n s i s t e n s i . Horison o k s i k mernpunyai s t r u k t u r m a s i f pada penampang t a n a h yang b a r u , t e t a p i pa- d a penampang yang sudah lama t e r b u k a , beberapa mempunyai s t r u k t u r p r i s m a t i k k a s a r yang s a n g a t lemah dan beberapa mempunyai s t r u k t u r kubus yang k a s a r sampai sed&g. Gum- p a l a n t a n a h s e b e s a r beberapa s e n t i m e t e r h b i k pada h o r i s o n
o k s i k dalam keadaan lembab a t a u k e r i n g dengan p i j i t a n ja- r i mud& hancur rnenjadi b u t i r a n y u g h a l u s , dan s e b a g i a n b e s a r d a r i b u t i r a n i n i s a n g a t mantap s e r t a b e r d i a m e t e r kuranp, d a r i s a t u m i l i m e t e r yang hanya d a p a t d i l i h a t dengan
S a t a s h o r i s o n . Umumnya b a u r k e c u a l i k a l a u mengandung g a r i s batuan
(stone
-
l i n e ) , p l i n t i t , a t a u lembaran g i b s i t . Perubahan warna dan t e k s t u r dengan kedalaman pada bebera- p a t a n a h p e r l u p u l a dipertimbangkan t e t a p i i n i s u k a r d i - t e t a p k a n b a t a s n y a k a r e n a perubahannya b e g i t u berangsur, dan perbedaan s i f a t - s i f a t semakin ke dalam t a n a h a d a l a h semakin b e r a n g s u r sehingga b a t a s - b a t a s h o r i s o n t i d a k j e l a s dan b e r s i f a t sementara.P o r i tanah. Yang langsung d a p a t d i l i h a t mata a t a u h a r u s dengan l e n s a umumnya berjumlah sedmi: s m p a i b ~ a l r . K e s t a b i l a n p o r i yang d i m i l i k i n y a mencerminkan k e s t a b i l a n d a r i a g r e g a t - a g r e g a t tanah pada h o r i s o n i n i . S e l a p u t l i a t yang membatasi p o r i - p o r i j a r a n g a t a u tidalc ada same s e k a l i , meskipun a i r d a p a t b e r g e r a k dengan c e p a t rnelalui p o r i n y a yang b e s a r .
S t r u L + ~ r . ba5~;ran. Dec~%ar?-?ecahan b e t u a ~ t e r l a p u k yang mencirikan s t r u k t u r batuan a s l i n y a ( s a o r o l i t e ) sudah
t i d a k ada l a g i a t a u kurang d a r i
5
p e r s e n volumenya, k e c u a l i k a l a u t e r l a p i s i a t a u t e r s e m e n t a s i o l e h oksida-oksida b e s iPada k e r a t a n t i p i s ( t h i n
-
s e c t i o n ) bentuk-bentuk i n i t e r - l i h a t s e p e r t i bentuk semu d a r i s t r u k t u r kristal m i n e r a l p r i m e r s e p e r t i f e l s p a r dan mika. S a ~ r o l i t e d a p a t t e rl e t & d i bawah h o r i s o n o k s i k t e t a p i t i d a k l e b i h d a r i
5
p e r s e n volume d a r i h o r i s o n oksik. Perdapatnya s a p r o l i tl e b i h d a r i
5
p e r s e n pada kedalaman sampai 2 meter umumnya s e b a g a i t a n d a d a r i b a t a s bawah h o r i s o n o k s i k .Warna. Tidak menjadi c i r i b a g i h o r i s o n oksik. Bebe- r a p a h o r i s o n o k s i k mempunyai warnarwarna kelabu, c o k l a t dan merah a t a u campuran warna-warna i t u yang merupakan becak-bee& berukuran sedang a t a u besar.
Tekstur. P e r s e n t a s e l i a t pada h o r i s o n o k s i k d a p a t meningkat, menurun a t a u t e t a p dengan b e r t a ~ b a h n g a k e d a l m -
an. Horison-horison dengan t e k s t u r yang berbeda d a p a t t e r l i h a t j e l a s a t a u n y a t a b a t a s n y a j i k a h o r i s o n t e r s e b u t d i p i s a h k a n o l e h s u a t u g a r i s batuan. D a l a m hal-ha1 l a i n p e r u b A a n p e r s e n t a s e l i a t dengan kedalamannya tampak ber-
angsur a t a u baur. J i k a t e r d a p a t s e l a p u t l i a t pada p o r i dan pada ped maka penambaban kandungan l i a t j a r & v e r t i - k a l 30 cm l e b i h k e c i l d a r i h o r i s o n a r g i l i k .
I d e n t i f i k a s i dalam Laboratorium.
P e n w j i a n ~ e t r o v a f i . Mineral mudah lapuk kurang d a r i
3
p e r s e n pada f r a k s i 20-
200 mikron. T e t a p i mikaMenurut V a n Wambeke e t a l . (1983) b e r b a g a i m i n e r a l d a p a t d i j u m p a i d i s i n i meskipun dalam jumlah yang r e l a t i f s e d i k i t . Demikian p u l a h a t a s e , r u t i l dan m i n e r a l - ~ i n e r a l s e j e n i s - nya yang s u k a r lapuk d a p a t dijumpai.
f i a k s i debu ( 2
-
50 um) didominasi o l e h k u a r s a , dan kadang-kadang k a o l i n i t d a p a t t e r l i h a t , t e t a p i umumnya da- l a m bentuk a g r e g a t d a r i k s i s t a l berukuran l i a t yang ber- sama-sama t e r s e m e n t a s i o l e h s e s k u i o k s i d a . Mineral-mineral r e s i s t e n l a i n s e p e r t i i l m e n i t dan m a g n e t i t d a p a t t e r k o n - s e n t r a s i pada f r a k s i debu d a r i h o r i s o n o k s i k (Van Wambeke e t a l . 1983).- -
D i s t r i b u s i ukuran b u t i r . Tidak b e r a l a s a n untuk memasukkan s u a t u h o r i s o n ke dalam h o r i s o n o k s i k j i k a ho- r i s o n t e r s e b u t mengandung kurang d a r i s a t u p e r s e n debu
d a n l i a t s e s t a
99
p e r s e n p a s i r kuarsa. Pac?a s u a t u tempat untuk sementara h a r m ada b a t a s p e r s e n t a s e p a s i r k u a r s a p a l i n g t i n g g i . Batas t e k s t u r p a l i n g k a s a r untuk h o r i s o nR e t e n s i k a t i o n . L i a t d a r i h o r i s o n o k s i k mempunyai a k t i f i t a s rendah, s e h i n g g a bwa-basa r a n g k e r j e r z p r e -
.
l a t i f k e c i l t i a p 100 gram l i a t n y a . R e t e n s i k a t i o n sesudah t a n a h dijenuhkan d e n g a amonium d a r i I-
TI
NH4Cl t i d a k d i - b f f e r dan s e t e l a h d i c u c i d a r i garam yang b e r l e b i h , ada- l a h s e b e s a r 10 me a t a u kurang t i a p 100 gram l i a t , a t a u mempunyai jumlah basa-basa t e r e k s t r a k ditambah Alumunium yang t e r e k s t r a k E l kurang d a r i 10 me p e r 100 g r a m l i a t .n i l a i
i n i termasuk r e t e n s i dari bahan organik a t a u o l e h f r a k s i debu dan p a s i r . N i l a i r e t e n s i k a t i o n pada h o r i s o n o k s i k mempunyai n i l a i yang h a n p i r sama dengan jumlah b a s a t e r e k s t r a k ditambah Alumunium t e r e k s t r a k XC 1 j i k a t a n a h i t u t i d a k berkapur d a 2 b e b a s a d a r i garam-garam t e r l a r u t .K a ~ a S i t a s t u k a r k a t i o n . Bahan organik, p a s i r , debu, dan l i a t menentukan n i l a i k a p a s i t a s t u k a r k a t i o n h o r i s o n oksik. Pada beberapa t a n a h , p a s i r debu, dan l i a t mempu- n y a i m i n e r a l o g i yang hampir i d e n t i k karena p a s i r dan debu
membentuk a g r e g a t h a t yang d i i k a t oleh b e s i . h-aksi l i a t t e r u t a m a t e r d i r i d z r i cainpuran l i a t t i p e 1 :I s e r t a o k s i d a b e s i dan aluminium, t e t a p i beberapa h o r i s o n o k s i k ada yang mempunyai sejumlah k l o r i t b e r l a p i s aluminium. J i k a ana-
d i b e r i k a n o l e h bahan o r g a n i k , debu, dan p a s i r a d a l a h s e - b e s a r
16
me a t a u kurang t i a p 100 gram l i a t . Batas i n i dimaksudkan p u l a u n t u k tanah-tanah yang mengandung sejum- l a h l i a t amorf, y a i t u yang mempunyai k a p a s i t a s t u k a r k a t - i o n t e r g a n t u n g pH yang t i n g g i .Keratan t i ~ i s (Thin s e c t i o n s ) . Keratan t i p i s . '
s u a t u h o r i s o n o k s i k t i d a l r menunjukkan adanya s u a t u o r i e n - tasi t e r h a d a p
l i a t .
T e t a p i penetapan volume s e l a p u tl i a t
d i p e r l u k a n untuk membedakan h o r i s o n o k s i k dengan a r g i l i k , pada beberapa t u l a h . S u a t u h o r i s o n o k s i k t i d a k &an mem- punyai s u b h o r i s o n yang mengandung s e l a p u t l i a t s e b e s a r
satu p e r s e n j i k a t e r l i h a t mempunyai s i f a t yang l a i n s e p e r - ti p a d a h o r i s o n a r g i l i k . Kadang-kadang s e l a p u t l i a t da- p a t d i l i h a t pada b a g i a n bawah a t a u tang-& d a r i beberapa h o r i s o n oksik.
Mineral l i a t . Penetapan k u a n t i t a t i f m i n e r a l l i a t j a r a n g d i p e r l u k a n dzlam i d e n t i f i k a s i h o r i s o n oksik.
J i k a t e r d a p a t t i p e l i a t 2:1, s e l a i n k l o r i t b e r l a p i s alumu- nium, dan l i a t amorf yang mempunyai muatan t e r g a n t u n g
?a
yang t i n g g i dalam jumlah lumayan .m&a n i l a i - n i l a i muatan. .
t e t a p dan r e t e n s i l i a t i o n a t a u k a p a s i t a s t u k a r k a t i o n o l e h NH40Ac s e p e r t i yen@; t e l a h d i k e m u k a k a , menjadi t e r l a l u t i n g g i b a g i s u a t u h o r i s o n oksik. Menurut V a n Wambeke
e t al.
(1983)
m i n e r a l l i a t a l u m i n o s i l i k a t yang mendominasip a d a h o r i s o n o k s i k a d a l a h k a o l i n i t . K a o l i n i t i n i d a p a t b e r a s o s i a s i dengan oksida-oksida maupun oksida-oksida h i d r a t d a r i b e s i d m aluminium. Bentuk-bentuk t e r s e b u t umunnya g o e t i t a t a u h e m a t i t meskipun maghemit d a p a t p u l a
d i j m p a i dalam t a n a h yang b e r a s a l d a r i batuan b e r s i f a t b a s a maupun u l t r a b a s a ; s e r i n g t e r d a p a t p u l a g i b s i t
a t a u boehmit yang l e b i h j a r a n g l a g i . Kadang-kang bentuk k l o r i t b e r l a p i s Aluminium merupakan b a g i a n d a r i a s o s i a s i m i n e r a l l i a t n y a .
Sebagian b e s a r mineral-mineral berukuran l i a t pada h o r i s o n o k s i k mempunyai h i s t a l i n i t a s rendah. K a o l i n i t gang umum dijumpai a d a l a h t i p e d i s o r d e r e d (belum t e r k r i s -
t a l i s a s i sempurna) dan mempunyai s u a t u s t r u l r t u r b e r i s i b e s i yang l e b i h t i n g g i d a r i pada k a o l i n i t yang d i j u m p a i p a d a endapan-endapan g e o l o g i k ( H e r b i l l o n , Mestdagh,
Vielvoye dan Derouane, 1976 dalam V a n Wambeke e t al. 1983). P e n e l i t i a n yang l e b i h meadalam menunjukkan t e r d a p a t - nya sejumlah m i n e r a l h a l o i s i t i k yang berbentuk tabung.
Menurut Tan (1982) h a l o i s i t mempunyai bentuk umum
A 1 0 .2Si02.4H20 dan i n i m i r i p dengan s t r u l c t u r k a o l i n i t . 2
3
k a o l i n i t , selama pembentukan m i n e r a l s e s u a i dengan u r u t - an p r o s e s hancuran s e b a g a i b e r i k u t : b a t u a n beku
----
n o n t m o r i l o n i t---
h a l o i s i t h i d r a t---
m e t a h a l o i s i t---
-
k a o l i n i t .G i b s i t s e r i n g t e r l m i s t a l i s a s i a n t a r a 2
-
5
um dan b e b e r a p a k r i s t a l d a p a t l e b i h b e s a r d a r i 1 0 urn ( F s w a r a n , S t o o p s , dan S y s ,1977)
s e h i n g g a beberapa g i b s i t s e r i n g d i t e m u i pada f r a k s i debu; bahkan f r a k s i p a s i r d a p a t me- ngandung g i b s i t berukuran debu yang membentuk a g r e g a t . P a d a Gibsihumox, nodul g i b s i t d a p a t s e b e s a r b a t u k e r i k i l .Penelaahan Tanah y a n ~ D i t e l i t i
J e o i s t a n a h d i d a e r a h Cipayung, Bogor menurut Subm- d j a dan Buurman (1978) a d a l a h m e r p a k u ; A ~ o s i e s i L a t o s o l G o k l a t dan L a t o s o l C o k l a t Kemerahan. C i r i utama L a t o s o l
d i I n d o n e s i a r n e n m t S o i l Research I n s t i t u t e 11978) ada- lah t e r l e t a l r d i daerah-dengan c u r & h u j a n l e b i h d a r i
2000 ma p e r tahun, b y l a n k e r i n g kurang d a r i t i g a b u l a n , bergelombang hingga bergunung, pada k e t i n g g i a n 1 0 hingga
b a s a beragam. Mineral l i a t dominan t i p e 1:l dan kadang- kadang bercampur dengan yang l a i n . P e r m e b a i l i t a s b a i k
d a n t a h a n t e r h a d a p gaya-gaya e r o s i . Sedang Dudal dan
S o e p r a p t o h a r d j o (1957) menyebutkan bahwa warna tanah d a p a t merah, c o k l a t kemerahan, c o k l a t kekuningan a t a u kuning t e r g a n t u n g komposisi bahan induk, u m u r t a n a h , i k l i m dan e l e v a s i .
Menurut Buringh (1970)' L a t o s o l t e r b e n t u k o l e h pro- s e s P e r r a l i s a s i a t a u s e r i n g p u l a d i s e b u t K a o l i n i s a s i s t a u L a t o s o l i s a s i . P r o s e s i n i cukup kompleks dan umum- nya m e l i p u t i p r o s e s :
a. Pelapnkan i n t e n s i f s e c a r a t e a s menerus dan p r o s e s h i d r o l i s i s d a r i s i l i k a
b. Pencucian s i l i k a dan basa-basa: sehingga t e r j a d i akumulasi s e s k u i o k s i d a
c. Pembentukan m i n e r a l l i a t I:? y a i t u d a r i grup k a o l i n i t ,
Tabel 1. K l a s i f i k a s i Beberapa Tanah L a t o s o l d a r i Berbagai Tempat Menurut S i s t i m Paksonomi Tanah.
S i s t i m Dudal dan S o e p r a p t o h a r d j o
(1957)
S i s t i m
Taksonorni Tanah
L a t o s o l C o k l a t
-
Bogor-Jakarta-
D a r m a g a , BogorTypic Dystropept, v e r y f i n e c l a y e y , mixed, i s o h y p e r t e r - mic
.
(Subardja dan Bumman, 1978) Tropudalf akuik, berdebu h a l u s , k a o l i n i t i k , i s o h i p e r - t e r m i k , masm, d a t a r .
(Yoeaswara, 1977) L a t o s o l C o k l a t Gelap
-
Parungkuda, Sukabumi Tropohumult T i p i k (Wiranegara,1975)
-
Desa Parakanlima, P a l e u d u l t p l i n t i k , berlem- Sukabumi pung h a l u s , k a o l i n L t i k ,i s o h i p e r t e r m i k , masam, d a t a .
(Yogaswara,
1977
L a t o s o l C o k l a t Kemerahan-
Desa Semplak T i p i c E u t r o p e p t , b e r l i a t h a l u s , h a l o i s i t i k , i s o h i p e r - termik(Meilantry, 1983)
-
Darmaga, Bogor Humitropept t i p i k (Wiranegara, 1975) L s t o s o l Merah-
Rawa Opa, S u l a w e s iTgpic
RhodudultTenggara Typic Dystropept
[image:34.590.105.559.59.759.2]S i s t i m Dudal dan S o e p r a p t o h a r d j o (1 957)
Sistim
Taksonomi Tanah
L a t o s o l Merah
-
Malang, Jawa T i m u r-
Bogor-Jakarta-
Desa Mande, C i a n j u rL a t o s o l Merah Kekuningan
-
Bogor-Jakarta-
Desa P a s i r Gaok, C imulangTypic (Propudult, v e r y f i n e . c l a y e y , mixed, i s o h y p e r t e r - mic
.
( S u b a e o , Rendro, dan Perma- d h i , 1982)
Typic E u t r o r t h o x , v e r y f i n e c l a y e y , h a l o i s i t i c / m i x e d , i s o h y p e r t e r m i c
(Suuardja dan Buurman,
1978)
Tropudult p l i n t a k u i k , b e r - debu h a l u s , k a o l i n i t i k , i s o h i p e r t e r m i k , t i d a k masam(Yogaswar&, 1977)
Typic E u t r o r t o x , v e r y f i n e , c l a y e y , h a l l o y s i t i c , i s o - hypertermic
(Subardja dan Buurman,
1978)
Oxic D y s t r o p e p t , b e r l i a t h a l u s , h a l o i s i t i k , i s o h i p e r - t e r m i kS i t u a s i dan Lokasi
D a l a m p e n e l i t i a n i n i l o k a s i yang d i a m b i l berada d i Desa Gipayung Kecamatan C i s a r u a Kabupaten Bogor. S e c a r a g e o p a f i k daerah p e n e l i t i a n t e r l e t a k pada kurang l e b i h
106'
55'
43"
Bujur Timur dan 6'38'
43"
L i n t a n g S e l a t a n (Gambar 2) yang t e r c a k u p dalarn P e t a Topografi ProyeB Pe- ngembangan Penghijauan P o l a Penawangan d i Blok C i k a t a p i s .G e o l o ~ i dan Geomorfologi
Daerah Cipayung, Bogor termasuk dalam zone F i s i o g r a - f i Bogor, merupakan a n t i k l i n o r i u m yang r u m i t susunannya
(van Bemmelen,
1949).
S e s u a i dengan P e t a Geologi Lembar Bogor (Effencii,S974)
d a e r a h p e n e l i t i a n merupalran s u a t uendapan volkanik dengan bahan penyusun b r e k s i dan l a v a d a r i Gunung Kencana dan Gunung Limo yang didominasi o l e h bongkah-bongkah t u f a dan b r e k s i a n d e s i t , dengan f e n o h i s p i r o k s e n dan l a v a b a s a l t yang banyak s e k a l i t e r d a p a t
Gambas 2. P e t a S i t u a s i Daerah P e n e l i t i a n dan S e k i t a r n y e
Gunbar
4. P e t a Topografi Daerah P e n e l i t i a n dan L e t a k P r o f i lPI,
P2, dan P3.di wilayah s e k i t a r Bogor berumur P l e i s t o s e n dan Kuarter,
Man-bahan berumur P l e i s t o s e n menutup wilayah bagian uta-
"
r a , sedangkan dibagian s e l a t a n t e r t u t u p bahan Kuarter.Wileyah s e k i t a r Bogor merupakan kaki bagian u t a r a d a r i Gunung Salak dan Kompleks Gunung Gede-Pangrango, me- l a n d a i ke u t a r a ke Laut Jawa. Sebagian besar wilayah
Bo-
gor bergelombang, berlereng
8-15%.
t e r d a p a t pada keting- g i a n a n t a r a 150-
500 meter d i a t a s permukaan l a u t . Wila- yah d a t a r sampai herombalr t e r d a p a t dibagian rendah s e k i t a rsungai b e r l e r e n g kuTang d a r i
3%.
Wilayah berbukit dengan l e r e n g l e b i h besar d a r i15%
terdapat d i kalri Gunung Salak dan Pangrango-Gede a n t a r a 350-
750 meter d i a t a s permu- kaan l a u t (Atmosentono, 1968). Ketinggian daerah peneli- t i a n b e r k i s a r a n t a r a355
sampai 590 meter d i a t a s permu- kaan l a u t .Iklim
Data i k l i m pada p e n e l i t i a n ini diperoleh d a r i S t a s i u n Iklim Bogor (240 meter d i k t a s permukaan l a u t ) dan d i s a j i - kan pada Tabel 2.
tanahnya adalah udik, dan regim temperatur tanah daerah p e n e l i t i a n adalah isohipertermik y a i t u temperatur tanah r a t a - r a t a l e b i h besar d a r i 2 2 ' ~ dengan perbedaan tempera-
tur
tanah terpanas dan t e r d i n g i n kurang d a r i5'~.
Tabel 2. D i s t r i b u s i Gurah Hujan dan Temperatur Rata-rata Bulanan d i Daerah P e n e l i t i a n .
(Sumber: S t a s i u n Iklim Bogor, 240 m d.p.1)
P E = = E E P L = = E P = E I = = = = = = = = = = = = e = = - - - - = = P = = = = = = = = = = F E = = = = = = = = .
B u l a n C u r a h hujan S u h ~ udarr.
/
:
(mm) ( C)
April 365,5 23,26
Mei 305,2 23,36
Juni
21797 23,16J u l i
153,3
23,76A g u s t u s 240,O 23.26
September 30393 2 3 , 6
Oktober 326,l 23,36
Xopember 308,l
Desember 401,8
a/ Telah dirubah d ~ b l ' i data r s l i n y a dengan perhitungan
-
bahwa s e t & a p kenaikan ketinggian 100 meter, suhut u r u n 0 , 6 C
[image:41.567.74.495.216.672.2]P E T A T I P E C U R A k l blUJAld (SCI-IE.II DT/FERGUSON 1951)
D A E R A I i B O G O R DAhl S E K ~ T ~ R N Y A
SKA1.A 1:z 0 0 0 0 0 0
Untuk mencapai t u j u a n d a r i p e n e l i t i a n i n i make t a t a k e r j a dalam pelaksanaan p e n e l i t i a n d i b a g i d a l a m empat t a - hap y a i t u : (I) P e r s i a p a n , ( 2 ) P e n e l i t i a n d i Lapang,
( 3 )
P e n e l i t i a n dalam Laboratorium dan (4) A n a l i s i s Data.1.
P e r s i a p a nD a l m tahap i n 1 d i l a k u k a n perurnusan masalah, -pengum- p u l a n d a t a penunjang dan s t u d i l i t e r a t u r . Data yang d a p a t
dikumpulkan berupa d a t a i k l i m ( c u r a h h u j a n dan t e m p e r a t u r u d a r a ) d a r i S t a s i u n I k l i m Bogor, beberapa i n f o r m a s i kea- daan t a n a h yang bersumber d a r i S u b a r d j a dan Buurman (1978) dan mengenai t o p o g r a f i d i p e r o l e h d a r i P e t a Topografi Pro- gels Pengembangan Penghijauan P o l a Penawangan D i B l o k C i k a -
t a p i s Desa Cipayung Kecamatan C i s a r u a Kabupaten Bogor de- ngan s k a l a 'I : 1000. I n f o r m a s i g e o l o g i d i p e r o l e h d a r i
P e t a Geologi Lembar Bogor s k a l a 1 : 100.000 ( E f f e n d i ,
1974)
dan d i l e n g k a p i dengan u r a i a n g e o l o g i dan geomorfologi (van Bemmelen, 1949).2. P e n e l i t i a n d i Lapan6
PeneLiti-an d i lapang i n i mengamati t i g a buah p r o f i l yang t e r l e t a k t e p a t sama dengan l o k a s i p e n e l i t i a n Iswah- m d i (1985). Pembuatan p r o f i l dan pengamatan s i f a t - s i f a t .
k e t e b a l a n dan b a t a s h o r i s o n , s t r u k t u r , t e k s t u r l a p a n g , k o n s i s t e n s i dan warna t a n a h dengan menggunakan Nunshell S o i l C o l o r C h a r t berdasarkan perbedaan hue v a l u e dm. .
-
-9chroma.
3.
P e n e l i t i a n Dalam LaboratoriumAnalisis dalam l a b o r a t o r i u m d i l a k c k a n untuk menunjang pengamatan tanah d i lapang y a i t u s i f a t - s i f a t yang hendak d i t e g a s k a n berdasarkan s i s t i m k l a s i f i k a s i Taksonomi Tanah.
A n a l i s i s contoh t a n a h m e l i p u t i s i f a t - s i f a t kimia, f i - s i k dan mineral.
J e n i s analisis kimia t e r d i r i d a r i : kemasaman t a n a h , k a d a r C-organik, P205, K a p a s i t a s t u k a r k a t i o n t a n a h , basa- b a s a d a p a t d i p e r t u k a r k a n (Ca, Mg, K , Ha), A 1 dan H'dapat d i p e r t u k a r k a n s e r t a kemasaman d a p a t t e r e k s t r a k ( F k t r a c t -
a b l e A c i - d i e ) .
J e n i s a n a l i s i s ~ f i s i k Tang dilakukan hanxa m e l i p u t i . t e k s t u r t a ~ a h seydluh f r a k s i ,
J e n i s a n a l i s i s m i n e r a l m e l i p u t i : ( 1 ) A n a l i s i s m i n e r a l l i a t , 2an ( 2 ) A n a l i s i s m i n e r a l p a s i r f r a k s i I V (200
-
1 0 0 mikron) b a i k f r a k s i p a s i r t o t a l maupun b e r a t . A n a l i s i s m i - n e r a l l i a t pada masing-masing prof il hanya d i l a k u k a n padas a t u l a p i s a n y a i t u p r o f i l PI pada kedalaman
51
-
9
'
o cmMetode yang dipergunakan dalam a n a l i s i s c o n t o h t a n a h dalam l a b o r a t o r i u m d a p a t d i l i h a t pada Tabel Lampiran
2.
4.
Analisis DataData yang d i p e r o l e h d a f i h a s i l p e n e l i t i a n d i l a p a n g maupun dalam l a b o r a t o r i u m b e r s i f a t p r i m e r dan sekunder. D a t a s e k d e r d i p e r o l e h d a r i h a s i l p e n e l i t i a n Iswahyudi
('1985).
pada pr0fi.l.-yang t e p a t s m a ; . . ~ e b a g a i s u a k - . . p e n e l i - t i a n yang p e r l u d i t e l a a h s e c a r a l e b i h mendalam.Penetapan s i f a t - s i f a t morfologi t a n a h d i lapang dan kemudian d i t e g a s k a n dengan h a s i l a n a l i s i s l a b o r a t o r i u m a k h i r n y a d i g u n a k a n untuk menentukan k l a s i f i k a s i tanan sam- p a i pada t i n g k a t s u b ~ ~ o u p (kelompok) menurut s i s t i m Tak-
fiASIL
DAN
PEMBAHASANSusunan Mineral
Tanah
B a s i l a n a l i s i s m i n e r a l f r a k s i p a s i r t o t a l dan E r a k s i b e r a t d a r i k e t i g a p r o f i l t a n a h yang d i t e l i t i tercantum dalam Tabel
3,
Dari t a b e l t e r s e b u t t e r l i h a t bahwa susun-an m i n e r a l f r a k s i b e r a t didominasi o l e h m i n e r a l opak (da-
l a
h a 1 i n i m a g n e t i t ) , sedang untuk m i n e r a l non-opak d i - dominasi o l e h h i p e r s t i n , kemudian a u g i t d m b e r t u r u t - t u r u td i i k u t i yang t e r t i n g g i pada
P j
adalah a m f i b o l c o k l a t , a m - f i b 0 1 h i j a u dan o l i v i n . UntukPI
dan P2 amfibol c o k l a t t i d a k diketemukan demikian juga o l i v i n pada P I , t e t a p i dalam jumlah s e d i k i t pada PI t e r d a p a t z i r k o n yang t i d a k d i t e m u i d i ~ e d u a p r o f i l yang l a i n .Terdapatnya mineral-mineral amfibol, a u g i t , h i p e r s t i n o l i v i n , g e l a s volkan s e r t a kandungan p l a g i o k l a s interme- d i e r Fang cukup t i n g g i pada f r a k s i p a s i r t o t a l mencirikan bahwa bahan induk k e t i g a p r o f i l
PI,
P2, danP3
b e r a s a l d a r i t u f volkan bersusunen a n d e s i t , yang didominasi o l e h h i p e r s t i n . Hal i n i s e s u a i dengan P e t a Geologi Lezbarh g o r o l e h E f f e n d i
(1974)
yang nengatakan bahwa t a n a h dae- r a h p e n e l i t i e n berasal. d a r i bahan induk tuf volkan dan b r e k s i a n d e s i t i k . Tingginya mineral-mineral mudzh lapuk p s d a l a p i s a n a t a s s e p e r t i pada Tabel 1 menunjukkan adanyaTabel
3.
lcandungan N i n e r a l Mudah Lapuk pada P r o f i l P I , P2,P3.
a/
-
J e n i s Mineral
-
P r o f i l Xedalamaa iiorison Gv Ze P i Pb Ah Au H i 0 1
K e t e r a ~ g a n
a/
Gv = Gelas volkan Ze = Z e o l i tP i = P l a g i o k l a s i n t e r m e d i e r Pb = P l a g i k l a s b a s a
Ah = Bmfibol h i j a u Au = A u g i t
[image:47.567.48.549.90.755.2]34
D i l i h a t s e c a r a keseluruhan d a r i l a p i s a n t e r a t a s ke l a p i s a n d i bawahnya tampak t i d a k t e r d a p a t perubahan yang n y a t a d s r i jenis/macam kendungan masing-masing m i n e r a l , keadaan
i n i d a p a t d i a r t i k a n bahwa tanah-tanah i n i b e r a s a l dan ber- / kembang d a r i bahan induk yang homogen susunannya.
Berdasarkan u r a i a n aspek mineralogi s e p e r t i d i a t a s yang juga d i t u n j a n g o l e h d a t a m i n e r a l h a s i l pelapukan khu- s u s w a k o n k r e s i b e s i yang r e l a t i f masih rendeh, maka kea- daan i n i b a n g mendukung p e n g k l a s i f i k a s i a n n y a ke dalam t a n a h h i s o l s e p e r t i h a s i l p e n e l i t i a n Iswahyudi
(1985).
R l a s i f i k a s i Tanah
Berdasarkan d a t a l a p a n g yang dicantumkan dalam Tabel 4 den d a t e h a s i l a n a l i s i s kimia s e p e r t i t e r l i h a t pada Tabel
5
maka s e c a r a r i n g k a s d a p a t d i b e r i k a n s i f a t -s i f a t p e n c i r i untuk menetapkan ordo tanahnya dan s e l a n j u t - n y a d i t e t a p k a n k l a s i f i k a s i n y a sampai t i n g k a t kelompok me- n u r u t Taksonomi Tanah. Adapun s a t u a n t a n a h yang d i p e r o l e h pada p r o f i l yang d i a n a l i s i s s e p e r t i pada u r a i a n b e r i h v t
i n i
.
Tabel 4. Deberapa S i f a t F i s i k dan Morfologi Tanah (Sebcgian diarnbil d a r i h a s i l p e n e l i t i a n
tn Iswahyudi,
1985)
m
~las:' I l a t h a l u s Oebu Oebu h a l u s
H o r l son K o d a l a a n
-
l a k s t u r L I a t l o t a l L I a t L l a t t o t a l Oirddv
b1
Kons! stensl'11 0 - 29 5YR 314
-
416 cl. 0,96 O,l6 0.05 cr,K,l-
2 gembwP1
32.1 29-
51 5YR 414 cl. 0,96 0,15 0,05 ah, F,2 aqak tog JI02.2 51
-
96 5YR 414 cl. 0,98 0,17 0 , E ab, F,l gmbur-
tq JId2.3 96
-
147 5YR 416 cl. 0,94 0,15o,&
be F,2 gonbur-
togdl92.4 147
-
190 1,5YR 414-
314 cl. 0,95 0.15 0,1 4 f,? gembur-
t c g u l ~BC 590
-
,200 1,5YU 514-
516 cl. 0,91 0,24 0,03 nb, F,2 qsnbur-
t q l hl495 0.17 0,06
A I 0
-
15 5YR 314 Cl. 0,97 0,14 0,02 ab, YF, 2 r a n g a t gembur-
genlrur~2 112.1 15
-
60 5YR 416-
314 cl. 0,91 0,18 0,05 ob, M,? gembur1Q. 2 ti^
-
03/101/104 1 . 5 ~ ~ 414 cl. 0,90 0,14 0,04 ;b, F , 2 q m b w32.3
-
109111 21128 7.5YR $14-
514 cl. 0,93 0,25 0,OO ah, F,l-
2 gombur92.4
-
170 7,5YH 515 -414 cl. 0,95 0, 25 0,03 ah, VE,1 g m b u rDC
l m
-
2m 1,5YR 516-
414 cl. 0,96 0,3 0,09 ab, M,1 g e m b u r0.46 0,37
o,@
p3
A l . 1 A 0-
2+ 5 Y R 3 / 3 - 3 1 4 sI.cl.1. 0,13 1.23 ' 0,11 b , f , l - 7 9 ed, ur1.2 24
-
37/43 5YR 314 1. 0,GO 2,15 0,15 a!), Wv 2 agdi keras111 37/43
-
01 7,5YR 414 c1.1. 0.7 ,1,11 0,15 ab.YF,l aqak k e r a s132. I 81
-
106 7,5Yl? 514 1. 0,75 1,m 0,24 &,M,2 geml~urI;?.? 106
-
147 1,s~rl 414 cl. 0,69 0,92 0,19 nb, 6, Z qo~nbur0'2.3 147
-
200 7,5~n 516-
514 cl. 0.52 0.07 0,lO ab, YF,1-
2 gcwbur l!C 200-
225 7,5Yll 414 -516 ~ 1 . ~ 1 . O,G5 1,Ol 0,lG 1-
? gembur0,b-I 0 , l l
a/ sl.cl.1.
-
leapung l i a t berdobu 1. l e 8 ~ w g-
b/ c r-
r e r a hF
h a l u s-
[image:49.774.51.754.56.525.2]Tabel
5.
Hasil
A n a l i s i sSifat
K i m i a i3;=L I 3 % tan& C
,.-..
ETK liat3as e-basa b a % m b e t a n .iua%n anpe
DB <:I
lrofil Keaelmzi. Horison - %a- lil . - Z EI lilkJ1:mSOXc &E
...".
0 " 5 - NE4C1 hX40k pawanen tgt p9 zznen/LiaE20 1 E i C 2 b e s t zc dd as=G A si--.,- -*-.,
[image:50.774.53.774.107.468.2](CU)
..
PENELABaAN TAIqAH-TANAH BERSIFAT OKSIK
DARI
DAERAH
C
IPAYUNG, BOGORo l e h
INIZOREIA GSRN SUZWAINA SUKARTONO
Laporan m a s a l a h khusus sebagai salah s a t u s y a r a t
untuk
m e m p e r o l e h gel= S a r j a n a Pertanianpada
,
P a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
JURUSAH TAHAH
PAXULTAS PERTANIAN, I N S T I T U T PL3.TANIAN BOGOR BOGOR
"
Judul : PENELAAHAN TANAH-TANAH B E R S I P A T OKSIIC DARI D U R N 1 C Il3AYUNG, BOGOR.
N a m a m a h a s i s r v a : INICORENA GERN SUZWAINA GUICARTONO N o m o r pokolr : A 18 0920
Meny e t u j u i
(Ir H i d a y a t ~ i r a n e g a r a )
ua
Jurusan
u t f i I b r a h i m N a s u t i o n )
Dengan menyebut Nama A l l a h Yang Maha Pengasih dan Penyayang p e n u l i s memanjatkan p u j i syukur ke H a d i r a t
I l l a h i karena a t a s rahmat dan karunia-lqya sehingga Lapor-
an
T'lasalah Khusus i n i d a p a t t e r s e l e s a i k a n .Laporan Masalah Khusus i n i d i s u s u n berdasarkan a t a s h a s i l p e n e l i t i a n yang d i l a k u k a n d i Desa Cipayung, Keca- matan C i s a r u a , Kabupaten Bogor, yang merupakan p e n e l i t i a n l a n j u t a n d a r i p e n e l i t i t e r d a h u l u pada d a e r a h dan l o k a s i yang sama.
S e t i a p k a r y a
tulis
yang b e r h a s i l d i s e l e s a i k a n mem- punyai r i w a y a t s e n d i r i . Sungguhpun b e g i t u , t e n t u ada beberapa t i t i k persamaannya. S a l a h s a t u a d a l a h t e r l e t a k pada bantuan langsung a t a u t a k langsung yang d i t e r i m a se-orang p e n u l i s d a r i b e r b a g a i pihak. Sebagai p e n u l i s d a r i k a r y a t u l i s i n i s a y a merasa amat banyak mendapat bantuan i t u . Kepada semua yang t e l a h bermurah h a t i memberi ban- t u a n dalam b e r b a g a i s e ~ i , p e n u l i s banyalc kerhutang budi yang t e n t u t a k akan t e r h a y a r dengan c a r a apapun s e s a r e
D e m i k i a ~ p u l a kepada Ayah (alm.), Ibu dan Kakakku yanz t e l a h dan s e l a l u memberikan dorongan s e r t a s e n a n g e t kepada p e n u l i s . Ucapan t e r i n a k a s i h p e n u l i s s m p a i k a n p u l a keDa-
d a r e k z ? Suv:erdi dan L i l i k Q u s a i r i a t a s k e r j a sama yang b a i k selama melakwkan p e n e l i t i a n , juga kepade Pias 8. Een- d r o T r a s e t y o Bsc. d i b a g i a n Laboratorium I.Tineralogi P u s a t P e n e l i t i a n Tanah, Bogor. Dalam usaha untuk menyelesaikan l a p o r a n i n i Sdr. Anik K u s t a r y a t i s e r t a T i n t i n K a r t i n i ba- nyak s e k a l i b e r j a s a . S e r i n g k a l i waktunya yang m a t ber- guna t e l a h t e r p a k a i untuk membantu menyiapkan s e g a l a sesu- a t u n y a sampai pada p r o s e s t e r a k h i r men j adikannya ke dalam lcarya t u l i s i n i . Disamping i t u p e n u l i s menemukan pada d i - r i n y a seorang temvl b e r t u k a r p i t i r a n yang menyenanpkan. Sebenarnya masih banyak l a g i nama a t a u p i h a k l a i n yang t e - l a h b e r j a s a membantu p e n u l i s dalam memperoleh d a t a dan i n - f o r m a s i untuk menyusun l a p o r a n i n i , t e t a p i akan t e r l a l u p a n j a n g untuk d i s e b u t k a n s a t u p e r s a t u . Iqelalui halaman
i n i s e k a l i l a g i p e n u l i s i n g i n menzampaikan ucapan t e r i m a lcasih ;an: dalam dan t u l u s lcepada mereka semua, tanpa kec.fi&li.
Senekin j e l a s l a h k i n i bahv!~ dalam menyusun karya t u - l i s i n i p e n u l i s mendepat banyak b a n k % d a r i b e r k e g a i p i - hali. H a l i n i sudah d e p a t nenunjukkan ketidaksempurnaan p e n u l i s dengan b e r b a g a i keleinahan yang mungkin akan t a m ~ a l :
Xeskipun b e g i t u , a d a l a h menjadi h a r a p a n p e n u l i s p u l a s e - moga karya t u l i s s e d e r h a n a
ini
betapapun k e c i l n y a mampu memberi s e s u a t u yang b e r a r t i kepada yang nenbutuhkan.A k h i r u l kalam, d i i r i n g i ucapan t e r i m a k a s i h p e n u l i s mengharapkan k r i t i k dan s a r a n yang membangun untuk l a n g - kah l e b i h l a n j u t .
Bogor, Desember
1985
RIWAYAT
HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i Purworejo, Jawa Tengah pada t a n g g a l 22 A p r i l 1962 d a r i ayah bernama Kaelani Rinodo- pratomo (alm.) dan i b u S u t i r a h , s e b a g a i an& bungsu d a r i dua b e r s a u d a r a .
S e k o l a h 'Paman Kanak-kanak (Taman ~ n d r i a ) 'Paman S i s -
wa Cabang J e t i s Yogyakarta ditempuh p e n u l i s pada tahun 1968. Kemudian p e n u l i s l u l u s d a r i Taman Muda (SD) Taman Siswa Cab. J e t i s pada t a h u n 7974. D i SMP Negeri 6 Yogya- k a r t a dan SMA Xegeri 2 Yogyakarta p e n u l i s menyelesaikan
sekolahnya masing-masing pada t a h u n 1977 dan tahun 1981. Mulai tahun akademik 1981/1982 p e n u l i s mengikuti pendidikan d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor m e l a l u i Proyek P e r i n t i s 11. Kemudian pada t a h u n akademik 1982/1983 di- t e r i m a d i J u r u s a n T a n a h
Fakultas
P e r t a n i a n , I n s t i t u t Per- t a n i a n Bogor, dan mulai s e m e s t e r kedua pada tahun akade- mik yang sama p e n u l i s d i a n g k a t menjadi h s i s t e n Muda TidakTetap untuk mata k u l i a h B i o l o g i Umum h i n ~ g a sekarang