MEMPELAJARI PEN
PEMASAK
DAN
SUHU PEMASAk
ACETO
SOLV
KAYU
EUCALYPTUS DEGLUPTA1 9 9 4
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR
Hotba Marjuang Simanjuntak.
F
2 6 . 0 9 9 5 . Mempelajari Peng-a r u h Kornposisi Larutan Pemasalc dan Suhu Pemasakan Pada
Pengolahan Pulp Acetosolv Kayu 1Sucalyptus deg2upt-a E l l . D i
bawah bimbingan Mu1 j ono Sudoamidj o j o dan I Mada Widnyana
.
Pencemaran lingkunyan yang di.tirnbulkan o l e h i n d u s t r i p u l p dan k e r t a s memaksa i n d u s t r i t e r s e b u t memilih a l t e r n a - t i f untulc mengubah t e k n i k p r o d u k s i . S a l a b s a t u t e k n i k p r o d u k s i untuk malcsud d i a t a s a d a l a h dengan p r o s e s kimia a c e t o s o l v .
T u j u a n d a r i p e n o l i t i a n
i n i
a d a l a h n ~ e m p e l a j a r i k o n d i s i peinasakan p r o s e s a c e t o s o l v y a i t u lcomposisi l a r u t a n pemasak dan suhu pemasakan, dengan p a r a n ~ e t e r h a i l pemasakan ( r e n - demen p u l p , rijelc, diln lcadar 1ignl.n p u l p ) dan s i f a t f i s i k 1.emnbaran ( i n d e k s sobek, i n d e k s retal:, dan incleks t a r i k ).
Rancangan percobaan yang digunakan a d a l a h rancangan f a k t o r i a l acalt lengkap dengan dua f a k t o r , y a i t u komposisi l a r u t a n pemasak ( R ) dan suhu pemanalcan (S) dengan dua k a l i u l a n g a n
.
IComnposisi l a r u t a n pomasak y a i t u perbandingan asarn a s e t a t clan H C 1 dengan t a r a f 6 : 1 , 7 : 1 , dart 8 : s e -dan kan suhu pananali.aa. dengan t a r a f 1 4 0 ° ~ , 150°c, dan
8
1 6 0 C .
K o n d i s i pcrmasaka.n minimum yang d i p e r o l e h d a r i p e n o l i - t i a n pendahuluan a d a l a h p a d a suhu 1 5 0 ~ ~ dengan waktu pe- masakan 4 . 5 jam.
Suhu pemasakan berpengaruh nyata t e r h a d a p p e r s e n t a s e r i j e k , k a d a r l i g n i n p u l p , dan indeks t a s i k . Komposisi l a r u t a n pemasak berpengaxuh pada indeks sobek. R a t a - r a t a k a d a r l i g n i n kayu BucaZyptus deLglupta dan p u l p b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 2 9 . 7 8 % dan 14.46%. Laju. kondensasi l i g r r i n t e r b e s a r d i p e r o l e h pada suhu 1 6 0 ~ ~ .
N i l a i r a t a - r a t a t e r b a i k d a r i rendmen p u l p , r i j e l c , ka- d a r l i g n i n pulp, i n d e k s sobek, indeks r e t a k , dan indeks t a r i k berdasarkan u j i s t a t i s t i k b e r t u r u t - t u r u t d i p e r o l e h pada p e r l a k u a n f2S1 (48.32961, RIS3 ( q . 7 % ) , R2SI ( 1 0 . 6 7 % ) , R2S1 ( 4 . 1 5 nQf m /g)
,
R1S3 (1.08 kPa m / g ),
dan R1S3 ( 2 5 . 1 9Nm/g)
.
N l l a i k i s a r a n yang d i p e r o l e h d a r i : rendemen pulp an- t a r a 39.23
-
48.32%, r i j e k a n t a r a 0 . 7-
1 4 . 6 1 % , kadar l i g - n i n p u l p 3 n t a r a 10.67-
20.21%, indeks sobek a n t a r a 1.29
-
4.15 mN m /g, indeks r e t a k a n t a r a 0.38
-
1 . 0 8 kPa m /g, dan i n d e k s t a r i k a n t a r a 1 0 . 1 5-
25.19 N m/g.Dengan mempertimbangkan rendemen dan k u a l i t a s p u l p , maka k o n d i s i pemasakan t e r b a i k d i p e r o l e h pada p e r l a k u a n R1S3 y a i t u dengan komposisi l a r u t a n p a a s a k 6 : l dan suhu
Tingknt kematangan lebih tapat dilihat dari parameter
rijek daripada parameter kadar lignin pulp. Lignln pada
pulp yany tidak terdegradasi lebih rnapengaruhi sifat fi-
sik l&aran pulp dihandlngkan daagan lignln hasll konden-
sasi. Secara m u m faktor penggilingan dan kadar Lignin
MEMPELAJARI PENGARUII KOMPOSISX LARUTAN PEIMASAIC
DAN SUIW PEMASAICAN PADA PENGOLAHAN PULP ACETOSOLV
ICAYU EUCALYPTUS 1)EGLUPTA
1994
FAIWLTAS TEICNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
INSTITUTQERTANLAN BOGOR
FAKULTAS TEKNOLOGI QERTANIAN
MEMPELAJARI PENGARUH I<OMPOSISI LARUTAN PEMASAIC
DAN
S U W QEMASAKANPADA
QENGOLAHAN PULP ACETOSOLVKAYU EUCALYPTUS DEGLWTA
Sebagai salah satu syarat untuk mempesoleh gelas SARJANA TEISNOLOGI P E R T W pada Jurusan Teknologi Industri Qel-tanian
Faltultas Teltnologi Pertadan Institut Pertanian Bogor
Oleh
HOTBA MARJUANG SLMANJUNTAIC
P
26.0995Dilallirlta~i pada tanggal 21 September
1970
di Tapanuli Utara, Sumatera UtaraKATA
PENGANTAR
Puji syukur penulis panjatkan ke hadirat Tuhan Yang
Maha Esa karena atas rabmat dan penyertaan-Nyalah penulis
dapat menyelesaikan skripsi ini.
Skripsi ini dibuat berdasarkan penelitian di Pusat
Penelitian dan Pengembangan Xasil Butan dan Sosial Ekonolni
Kchutanan, Bogor pada Bulan Juni 1993 sampai Maret 1994.
Pada kesempatan ini pe~luliv menghaturkan terima kasih
kepada :
1. Bapak Dr. R. b5uljono Judoanaidjo-Jo selaliu dosen pein-
b i d i n g I
2. Bapak
Ir.
I Made Widnyana solalcu pembi&ingII
3. Bapak Suhadi Hard-Jo, MSc. selalcu w a l c i l Jurusan Tek- nologi Industri Pertanian yang turut penguji
4. Kepala dan Staf Pusat Penelitian dan Pengembangan Ha-
sil Hutan dan Sosial Ekonomi Kehutanan Bogor
5 . Rekan-rekan yang telah banyak mexnbantu S e l m a peneli-
tian dan penulisan skripsi ini.
Penulis menyadari bahwa t-ak
a&
gading
p g tak re-t&. Oleh karena itu, penulis sangat mengharapkan saran
dan kritik yang berguna bagi penulisan selanjutnya.
Akhirnya penulis juga berharap semoga tulisan ini
bermanfaat bagi semua pihak yang mmbutuhkan.
Bogor, 8 Agustus 1994
iii
DAFTAR IS1
Halaman
KATA PENGANTaR
...
iiiDAFTAR TABEL
. . .
v i DAFTAR GAMBAR. . .
vi i DAFTAR L A M P I M. . .
ixI
.
PEND-UAN. . .
1A
. LATAR BELAKANG
. . .
1B
.
ITJJUAN. . .
3IT
.
TINJAUAhT PUSTAKA. . .
4A
.
PENGERTIAM P U L P ACETOSOLV. . .
4B . BAHAN BAKU P U L P
. . .
4C
.
PENGOLAIlAN P U Z P ACETOSOIIV. . .
1 3 I I I.
BAXAN DAN METODA. . .
2 8 A . B W DELN A L A T. . .
2 8 B . METODOLOGI P E N E L T T I A N. . .
2 9 C.
PENGAIMATAN H A S T L...
3 2 D.
RANCANGAN P E X C O E M. . .
3 2 I V.
H A S I L DAN PEMBAWASAN...
35A
.
P E N E L I T I r n P E W A I r n L U r n...
35B . P E N E L I T I A N UTAMA
...
3 9 C . P E N I L A I A N S I F A T F I S I K...
6 1 V.
KESIMPULAN DAN SARAN...
67A . KESIMPULAN
...
67B
.
SARAN...
6 8Tahel 1
Ralaman Perkembangan kebutuhan, produksi, e k s p o r ,
d a n impor pulp I n d o n e s i a tahun 1988-1992.
.
.
2Komposisi kimia kayu IZucalyptus deglupta..
.
12Dimensi s e r a t dan s i f a t f i s i k
kayu Eucalyptus deglupta..
.
. . . . . .. . .
. .
. . .
1 3K o n d i s i pemasakan h e b e r a p a proses
p u l p i n g organosolv
. . .
2 1K o n d i s i pemasalcan dan p e n i l a i a n p u l p . .
. . . .
.
37P a r s e n t a a e rendemen s i s a yang d i p e r o l e h
pada s o t i a p p a r l a k u a n
. . .
4 4P a r s e n t a s e l i g n i n p u l p
. . .
4 8R a t a - r a t a s i f a t f i s i k ].embaran p u l p
Gambar 1.
Gambar 2.
Gambar 3 .
Gambar 4.
Gambar 5.
Gambar 6.
Gambar 7.
Gamnbar 8.
Gambar 9.
Gambar 10.
Gambar 11.
Gambar 12.
Gambar 1 3 .
Gambar 14.
Gambar 15.
Gambar 16.
Halaman
...
Dimensi serat kayu 11
Pemutusan a-aril eter dalam pulping asant dan pembentukan ion karbonium, R =
H,
...
alkil atau aril 22
Proses kondensasi lignin selama
pulping asam
. . .
2 3Mekanisme pemutusan ikatan polisalcarida
selama pulping asam
. . .
2 4Indeks retak berbagai pulping organosolv 25
Indeks sobek berbagai pulping organosolv 26
Proses pulping secat-a umum
. . .
2 7Tahapan proses yang digunakan dalam
pulping acetosolv
. . .
3 4Rendm~en pulp yang dihasilkan dari berbagai komposisi larutan pemasak
den tingkat suhu pemasakan
. . .
4 0Pengaruh suhu terhadap rendemen sisa
pada berbagai komposisi larutan pemasak 46
Pengarub suhu terhadap kadar lignin pulp pada berbagai komposisi larutan pemasak 49
Perbandingan kadar lignin kayu dengan
kadar lignin pulp pada setiap perlakuan 50
Pengaruh komposisi Larutan pemasak terhadap kekuatan sobek pada berbagai
...
tingkat suhu 5 4
Bengaruh suhu terhadap kekuatan tarlk
pada berbagai komposisi larutan pemasak 57
Kekuatan retak yang dihasilkan dari
setiap perlakuan
...
6 0Perbandingan indeks sobek pulp acetosolv pada berbagai tingkat suhu dengan indeks
Gamhar 1 7 . Perbandingan i a d e k s t a r i k p u l p a c e t o s o l v pada b e r b a g a i t i n g k a t suhu dengan i n d e k s
t a r i k SLI
...
63Gambar 1 8 . Perbandingan i n d e k s r e t a k p u l p a c e t o s o l v pada berbagai t i n g k a t suhu dengan i n d e k s
r e t a k SIX
...
6 4MEMPELAJARI PEN
PEMASAK
DAN
SUHU PEMASAk
ACETO
SOLV
KAYU
EUCALYPTUS DEGLUPTA1 9 9 4
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR
Hotba Marjuang Simanjuntak.
F
2 6 . 0 9 9 5 . Mempelajari Peng-a r u h Kornposisi Larutan Pemasalc dan Suhu Pemasakan Pada
Pengolahan Pulp Acetosolv Kayu 1Sucalyptus deg2upt-a E l l . D i
bawah bimbingan Mu1 j ono Sudoamidj o j o dan I Mada Widnyana
.
Pencemaran lingkunyan yang di.tirnbulkan o l e h i n d u s t r i p u l p dan k e r t a s memaksa i n d u s t r i t e r s e b u t memilih a l t e r n a - t i f untulc mengubah t e k n i k p r o d u k s i . S a l a b s a t u t e k n i k p r o d u k s i untuk malcsud d i a t a s a d a l a h dengan p r o s e s kimia a c e t o s o l v .
T u j u a n d a r i p e n o l i t i a n
i n i
a d a l a h n ~ e m p e l a j a r i k o n d i s i peinasakan p r o s e s a c e t o s o l v y a i t u lcomposisi l a r u t a n pemasak dan suhu pemasakan, dengan p a r a n ~ e t e r h a i l pemasakan ( r e n - demen p u l p , rijelc, diln lcadar 1ignl.n p u l p ) dan s i f a t f i s i k 1.emnbaran ( i n d e k s sobek, i n d e k s retal:, dan incleks t a r i k ).
Rancangan percobaan yang digunakan a d a l a h rancangan f a k t o r i a l acalt lengkap dengan dua f a k t o r , y a i t u komposisi l a r u t a n pemasak ( R ) dan suhu pemanalcan (S) dengan dua k a l i u l a n g a n
.
IComnposisi l a r u t a n pomasak y a i t u perbandingan asarn a s e t a t clan H C 1 dengan t a r a f 6 : 1 , 7 : 1 , dart 8 : s e -dan kan suhu pananali.aa. dengan t a r a f 1 4 0 ° ~ , 150°c, dan
8
1 6 0 C .
K o n d i s i pcrmasaka.n minimum yang d i p e r o l e h d a r i p e n o l i - t i a n pendahuluan a d a l a h p a d a suhu 1 5 0 ~ ~ dengan waktu pe- masakan 4 . 5 jam.
Suhu pemasakan berpengaruh nyata t e r h a d a p p e r s e n t a s e r i j e k , k a d a r l i g n i n p u l p , dan indeks t a s i k . Komposisi l a r u t a n pemasak berpengaxuh pada indeks sobek. R a t a - r a t a k a d a r l i g n i n kayu BucaZyptus deLglupta dan p u l p b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 2 9 . 7 8 % dan 14.46%. Laju. kondensasi l i g r r i n t e r b e s a r d i p e r o l e h pada suhu 1 6 0 ~ ~ .
N i l a i r a t a - r a t a t e r b a i k d a r i rendmen p u l p , r i j e l c , ka- d a r l i g n i n pulp, i n d e k s sobek, indeks r e t a k , dan indeks t a r i k berdasarkan u j i s t a t i s t i k b e r t u r u t - t u r u t d i p e r o l e h pada p e r l a k u a n f2S1 (48.32961, RIS3 ( q . 7 % ) , R2SI ( 1 0 . 6 7 % ) , R2S1 ( 4 . 1 5 nQf m /g)
,
R1S3 (1.08 kPa m / g ),
dan R1S3 ( 2 5 . 1 9Nm/g)
.
N l l a i k i s a r a n yang d i p e r o l e h d a r i : rendemen pulp an- t a r a 39.23
-
48.32%, r i j e k a n t a r a 0 . 7-
1 4 . 6 1 % , kadar l i g - n i n p u l p 3 n t a r a 10.67-
20.21%, indeks sobek a n t a r a 1.29
-
4.15 mN m /g, indeks r e t a k a n t a r a 0.38
-
1 . 0 8 kPa m /g, dan i n d e k s t a r i k a n t a r a 1 0 . 1 5-
25.19 N m/g.Dengan mempertimbangkan rendemen dan k u a l i t a s p u l p , maka k o n d i s i pemasakan t e r b a i k d i p e r o l e h pada p e r l a k u a n R1S3 y a i t u dengan komposisi l a r u t a n p a a s a k 6 : l dan suhu
Tingknt kematangan lebih tapat dilihat dari parameter
rijek daripada parameter kadar lignin pulp. Lignln pada
pulp yany tidak terdegradasi lebih rnapengaruhi sifat fi-
sik l&aran pulp dihandlngkan daagan lignln hasll konden-
sasi. Secara m u m faktor penggilingan dan kadar Lignin
MEMPELAJARI PENGARUII KOMPOSISX LARUTAN PEIMASAIC
DAN SUIW PEMASAICAN PADA PENGOLAHAN PULP ACETOSOLV
ICAYU EUCALYPTUS 1)EGLUPTA
1994
FAIWLTAS TEICNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
INSTITUTQERTANLAN BOGOR
FAKULTAS TEKNOLOGI QERTANIAN
MEMPELAJARI PENGARUH I<OMPOSISI LARUTAN PEMASAIC
DAN
S U W QEMASAKANPADA
QENGOLAHAN PULP ACETOSOLVKAYU EUCALYPTUS DEGLWTA
Sebagai salah satu syarat untuk mempesoleh gelas SARJANA TEISNOLOGI P E R T W pada Jurusan Teknologi Industri Qel-tanian
Faltultas Teltnologi Pertadan Institut Pertanian Bogor
Oleh
HOTBA MARJUANG SLMANJUNTAIC
P
26.0995Dilallirlta~i pada tanggal 21 September
1970
di Tapanuli Utara, Sumatera UtaraKATA
PENGANTAR
Puji syukur penulis panjatkan ke hadirat Tuhan Yang
Maha Esa karena atas rabmat dan penyertaan-Nyalah penulis
dapat menyelesaikan skripsi ini.
Skripsi ini dibuat berdasarkan penelitian di Pusat
Penelitian dan Pengembangan Xasil Butan dan Sosial Ekonolni
Kchutanan, Bogor pada Bulan Juni 1993 sampai Maret 1994.
Pada kesempatan ini pe~luliv menghaturkan terima kasih
kepada :
1. Bapak Dr. R. b5uljono Judoanaidjo-Jo selaliu dosen pein-
b i d i n g I
2. Bapak
Ir.
I Made Widnyana solalcu pembi&ingII
3. Bapak Suhadi Hard-Jo, MSc. selalcu w a l c i l Jurusan Tek- nologi Industri Pertanian yang turut penguji
4. Kepala dan Staf Pusat Penelitian dan Pengembangan Ha-
sil Hutan dan Sosial Ekonomi Kehutanan Bogor
5 . Rekan-rekan yang telah banyak mexnbantu S e l m a peneli-
tian dan penulisan skripsi ini.
Penulis menyadari bahwa t-ak
a&
gading
p g tak re-t&. Oleh karena itu, penulis sangat mengharapkan saran
dan kritik yang berguna bagi penulisan selanjutnya.
Akhirnya penulis juga berharap semoga tulisan ini
bermanfaat bagi semua pihak yang mmbutuhkan.
Bogor, 8 Agustus 1994
iii
DAFTAR IS1
Halaman
KATA PENGANTaR
...
iiiDAFTAR TABEL
. . .
v iDAFTAR GAMBAR
. . .
vi iDAFTAR L A M P I M
. . .
ixI
.
PEND-UAN. . .
1A
. LATAR BELAKANG
. . .
1B
.
ITJJUAN. . .
3IT
.
TINJAUAhT PUSTAKA. . .
4A
.
PENGERTIAM P U L P ACETOSOLV. . .
4 B . BAHAN BAKU P U L P. . .
4C
.
PENGOLAIlAN P U Z P ACETOSOIIV. . .
1 3 I I I.
BAXAN DAN METODA. . .
2 8 A . B W DELN A L A T. . .
2 8 B . METODOLOGI P E N E L T T I A N. . .
2 9C
.
PENGAIMATAN H A S T L...
3 2 D.
RANCANGAN P E X C O E M. . .
3 2 I V.
H A S I L DAN PEMBAWASAN...
35 A.
P E N E L I T I r n P E W A I r n L U r n...
35 B . P E N E L I T I A N UTAMA...
3 9 C . P E N I L A I A N S I F A T F I S I K...
6 1V
.
KESIMPULAN DAN SARAN...
67 A . KESIMPULAN...
67B
.
SARAN...
6 8Tahel 1
Ralaman Perkembangan kebutuhan, produksi, e k s p o r ,
d a n impor pulp I n d o n e s i a tahun 1988-1992.
.
.
2Komposisi kimia kayu IZucalyptus deglupta..
.
12Dimensi s e r a t dan s i f a t f i s i k
kayu Eucalyptus deglupta..
.
. . . . . .. . .
. .
. . .
1 3K o n d i s i pemasakan h e b e r a p a proses
p u l p i n g organosolv
. . .
2 1K o n d i s i pemasalcan dan p e n i l a i a n p u l p . .
. . . .
.
37P a r s e n t a a e rendemen s i s a yang d i p e r o l e h
pada s o t i a p p a r l a k u a n
. . .
4 4P a r s e n t a s e l i g n i n p u l p
. . .
4 8R a t a - r a t a s i f a t f i s i k ].embaran p u l p
Gambar 1.
Gambar 2.
Gambar 3 .
Gambar 4.
Gambar 5.
Gambar 6.
Gambar 7.
Gamnbar 8.
Gambar 9.
Gambar 10.
Gambar 11.
Gambar 12.
Gambar 1 3 .
Gambar 14.
Gambar 15.
Gambar 16.
Halaman
...
Dimensi serat kayu 11
Pemutusan a-aril eter dalam pulping asant dan pembentukan ion karbonium, R =
H,
...
alkil atau aril 22
Proses kondensasi lignin selama
pulping asam
. . .
2 3Mekanisme pemutusan ikatan polisalcarida
selama pulping asam
. . .
2 4Indeks retak berbagai pulping organosolv 25
Indeks sobek berbagai pulping organosolv 26
Proses pulping secat-a umum
. . .
2 7Tahapan proses yang digunakan dalam
pulping acetosolv
. . .
3 4Rendm~en pulp yang dihasilkan dari berbagai komposisi larutan pemasak
den tingkat suhu pemasakan
. . .
4 0Pengaruh suhu terhadap rendemen sisa
pada berbagai komposisi larutan pemasak 46
Pengarub suhu terhadap kadar lignin pulp pada berbagai komposisi larutan pemasak 49
Perbandingan kadar lignin kayu dengan
kadar lignin pulp pada setiap perlakuan 50
Pengaruh komposisi Larutan pemasak terhadap kekuatan sobek pada berbagai
...
tingkat suhu 5 4
Bengaruh suhu terhadap kekuatan tarlk
pada berbagai komposisi larutan pemasak 57
Kekuatan retak yang dihasilkan dari
setiap perlakuan
...
6 0Perbandingan indeks sobek pulp acetosolv pada berbagai tingkat suhu dengan indeks
Gamhar 1 7 . Perbandingan i a d e k s t a r i k p u l p a c e t o s o l v pada b e r b a g a i t i n g k a t suhu dengan i n d e k s
t a r i k SLI
...
63Gambar 1 8 . Perbandingan i n d e k s r e t a k p u l p a c e t o s o l v pada berbagai t i n g k a t suhu dengan i n d e k s
r e t a k SIX
...
6 4