S K R I P S I
EVY MARTHA ELVIERA
KERJA SAMA ANTAR BANK DALAM PEMBERIAN KREDIT
DI BANK RAKYAT INDONESIA
FAKULTAS HUKUM UNIVERSITAS AIRLANGGA S U R A B A Y A
KERJA SAMA ANTAR BANK DALAM PEMBERIAN KREDIT
DI BANK RAKYAT INDONESIA
S K R I P S I
DIAJUKAN UNTUK MCLIWGKAPI TUGAS
DAN MEMENUHI SYARAT - SYARAT UNTUK
MENCAPAI GELAR SARJANA HUKUM
O L E H i
EVY M ARTHA ELVIERA 0 3 8 8 3 2 6 5 9
DOSEN PEMBIMBING
Prof. Or ft. SOETOJO PRAWIROHAMIDJOJO, S H.
FAKULTAS HUKUM UNIVERSITAS AIRLANGGA S U R A B A Y A
DI UJ I PADA TANGGAL : 1 J ULI 1991
PAHI T1 A PENGUJ I :
KETUA : ABDOEL MUTHOLI B, S. H.
SEKRETARI S : MARTHALENA POHAN, S. H.
ANGGOTA :
" De n g a r k a n l a h n a s i h a t d a n d i d i k a n s u p a y a
e n g k a u me n j a d i b i j a k di ma s a d e p a n . "
( Ams a l 19 : 20)
" Se k a l i p u n a d a e ma s d a n p e r ma t a b a n y a k t e t a p i
y a n g p a l i n g b e r h a r g a a d a l a h b l b i r y a n g b e r p e -
KATA PENGANTAR
De n g a n me ma n j a t k a n puj i s y u k u r ke h a d i r a t Tu h a n
Ya n g Ha h a Es a , p e n u l i s a n s k r i p s i i ni d a p a t s a y a s e l e s a i -
k a n d e n g a n ba i k, s e b a g a i s y a r a t u n t u k me n c a p a i g e l a r
s a r j a n a h u k u m p a d a Fa k u l t a s Hu k u m Un l v e r s i t a s Ai r l a n g g a .
Da l a m k e s e mp a t a n i ni , s a y a i n g i n me n g u c a p k a n
t e r i ma k a s i h y a n g s e b e s a r - b e s a r n y a k e p a d a Ba p a k
Pr of . Dr R. So e t o j o Pr a wi r o h a mi d j o j o , S. H. , s e l a k u d o s e n
p e mb i mb i n g , y a n g b e r s e d i a me l u a n g k a n wa k t u d a n d e n g a n
t e k u n s e r t a p e n u h k e s a b a r a n t e l a h me mb i mb i n g s a y a d a l a m
p e n u l i s a n s k r i p s i i ni . J uga , s a y a i n g i n me n g u n g k a p k a n
r a s a t e r i ma k a s i h s e r t a s a y a n g k e p a d a Pa pa , Ma ma , mb a k
El l y , Tommy , Es t h e r s e r t a ma s Ca h y o y a n g t e l a h me mb a n t u
me mb e r i k a n d o r o n g a n d a n s e ma n g a t d a l a m me n y e l e s a i k a n p e
n u l i s a n s k r i p s i i ni . Ti d a k l upa , s a y a s a mp a i k a n j uga
k e p a d a :
1. Ba p a k Ab d o e l Mu t h o l i b , S. H. , d a n I bu Ma r t h a l e n a P o
ha n, S. H. , s e l a k u d o s e n p e n g u j i .
2. Ba p a k Mo c h a mma d Ri f a i ( k e p a l a a d mi n l s t r a s i k r e d i t ) ,
Ba p a k Ta g o r Sa r a g i ( s e n i o r a c c o u n t o f f i c e r ) , Mb a k Li s -
t i a ni , S. H. ( f i n a n c i a l a n a l y s t ) , di Ba n k Ra k y a t I n d o
n e s i a Su r a b a y a Ca b a n g Pa h l a wa n , y a n g t e l a h b e r s e d i a
d a t a - d a t a y a n g s a ya p e r l u k a n d a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i
i n i .
3. Ba p a k R. Toni So e n a r t o , S. H. , Ka s u b d i t I Pe mb i n a a n
Umu m d a n Ma s y a r a k a t Di t s o s p o l T k . I J a t i m.
4. Ba p a k d a n I bu d o s e n s e r t a s e l u r u h s t a f p e n g a j a r Fa k u l -
t a s Hu k u m Un i v e r s i t a s Ai r l a n g g a , y a n g t e l a h me mb e r i k a n
b e k a l I l mu Pe n g e t a h u a n y a n g b e r g u n a ba gi s a ya .
5. Te ma n - t e ma n d a n s a h a b a t - s a h a b a t k u , y a n g t i d a k d a p a t
s a y a s e b u t k a n s a t u p e r s a t u , y a n g t e l a h me mb a n t u d a l a m
p e n y e l e s a i a n s k r i p s i i ni .
Ak h i r ka t a , s a y a p e r s e mb a h k a n s k r i p s i i ni k e p a d a
a l ma ma t e r t e r c i n t a Fa k u l t a s Hu k u m Un i v e r s i t a s Ai r l a n g g a ,
j u g a k e p a d a s e mu a p i h a k y a n g me me r l u k a n n y a .
Su r a b a y a , J ul i 1 9 9 1
Pe n u l i s
DAFTAR I SI
Ha l a ma n
KATA PENGANTAR . . . v
DAFTAR I SI . . . vi i BAB I . PENDAHULUAN . . . 1
1. Pe r ma s a l a h a n : La t a r Be l a k a n g d a n Ru mu - s a n n y a . . . . . . . . 1
2. Pe n j e l a s a n J u d u l . . . 7
3. Al a s a n Pe mi l i h a n J u d u l . . . 9
4. Tu j u a n Pe n u l i s a n . . . 11
5. Me t o d o l o g i : . . . 11
a. Pe n d e k a t a n Ma s a l a h . . . 11 «
b. 3 i . i mber Da t a . . . 12
c. Pr o s e d u r Pe n g u mp u l a n d a n Pe n g o l a h a n Da t a . . . * . . . 12
d. An a l i s i s Da t a . . . 13
6. Pe r t a n g g u n g j a wa b a n Si s t e ma t i k a . . . 13
BAB I I . KREDI T YANG DI BI AYAI BE RS AMA. . . 16
1. Sy a r a t - Sy a r a t Ya n g Ha r u s Di p e n u h i . . . . 16
2. Be n t u k Pe r j a n j i a n . . . 22
3. J a mi n a n Da l a m Ke r j a Sa ma Pe mb e r i a n Kr e d i t . . . 25
BAB I I I . HUBUNGAN HUKUM DAN AKI BATNYA DALAM KERJ A
SAMA PEMBERI AN KREDI T . . . 42
1. Pa r a Pi h a k Da l a m Ke r j a Sa ma Pe mb e r i a n k r e d i t . . . 42
2. Ha k Da n Ke wa j i b a n Pa r a Pi h a k . . . 49
BAB I V. WANPRESTASI DALAM KERJ A SAMA PEMBERI AN KREDI T . . . 59
1. Wa n p r e s t a s i Pe r u s a h a a n Pe mo h o n Kr e d i t . 62 2. Up a y a Ba nk Da l a m Me n g h a d a p i Wa n p r e s t a s i . . . 63
BAB V. PENUTUP . . . 70
1. Ke s i mp u l a n . . . 70
2. Sa r a n . . . 71
DAFTAR BACAAN
LAMPI RAN
BAB I PENDAHULUAN
Se pe r t i t e l a h d i t e t a p k a n d a l a m Ga r i s - g a r i s Be s a r Ha l ua n Ne ga r a , b a hwa p e mb a nguna n e konomi I ndon e s i a di da - s a r ka n pa da d e mo k r a s i e konomi , ya ng me n e n t u k a n a ga r ma - s ya r a ka t me me g a n g pe r a n a kt i f d a l a m pe mba nguna n. Pe mb a nguna n di bi da n g e konomi t e r s e but , me n d a s a r k a n Pol a Pe m- ba nguna n J a n g k a Pa n j a n g ya ng t e r da pa t d a l a m TAP MPR RI
NO. I I / MPR/ 1988, ya ng me n i t i k b e r a t k a n pa da s e kt or pe r t a ni a n, ya i t u, me ma n t a p k a n s wa s e mb a d a pa nga n da n me n i n g k a t k a n pr o- duks i ha s i l pe r t a n i a n l ai n. Se da ngka n d a l a m s e kt or i ndus t r i , me n g k h u s u s k a n p a d a i ndus t r i pe n g o l a h a n ha s i l pe r t a ni a n,
Pe r bua t a n kr e d i t - me n g k r e d i t d a l a m ma s y a r a k a t I n d o n e s i a s a a t i ni s uda h mul a i me l e mba ga . Di mu l a i da r i pe ngu- s a ha ke c i l s a mpa i p a d a p e n g u s a h a be s a r , me r e k a ba nya k me n g guna ka n s a r a n a pe r kr e di t a n, de mi ma ma c u u p a y a bi s ni s - nya. Ba n y a k d i a n t a r a me r e k a ya ng t e l a h s uks e s , ka r e na di - t unj a ng ol e h a da nya kr e di t s e ba ga i wa h a n a p e n g u k u h ke be - r a da a n moda l . Be r d a s a r k a n ke a da a n ya ng s e l a l u be r ke mba ng, da l a m ha l me s y a r a k a t me ma n d a n g a ka n be t a p a p e n t i n g n y a ma - s a l a h kr e di t , ma ka t e nt unya ke a da a n s e ma c a m i t u p e r l u di - duk u n g ol e h pe r a n b a n k - b a n k y a n g ma ki n ma nt a p.
Pe r ma s a l a h a n ya ng s e r i ng t i mbul de nga n s e ma ki n be r - ke mb a n g n y a ke gi a t a n e konomi ma s y a r a k a t a da l a h ke but uha n a ka n moda l . Suda h t i da k da pa t d i t a wa r l a gi ba hwa d a n a / mo da l me r up a k a n ha l ya ng s a nga t vi t a l . Ha l i ni d a pa t t e r j a - di ka r e na u n t u k me mbi a ya i p e mb a n g u n a n s a t u p r o y e k ( p e r u s a ha a n ya ng me mb u t u h k s n da na ) , s e r i ng me me r l u k a n da na ya ng t i da k ke c i l j uml a hnya . Ke bu t u h a n d a n a ya ng de mi ki a n s e l a l u me r up a k a n ma s a l a h ba gi ba nk, s e ba b s e ba ga i l e mba ga s umbe r da na , b a n k ha r us me mp u n y a i d a n a y a n g c ukup a ga r da pa t me mb i a y a i pr oye k t e r s e but . J i ka d a l a m ba nk i t u t i d a k t e r s e di a d a n a ya ng c ukup, ma k a ope r a s i b a n k me nj a di t e r s e n d a t - s e n d a t . 1 Se ba ga i j a l a n ke l ua r u n t u k me nga t a s i ma s a l a h t e r s e but , ma k a di c i p t a k a n s ua t u c a r a pe mbe r i a n
kr e di t ba r u d a l a m b e n t u k ke r j a s a ma a nt a r ba nk. Da l a m
pr a kt e k, ke r j a s a ma i ni d a pa t d a l a m be nt u k ba nt ua n ma na j e - me n da n p e mb i a y a a n b e r s a ma . 2 Aka n t e t a pi d a l a m s kr i ps i i ni pe nul i s me mba t a s i t opi k ke r j a s a ma ha nya d a l a m be nt u k pe mb i a y a a n be r s a ma . Pe mbi a ya a n b e r s a ma d a pa t di l a k u k a n a nt a r b a n k - b a n k mi l i k ne ga r a , a nt a r ba nk mi l i k n e g a r a d e nga n b a n k - b a n k mi l i k p e me r i n t a h d a e r a h da n d e n g a n ba nk- ba nk s wa s t a . Se l a i n i t u da pa t j u g a d i a da ka n ke r j a s a ma a nt a r ba nk mi l i k ne ga r a , ba nk mi l i k p e me r i n t a h d a e r a h da n ba nk s wa s t a s e c a r a be r s a ma - s a ma .
Be n t u k ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t i ni , d a h u l u s u da h pe r n a h d i l a k s a n a k a n me s ki pun ma s i h d a l a m be n t u k ya ng s e de r ha na . Se b e l u m t a hun 1960, a pa bi l a d i l i h a t da r i s e gi s i f a t nya , ba nk d a l a m me n j a l a n k a n k e g i a t a n n y a be r s i f a t s p e s i a l i s a s i . Ar t i n y a r ua ng l i ngkup ke gi a t a n b a n k di a da - ka n p e mb e d a a n - p e mb e d a a n , s e h i n g g a a nt a r a ba nk y a n g s a t u de nga n b a n k y a n g l a i n me mp u n y a i ke gi a t a n us a ha y a n g be r - be da - be da . Ke g i a t a n us a ha t e r s e but d a pa t me l i put i u s a h a pe r t a n i a n l ua s , s e pe r t i ya ng d i l a k s a n a k a n Ba nk Ra kya t I n d o n e s i a a t a u u s a ha p e r ke buna n ol e h Ba n k Bumi Da y a da n
l a i n s e ba ga i nya . Un t u k l e bi h j e l a s n y a d a pa t d i b e r i k a n c on- t oh s e ba ga i be r i kut : Ap a b i l a t e r da pa t s ua t u p e r mohona n kr e di t u nt uk pe r t a n i a n l ua s ke pa da Ba n k Bumi Da ya , ma ka ol e h ba nk t e r s e but , kr e di t ya ng di mo h o n k a n i t u ha r us di a
l i h k a n k e p a d a ba nk y a n g s e s u a i d e n g a n s p e s i a l i s a s i n y a ,
d a l a m ha l i ni Ba nk Ra k y a t I n d o n e s i a . 3 De mi k i a n l a h k e r j a
s a ma a n t a r b a n k y a n g p e r n a h b e r l a n g s u n g di I n d o n e s i a .
De n g a n a d a n y a p e r k e mb a n g a n p e r e k o n o mi a n , ma k a f u n g -
s i k e r j a s a ma a n t a r b a n k s e p e r t i d i a t a s t i d a k l a gi d i l a
kuka n. Ha l i ni s e s u a i d e n g a n k e t e n t u a n y a n g t e r d a p a t d a
l a m Un d a n g - Un d a n g Po k o k Pe r b a n k a n No. 14 Th. 1967, me n g e
na i j e n i s - j e n i s b a n k ( s p e s i a l i s a s i ). Me n u r u t p a s a l 3
I J nda ng- Unda ng t e r s e b u t , ba nk d i b a g i me n j a d i t i g a j e ni s ,
y a i t u Ba nk Umum, Ba nk Ta b u n g a n d a n Ba nk Pe mb a n g u n a n . Ak a n
t e t a p i s e t e l a h Re f o r ma s i Pe r b a n k a n J uni 1983 d a n Pa kt o ,
k e c e n d e r u n g a n s p e s i a l i s a s i t a mp a k n y a s e p e r t i a k a n d i t i n g -
g a l k a n . 4 Me s k i p u n s i f a t s p e s i a l i s a s i b a n k mu l a i d i t i n g -
g a l k a n , n a mu n k e r j a s a ma a n t a r ba nk ma s i h t e t a p d i l a k u k a n
Ha nya , t i d a k l a gi d i d a s a r k a n p a d a s p e s i a l i s a s i u s a h a n y a ,
me l a i n k a n c e n d e r u n g u n t u k me n g h i mp u n d a n a y a n g b e s a r j um-
l a h n y a d i a n t a r a b a n k - b a n k b a i k Ba n k Na s i o n a l , Ba n k Swa s t a
Na s i o n a l ma u p u n Ba n k Pe mb a n g u n a n Da e r a h , me n g u mp u l k a n d a n
me n y a l u r k a n k e p a d a p e r u s a h a a n y a n g me mb u t u h k a n d a n a ( p e
mo h o n kr e d i t ) s e c a r a b e r s a ma - s a ma .
Se p e r t i d i k e t a h u i , b a h wa s u a t u k r e d i t y a n g d i mo h o n
3 Wa wa n c a r a d e n g a n Mo c h a ma d Ri £ a i , Ke p a l a Ad mi n i s - t r a s i Kr e d i t Ba n k Ra k y a t I n d o n e s i a Ca b a n g Pa h l a wa n Su r a b a ya , 6 Ma r e t 1991.
ka n unt uk me n d a pa t ka n da na ya ng c ukup be s a r j uml a hnya , s e - l al u di i kut i de ng a n j a ng k a wa kt u pe mi n j a ma n y a n g c ukup l a ma. Ha l i ni t i da k l e pa s da r i ke mungki na n t e r j a d i n y a r i s i ko ya ng be s a r pul a . Ol e h ka r e na i t u de nga n d i a d a k a n n y a ke r j a s a ma a nt a r ba nk da l a m pe mbe r i a n kr e di t i ni , be ba n unt uk me n y e d i a k a n d a n a ya ng be s a r j u ml a h n y a da pa t di t a n g - gul a ngi , da n r i s i ko ya ng mungki n t e r j a di da pa t d i t a n g g u n g b e r s a ma - s a ma d i a n t a r a ba nk pe s e r t a ke r j a s a ma . De nga n de mi - ki a n t e r da pa t pe n y e b a r a n r i s i ko. Se l a i n i t u ke r j a s a ma a n t a r b a n k d a pa t me n g u r a n g i ke l e ma ha n b a n k da l a m me l a k u k a n p e mb i n a a n da n pe n g a wa s a n a t a s kr e di t y a n g t e l a h di l e pa s ka n, di s a mpi ng d a pa t me nga da ka n s a l i ng t uka r me nuka r pe nga l a - ma n, pe nge t a hua n, ke t r a mpi l a n da n s e ba ga i nya , d i a n t a r a b a n k - b a n k p e s e r t a t e r s e but . Po l a ke r j a s a ma a nt a r b a n k da -
l a m p e mb e r i a n kr e di t i ni me r u p a k a n c a r a p e mb e r i a n kr e di t b a r u . De n g a n de mi ki a n t e r c i p t a l a h s umbe r d a n a ba r u da l a m d uni a p e r d a g a n g a n khus u s n y a p e r k r e d i t a n . 0
Da r i ur a i a n di a t a s , ma ka a pa y a n g d i ma k s u d de nga n k e r j a s a ma a nt a r ba nk d a l a m pe mb e r i a n kr e di t a da l a h dua ba nk a t a u l e bi h b e r s s ma - s a ma me mb e r i k a n f a s i l i t a s kr e di t ' ke pa da s e or a ng n a s a b a h ( pe r us a ha a n ya ng me mb u t uhka n da na ) ya ng me n g a j u k a n p e r mohona n kr e di t ke pa da s a l a h s a t u ba nk p e s e r t a ke r j a s a ma . Da l a m p r a k t e k pe r ba nka n, p o l a ke r j a s a ma a nt a r ba nk d a l a m pe mb e r i a n kr e di t i ni di na ma k a n s i
6
di ka s i , s e h i ngga f a s i l i t a s kr e di t ya ng di be r i k a n s e c a r a s i ndi ka s i di s e but kr e di t s i ndi ka s i ( Loan of Sy ndi c at i on) .
Pe r ma s a l a h a n ya ng munc ul s e k a r a ng a da l a h ol e h k a r e na t i da k s e mua p e r mohona n kr e di t ya ng d i a j uka n ke pa da ba nk da pa t d i bi a ya i s e c a r a be r s a ma . Ha nya kr e di t ya ng t e
l ah me me n u h i s ya r a t - s y a r a t t e r t e nt u ya ng a ka n d i b i a y a i be r s a ma a nt a r ba nk. Le bi h j a uh l agi , u nt uk me nga da ka n ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t ha r us l e bi h dul u di b u a t s ua t u p e r j a nj i a n ke r j a s a ma a nt a r b a n k ya ng b e r mi na t de nga n
p e r mohona n kr e di t s e t e l a h di l a k u k a n pe na wa r a n ke pa da ba nk- ba nk t e r s e but . Pe r j a nj i a n ke r j a s a ma a nt a r ba nk i ni ha r us s e s ua i de nga n kons e p ya ng t e l a h di c e t u s k a n Ba nk I ndone s i a d a l a m Sur a t Ke put u s a n Ba nk I ndon e s i a No. 6 / 4 4 / Ke p / Di r / UUPK/ 73, 18 Se pt e mb e r 1973, da n SE- 6/ 33/ UPK, 3 Ok t o b e r 1973, ya ng me n g a t u r t e nt a ng Ke r j a s a ma Ba n k Pe me r i n t a h da l a m pe mbe r i a n kr e di t i nve s t a s i da n kr e di t e ks pl oi t a s i . Pe r j a n j i a n k e r j a s a ma i t u ha nya me r u p a k a n p e r j a n j i a n i nduk, s e da ngka n u nt uk p e l a k s a n a a n n y a ma s i h p e r l u di i kut i da n
\
d i t u a n g k a n d a l a m pe r j a n j i a n t e r s e ndi r i , y a n g t i da k bol e h b e r t e n t a n g a n de nga n pe r j a n j i a n i nduknya ( pe r j a nj i a n ke r j a s a ma ) .
-j a n-j i a n kr e di t i ni -j uga di mu a t ha l - ha l ya ng s uda h di a t ur dal . am pe r j a n j i a n ke r j a s a ma , t e r ut a ma pe r j a n j i a n p e mb e r i an kua s a ( ke a ge na n) d a r i Ba n k - Ba n k ke pa da s a l a h s a t u Ba n k u nt uk p e l a k s a n a a n p e r j a nj i a n kr e di t nya . De nga n de mi ki a n da pa t di l i h a t b a hwa pnr j a n j i a n kr e di t ya ng di b u a t d a l a m r a ngka a da n y a k e r j a s a ma pe mb e r i a n kr e di t a nt a r b a n k t e r da pa t s e di ki t pe r b e d a a n de nga n pe r j a n j i a n kr e di t ya ng pa da umumnya .
Be r d a s a r ka n ur a i a n di a t a s , ma ka d a l a m s kr i ps i i ni p e nul i s me n i t i k b e r a t k a n pe mb a h a s a n pa da ma s a l a h ke r j a s a ma a nt a r ba nk d a l a m pe mbe r i a n kr e di t , khus u s n y a di Ba nk Ra kya t I ndone s i a , unt uk di t i nj a u da r i s e gi at au, a s pe k hu~
k u mn y a . *
De mi k i a n l a h ] a t a r b e l a ka ng pe r ma s a l a h a n ya ng s a ya t ul i s d a l a m s kr i ps i i ni . Da r i ur a i a n t e r s e but da pa t d i t a r i k b e b e r a p a p e r ma s a l a h a n s e ba ga i be r i k u t :
1. Ba g a i ma n a k a h c a r a pe ng a j u a n p e r mo h o n a n kr e di t ya ng d i b i a y a i me l a l ui ke r j a s a ma a nt a r b a n k ?
2. Ba g a i ma n a k a h - h u b u n g a n hukum da n a k i b a t n y a ya ng t i mbul de n g a n a da nya ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t t e r s e but 3. Ap a k a h a ki ba t hukumnya bi l a t e r j a di wa n p r e s t a s i
da n b a g a i ma n a k a h c a r a p e n y e l e s a i a n n y a ?
-ka n ur a i a n s e ba ga i be r i k u t :
1. Ke r j a s a ma a da l a h pe r bu a t a n ya ng d i l a k u k a n s e c a r a b e r s a ma - s a ma t a npa s a l i ng be r e but da n be r s a i ng. Me nur ut Un d a n g - Un d a n g Pokok Pe r b a n k a n No. 14 Th. 1967 pe - nge r t i a n d a r i G :
2. " Ba nk a da l a h ) e mba ga ke ua nga n ya ng u s a h a p o k o k n y a me mb e r i k a n kr e di t da n j a s a - j a s a d a l a m l a l u l i nt a s p e mb a y a r a n da n pe r e d a r a n ua ng. " Da l a m s kr i ps i i ni , ya ng d i ma k s u d k a n de n g a n b a n k a da l a h Ba n k - b a n k Na s i ona l ( Ba nk- ba nk mi l i k Ne g a r a / Pe me r i n t a h ba i k Pu s a t ma upun Da e r a h) da n Ba nk Swa s t a Na s i ona l . J a di Ba n k - b a n k t e r s e but s e c a r a b e r s a ma - s a ma da pa t me m be r i ka n f a s i l i t a s kr e di t .
3. Kr e di t a da l a h :
Kr e di t a da l a h p e n y e d i a a n ua ng a t a u t a gi ha n ya ng d a pa t di s a ma k a n de nga n i t u b e r d a s a r ka n p e r s e t u j u a n p i n j a m me mi n j a m a nt a r a ba nk de nga n l a i n pi ha k, ya ng d a l a m ha l i t u p i h a k p e mi n j a m be r ke wa j i b a n me l u n a s i hut a ngnya s e t e l a h j a n g k a wa kt u t e r t e nt u de ng a n j uml a h b u n g a ya ng t e l a h d i t e t a p k a n .
Pe n g e r t i a n me mbe r i kr e di t a da l a h s i n o n i m de nga n me mb u k a kr e di t . Ma k s u d n y a a da l a h p e r j a n j i a n pi n j a m u a n g . 7
4. Ba n k Ra kya t I n d o n e s i a a da l a h Ba nk Pe me r i n t a h ya ng
s c. S. T. Ka ns i l ,
I n d o n e s i a. Ce t . I , Pr a d n y a Pa r a mi t a , J a ka r t a , 1982, h. 34 7Ma r i a m Da r us Ba dr ul z a ma n,
Ce t . I V, Al umni , Ba ndung, 1989, h. 9.
i kut s e r t a d a l a m s ua t u ke r j a s a ma a nt a r ba nk da l a m pe mb e r i a n kr e di t , ya ng b e r t i n d a k s e ba ga i kua s a Ba nk- Ba nk ( Age n) da l a m p e l a k s a n a a n p e r j a n j i a n kr e di t .
Da r i j udul di a t a s s e c a r a k e s e l ur uha n d i ma k s u d k a n s e ba ga i s ua t u pe r bu a t a n d ua a t a u l e bi h l e mba ga ke ua nga n ba i k n a s i ona l ma upun s wa s t a na s i ona l me l a k u k a n pe r bua t a n hukum s e c a r a b e r s a ma - s a ma t a npa b e r e b u t da n be r s a i ng, ya ng a t a s da s a r k e s e pa ka t a n be r s a ma , me n g a d a k a n p e mi nj a ma n ua ng da n t a gi ha n - t a g i h a n ya ng d i da s a r ka n pa da p e r j a nj i a n pi n j a m me mi nj a m a nt a r a l e mba ga - l e mb a g a ke ua nga n t e r s e but de nga n p e r u s a h a a n ya ng me mb u t u h k a n da na , d e n g a n ha r a pa n p e r u s a ha a n t e r s e but ( pi ha k pe mi nj a m) a ka n me l u n a s i hut a ng b e s e r t a b u n g a n y a pa da wa kt u da n t e mpa t ya ng t e l a h di t e nt uka n.
Pe n u l i s me mi l i h j udul s kr i ps i " Ke r j a Sa ma Ant a r Ba n k d a l a m Pe mb e r i a n Kr e di t di Ba nk Ra kya t I ndone s i a " , ka r e na p o l a ke r j a s a ma a nt a r b a n k s e pe r t i i ni me r upa ka n c a r a p e mb e r i a n kr e di t ba r u d a l a m d u n i a pe r da ga nga n.
Sua t u pe r mo h o n a n kr e di t ya ng me l i put i j u ml a h ya ng c ukup be s a r da n j a n g k a wa kt u ya ng c ukup l a ma wa j i b di l a k- s r ma ka n d a l a m be nt u k p e mbi a ya a n b e r s a ma ol e h l e bi h da r i s a t u ba nk, s e ba ga i ma nn. di t e n t u k a n d a l a m Sur a t Ke put us a n Di r e ks i Ba nk I ndo n e s i a No. 6/ 44/ Ke p/ Di r / UPPK/ 73, 18 Se p t e mbe r 1973, ka r e na pe mbe r i a n kr e di t s e ma c a m i ni , r aengan- dung r i s i ko ya ng be s a r , ya i t u a pa bi l a de b i t u r me ng a l a mi
ke mba l i ( wa n p r e s t a s i ).
Ol e h ka r e na i t ; u unt uk da pa t me mbi a y a i kr e di t s e pe r t i i ni , d i a d a k a n l a h s ua t u ke r j a s a ma a nt a r ba nk. Ke r j a s a ma t e r s e but di a t ur da n d i t u a n g k a n da l a m s ua t u p e r j a n j i an t e r t ul i s s e s ua i de nga n kons e p Ba n k I ndone s i a . Me s ki pun s uda h t e r da pa t s ua t u pe r j a nj i a n, na mun u n t u k p e l a ks a na a n ke r j a s a ma t e r s e but ma s i h ha r us di bua t s ua t u pe r j a n j i a n l a gi da n pe r j a n j i a n i t u t i da k b ol e h b e r t e n t a n g a n de nga n pe r j a nj i a n ya ng p e r t a ma di bu a t ( pe r j a nj i a n ke r j a s a ma a nt a r ba nk d a l a m pe mbe r i a n kr e di t ) . Pe r j a n j i a n ya ng di bua t u n t uk me l a k s a n a k a n ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t i ni me r upa ka n pe r j a nj i a n kr e di t .
Da l a m ke r j a s a ma p e mb e r i a n kr e di t i ni , p e r j a nj i a n kr e di t ya ng di bu a t a nt a r a b a n k - b a n k de nga n pe r u s a h a a n pe - mohon kr e di t t e r da pa t s e di ki t pe r be d a a n de n g a n pe r j a n j i a n
kr e di t bi a s a . Ha l ya ng t e r ut a ma me mb e d a k a n ke dua p e r j a n j i a n kr e di t t e r s e but a da l a h d i a t u r n y a p e r j a n j i a n p e mb e r i an kua s a ( ke a ge na n) da r i Ba n k - Ba n k ke pa da s a l a h s a t u ba nk da l a m p e r j a n j i a n kr e di t t e r s e but .
Be r d a s a r k a n p e r ma s a l a h a n t e r s e but di a t a s , pe nul i s a ka n me mb a h a s n y a d a l a m s kr i ps i i ni de nga n me n g g u n a k a n j u- dul " Ke r j a Sa ma Ant a r Ba n k d a l a m Pe mbe r i a n Kr e di t di Ba nk
4. Xuiii^iL_£eiiiiJJ.-aaii
a. Tuj u a n Umum.
Tuj u a n pe nul i s a n s kr i ps i i ni ya ng p e r t a ma - t a ma a da l a h u n t u k me me n u h i p e r s ya r a t a n a k a de mi s d a l a m me n c a p a i ge- l ar Sa r j a na Hukum di Fa k ul t a s Hukum Un i v e r s i t a s Ai r l a n g g a b. Tuj ua n Khus us .
Tuj ua n khus us pe nu l i s a n i ni a da l a h unt uk t ur ut s e r t a me mb a h a s p e r ma s a l a h a n ya ng t i mbul d a l a m p e r k e mb a n g a n pe r ba n k a n me n ge na i ke r j a s a ma a nt a r ba nk d a l a m pe mb e r i a n kr e di t . Se l a i n i t u, t ul i s a n i ni d i h a r a p k a n da pa t me mb e r i ka n t a mba ha n p e n g e t a h u a n t e nt a ng a da nya c a r a pe mbe r i a n kr e di t ba r u d a l a m be nt u k ke r j a s a ma a nt a r ba nk.
Se s ua i de n g a n j udul da n ma t e r i s kr i ps i di a t a s , ma ka pe nul i s a n s kr i ps i i ni b e r s i f a t pr a kt i s da n t e or i t i s . Pr a kt i s , ya i t u: me n d a s a r k a n pa da ha l - ha l ya ng s i f a t n y a mu- da h u n t u k d i l a k s a n n k a n d a l a m p r a k t e k s e h a r i - ha r i di d uni a pe r ba nka n, k h u s u s n y a di Ba n k Ra kya t I n d o n e s i a ( s e l a nj ut - nya di s e b u t BRI ) s e ba ga i p e s e r t a ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t ya ng b e r t i n d a k s e ba ga i kua s a Ba nk- Ba nk, t e mpa t pe - nul i s me l a k u k a n p e n g u mp u l a n da t a . Te or i t i s , ya i t u: me nda - na r ka n pe nda pa t , l i t e r a t u r - l i t e r a t u r da n p e r a t u r a n - p e r a - f cur an ya ng me n ga t ur t ont a ng ke r j a s a ma a nt a r ba nk da l a m pe mbe r i a n kr e di t .
a. Pe n d e k a t a n Ma s a l a h.
12
p e r ma s a l a h a n d a l a m s k r i p s l I ni a d a l a h : p e n d e k a t a n Yu r i -
d i s s o s l o l o g i s . Yu r i d i s b e r a r t i me n d a s a r k a n p a d a a t u r a n -
a t u r a n h u k u m. So s i o l o g i s b e r a r t i me l i h a t k e n y a t a a n y a n g
a d a di ma s y a r a k a t . J a d i ma k s u d d a r i y u r i d i s s o s i o l o g i s di
s i n i a d a l a h p e r ma s a l a h a n y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n k e r j a s a
ma a n t a r b a n k d a l a m p e mb e r i a n k r e d i t y a n g b a n y a k me n g a n -
d u n g ma s a l a h hukum. Ad a n y a h u b u n g a n h u k u m p a r a p i h a k d a n
a k i b a t y a n g t i mb u l d a l a m b i d a n g huk u m, a k a n d i d e k a t i t e r
u t a ma d a r i s e g i p e r a t u r a n h u k u m y a n g me n g a t u r n y a , b a i k
b e r s i f a t u mu m y a n g d i k e l u a r k a n p e me r i n t a h ma u p u n p e r t u r a n
k h u p u s y a n g d i k e l u a r k a n o l e h b a n k - b a n k p e s e r t a k e r j a s a ma
p e mb e r i a n k r e d i t b e r d a s a r k a n k e s e p a k a t a n b e r s a ma . Di s a m-
p i n g I t u j uga d i l i h a t k e n y a t a a n h u b u n g a n d e n g a n ma s y a r a -
k a t l ua s , t e r u t a ma p i h a k y a n g t e r l i b a t d a l a m p e r j a n j i a n
p e mb e r i a n k r e d i t d a l a m b e n t u k k e r j a s a ma i ni .
b. Su mb e r Da t a .
Da t a y a n g d i p e r g u n a k a n d a l a m me n y u s u n s k r i p s i i ni
a d a l a h d a t a p r i me r d a n d a t a s e k u n d e r .
- d a t a p r i me r a t a u s e r i n g d i s e b u t d e n g a n d a t a l a p a n g a n
a d a l a h d a t a y a n g d i p e r o l e h d a r i h a s i l s u r v e y ke p i h a k
y a n g t e r l i b a t d a l a m p e r ma s a l a h a n s k r i p s i i ni , k h u s u s n y a
p e r j a n j i a n y a n g d i b u a t o l e h p a r a p i h a k d a n k e n y a t a a n d a
l a m p r a k t e k y a n g t i mb u l d a r i p e n e r a p a n p e r j a n j i a n y a n g
t e l a h d i b u a t , di BRI Su r a b a y a Ca b a n g Pa h l a wa n .
- d a t a s e k u n d e r a t a u d a t a k e p u s t a k a a n a d a l a h d a t a y a n g
t al i , t e mu a n a t a u k a j i a n i l mi a h p e r p u s t a k a a n y a n g b e r h u b u -
n g a n d e n g a n k e r j a s a ma p e mb e r i a n k r e d i t .
c. Pr o s e d u r Pe n g u mp u l a n Da t a d a n Pe n g o l a h a n Da t a .
Pe n g u mp u l a n d a t a d i l a k u k a n d e n g a n me n g g u n a k a n t e h -
ni k wa wa n c a r a d e n g a n t e r l e b i h d a h u l u me n y i a p k a n d a f t a r
p e r t a n y a a n s e b a g a i p e d o ma n wa wa n c a r a , d i t u n j a n g d e n g a n
s t u d i k e p u s t a k a a n d i l a k u k a n s e b e l u m wa wa n c a r a , u n t u k me -
l e n g k a p i d a n me n u n j a n g d a t a y a n g d i p e r o l e h me l a l u i wa wa n
c a r a .
Ha s i l wa wa n c a r a d a n d a t a - d a t a y a n g t e r k u mp u l , k e mu
d i a n d i s u s u n s e c a r a s i s t e ma t i s me l a l u i t a h a p a n p e n g o l a h a n
d a n p e n i l a i a n . Da r i h a s i l p e n g o l a h a n i ni , k e mu d i a n d i p i -
s a h k a n d a n d J k e l o mp o k k a n me n u r u t k a t e g o r i t e r t e n t u . Ka t e -
gor i y a n g d i p a k a i s e s u a i d e n g a n i nt i p e r ma s a l a h a n . De n g a n
k a t a l a i n, d a t a y a n g t e r ma s u k d a l a m s a t u k a t e g o r i d i k u m-
p u l k a n d a l a m s a t u k e l o mp o k .
d. An a l i s i s Da t a .
Da r i d a t a . y a n g t e r k u mp u l , k e mu d i a n d i a n a l i s i s s e c a
r a y u r i d i s s o s i o l o g i s d a n n o n s t a t i s t i k . Ol e h k a r e n a p e m-
b a h a s a n s k r i p s i i ni me n y a n g k u t p e mb a h a s a n y a n g b e r s i f a t
k u a l i t a t i f d a n me n i n j a u n y a b e r d a s a r k a n p e r a t u r a n d a n h u
k u m y a n g b e r l a k u d a l a m ma s y a r a k a t .
Se d a n q k a n u n t u k me n y e l e s a i k a n ma s a l a h y a n g a da , dl
g u n a k a n me t o d e d e d u k s i d a n i nduks i , y a i t u d e n g a n me n g a n a -
l i s i s p e n y e l e s a i a n k a s u s - k a s u s y a n g a da , k e mu d i a n d i t a r i k
j uga d e n g a n me n g a n a l i s i s k e t e n t u a n - k e t e n t u a n u mu m u n t u k
d i t e r a p k a n d a l a m p e n y e l e s a l a n ka s us .
6. Pe r t a n g q u n g l a wa b a n Sl s t e ma t l k a
Su p a y a l e b i h s i s t e ma t i s d a n mu d a h d i p a h a mi , s k r i p
s i i ni t e r b a g i d a l a m l i ma ba b. Da l a m b a b I s e b a g a i b a b
Pe n d a h u l u a n , b e r i s i t e n t a n g g a r i s b e s a r d a r i k e s e l u r u h a n
b a b - b a b y a n g a da , s e b a g a i p e n g a n t a r k e p a d a ma s a l a h y a n g
me n j a d i p o k o k b a h a s a n d a l a m b a b - b a b s e l a n j u t n y a . Di h a r a p -
k a n p e mb a c a d a p a t me n g e t a h u i g a r i s b e s a r i s l d a r i p e n u l i s a n
s k r i p s i i ni s e b e l u m me n u j u p a d a b a b - b a b b e r i k u t n y a .
Ba b I I y a n g b e r j u d u l Kr e d i t Ya n g Di b i a y a i Da l a m
Be n t u k Ke r j a Sa ma An t a r Ba nk, b e r l s i t e n t a n g b e n t u k p e r
j a n j i a n , s y a r a t - s y a r a t y a n g h a r u s d i p e n u h i o l e h p e mo h o n
k r e d i t y a n g j u ml a h n y a c u k u p be s a r , s e h i n g g a k r e d i t t e r s e
but d i b i a y a i b e r s a ma o l e h l e b i h d a r i s a t u ba nk. Ha l i ni
me n g i n g a t t i d a k s e mu a p e r mo h o n a n k r e d i t d a p a t d a p a t d i b i
a ya i b e r s a ma a n t a r ba nk. Se l a i n i t u j uga d i b a h a s t e n t a n g
j a mi n a n y a n g h a r u s d i b e r i k a n p e mo h o n k r e d i t , k a r e n a k r e
d i t y a n g me mb u t u h k a n d a n a y a n g b e s a r t e n t u me n g a n d u n g r i -
s i k o y a n g b e s a r pul a . Ol e h s e b a b i t u p e r l u a d a j a mi n a n
k r e d i t u t n t u k me n j a mi n k e p a s t i a n p e mb a y a r a n n y a . Pe mb a h a s -
a n i ni d i h a r a p k a n d a p a t d i k e t a h u i h a l - h a l y a n g b e r k a i t a n
d e n g a n k r e d i t y a n g d i b i a y a i b e r s a ma a n t a r b a nk, y a n g u n t u k
s e l a n j u t n y a d a p a t d i b u a t p e r j a n j i a n p e mb e r i a n kr e d i t .
d i b u a t l a h p e r j a n j i a n k r e d i t o l e h p a r a p i h a k b e r d a s a r k a n
k e s e p a k a t a n b e r s a ma . Su a t u p e r b u a t a n y a n g d i l a k u k a n d e
n g a n k e s e p a k a t a n t e n t u me n i mb u l k a n h u b u n g a n h u k u m d i a n t a -
r a p a r a p i h a k . De n g a n t i mb u l n y a h u b u n g a n h u k u m i ni , ma k a
a n t a r a p a r a p i h a k me mp u n y a i ha k d a n k e wa j i b a n . Da r i h a l
t e r s e b u t , ma k a b a b I I I * i n i d i b e r i j u d u l Hu b u n g a n Hu k u m d a n
Ak i b a t n y a d a l a m Ke r j a Sa ma Pe mb e r i a n Kr e d i t .
Da l a m p e l a k s a n a a n p e r j a n j i a n t i d a k s e l a ma n y a b e r j a
l a n s e p e r t i y a n g t e l a h d i s e p a k a t i . Ada k a l a n y a p i h a k - p i h a k
b a i k d i s e n g a j a ma u p u n t i d a k , l a l a i t e r h a d a p k e wa j i b a n n y a
( wa n p r e s t a s i ) . Un t u k me n g e t a h u i s a mp a i s e j a u h ma n a d e b i
t ur , d i n y a t a k a n wa n p r e s t a s i d a n b a g a i ma n a u p a y a b a n k d a l a m
me n g h a d a p i wa n p r e s t a s i d e b i t u r , ma k a d a l a m b a b I V I ni
a k a n d i u r a i k a n me n g e n a i Wa n p r e s t a s i d a l a m Ke r j a s a ma Pe mb e r i a n
Kr e d i t .
Ba b V s e b a g a i b a b t e r a k h i r d a l a m s k r i p s i i ni b e r i s i
t e n t a n g k e s i mp u l a n da r i p e mb a h a s a n b a b - b a b s e b e l u mn y a d a n
s a r a n - s a r a n t e r h a d a p p e r ma s a l a h a n y a n g a da , y a n g me n u r u t
p e n u l i s b e r ma n f a a t d a n d a p a t d i p e r t i mb a n g k a n d a l a m me mb a -
h a s h a l - h a l y a n g b e r k a i t a n d e n g a n p e r ma s a l a h a n y a n g a da
d a l a m s k r i p s i i ni u n t u k ma s a y a n g a k a n d a t a n g . Ba b V i ni
s e k a l i g u s b a b p e n u t u p d a r i k e s e l u r u h a n p e mb a h a s a n s k r i p s i
KREDI T YANG DI BI AYAI BERSAMA BAB I I
Di d a l a m Un d a n g - u n d a n g Po k o k Pe r ba nka n 1967 di - s e but ka n ba hwa b a n k a da l a h l e mba ga ke ua nga n ya ng me me - nuhi ke gi a t a n pokok d i s a mp i n g me n a r i k ua ng a t a u d a n a da r i ma s ya r a ka t , j uga me mb e r i k a n kr e di t da n j a s a - j a s a d a l a m l a l u l i nt a s pe mb a y a r a n da n pe r e d a r a n ua ng. Sa l a h
s a t u c a r a pe mbe r i a n kr e di t ya ng s e r i ng di l a k u k a n d a l a m duni a p e r b a n k a n ba r u- ba r u i ni , a da l a h pe mbe r i a n kr e di t de nga n me l a l ui ke r j a s a ma a nt a r ba nk.
De nga n a da n y a ke r j a s a ma a nt a r ba nk i ni , me nga - ki ba t ka n b e s a r n y a pe mb i a y a a n da r i s ua t u p r o y e k ya ng me mohon kr e di t t i da k d i t a n g g u n g ol e h s a t u ba nk s a j a , t e t a pi d i b i a y a i b e r n a ma me nur ut p e r b a n d i n g a n s har e ya ng di s e t u j u i d a l a m por j a n j i a n ke r j a s a ma . Di t i nj a u da r i t i a p- t i a p ba nk p e s e r t a ke r j a s a ma , ma k a t e r s e di a nya d a n a ya ng t er bat ar ? t i da k ha nya d i ma n f a a t k a n u n t u k me m- bi a ya i s a t u kr e di t , t e t a pi da pa t d i p e r g u n a k a n unt uk me mbi a y a i b e b e r a p a kr e di t . Re a da a n t e r s e but me n i mbul ka n a da n y a pe n y e b a r a n r i s i ko b i l a de bi t ur ya ng be r s a n g k u t a n t i da k me me nuhi k e wa j i b a n n y a .
f a s i l i t a s kr e di t da l a m j u ml a h be s a r ( di a t a s l i ma r a t us j u t a r upi a h) , ma k a pe r u s a h a a n t e r s e but ha r us me me nuhi p e r s y a r a t a n - p e r s y a r a t a n ya ng t e l a h d i t e n t u k a n ol e h p i h a k ba nk, ka r e na kr e di t i t u h a r u s / wa j i b d i b i a y a i be r s a ma ol e h l e bi h da r i s a t u b a n k me l a l u i pe r j a n j i a n k e r j a s a ma . Pe r s y a r a t a n - p e r s y a r a t a n y a n g d i t e n t u k a n ol e h BRI , da n ya ng ha r us d i p e n u h i ol e h c a l on de bi t ur a da l a h s e ba ga i be r i kut :
a. Me n g a j u k a n p e r mo h o n a n f a s i l i t a s kr e di t s e c a r a j e l a s , ke mudi a n me ngi s i f or mul i r pe r mo h o n a n f a s i l i t a s kr e di t de nga n me n y a mp a i k a n a t a u me l a mp i r k a n s ya r a t - s ya r a t y a n g di pe r l uka n, a nt a r a l a i n :
1) La por a n r e ke ni ng kor a n 12 bul a n t e r a khi r ya ng d i mi l i ki di s e mua b a n k ;
2) La p o r a n ke ua nga n t i ga t a hun t e r a khi r ( ya ng s uda h di a udi t ol e h a kunt a n) ;
3) La por a n t a ks a s i ( pe me r i ks a a n) j a mi na n ya ng s uda h di - l a kuka n ol e h Pe r u s a h a a n Appr a i s a l ;
4) Sur a t I j i n Us a h a Pe r u s a h a a n ( SI UP) , I j i n Me ndi r i ka n Ba n guna n ( I MB) , I j i n Un d a n g - u n d a n g Ga n g g u a n ( H. O) , Ta n d a Da f t a r Pe r u s a h a a n ( TDP) ;
5) Nomor Po k o k Wa j i b Pa j a k ( NPWP) ;
t e r ha da p r e nc a na t e r a khi r p e mb a n g u n a n p r o y e k ya ng a ka n d i b i a y a i de nga n kr e di t i ni ;
8) Sur a t Ke t e r a n g a n da r i d i r e k s i d e b i t u r ya ng me mua t na ma , j a ba t a n, s e r t a t a nda t a nga pe j a ba t ya ng di be - r i , we we n a n g u nt uk me l a kuka n pe na r i k a n kr e di t ; 9) c ont oh f a kt u r/ i nv oi c e .
b. Pe r us a ha a n ya ng me n g a j u k a n pe r mo h o n a n f a s i l i t a s kr e di t a da l a h p e r us a ha a n j a s a , pe r u s a h a a n d a g a n g s e r t a pe r u s a h a a n i ndus t r i .
c. Da l a m me nga j uka n p e r mo h o n a n f a s i l i t a s kr e di t , pe mohon d i s y a r a t k a n s e ba ga i n a s a b a h b a n k ya ng be r s a ng- kut a n, da n p a d a p e l a k s a n a a n p r o y e k ya ng d i b i a y a i d e nga n f a s i l i t a s kr e di t i ni , pe mohon t i da k me n da pa t pe m- ba ya r a n da r i p i ha k l a i n ke c ua l i p i u t a n g da ga ngnya .
d. Un t u k u s a h a ba r u, ma s i h di p e r l u k a n a da n y a f a s i - bi l i t y s t udy. Fa s i b i l i t y s t udy i ni d i l a k s a n a k a n me l a
l ui k e r j a s a ma de ng a n p i ha k ke t i ga , ya ng b i a s a n y a a- d a l a h p e r u s a h a a n kons ul t a n. Tuj ua n d i l a k u k a n n y a f i s i bi -
l i t y s t u d y i ni , a da l a h u nt uk me n e n t u k a n l a ya k t i da knya pe r u s a h a a n i t u d i b i a y a i . 8
Te r h a d a p pe r mo h o n a n f a s i l i t a s kr e di t i ni , ma ka pi h a k b a n k ya ng me n e r i ma pe r mo h o n a n kr e di t , a ka n me ng-
a da ka n a n a l i s a b e r d a s a r k a n ke nya t a a n ya ng a da da n be r
-8Wa wa n c a r a de nga n Moc ha ma d Ri f a i , Ke pa l a Admi - ni s t r a s i Kr e di t Ba nk Ra kya t I ndon e s i a Ca b a n g Pa hl a wa n
pe doma n p a d a f a k t o r - f a k t o r , a nt a r a l a i n :
- Wa t a k ( c har ac t e r ) , ya i t u: ke pr i ba di a n mor a l da n ke - j uj ur a n pe mohon, u n t u k me n g e t a h u i k e bona f i di t a s a n pe mohon ;
- Ke ma mp u a n ( c apac i t y ), ya i t u: ke ma mpua n pe mohon d a l a m me ng e mb a n g k a n da n me n g e n d a l i k a n us a ha nya , s e r t a ke s a - n g g u p a n n y a da l a m me n g g u n a k a n f a s i l i t a s y a n g d i t e r i ma - Moda l { c api t al ) , ya i t u: ke ka ya a n ya ng d i mi l i k i s e n-
di r i ol e h pe mohon kr e di t , Ada nya moda l s e ndi r i da r i pe mohon me n u n j u k k a n b a hwa pe mohon a da l a h pe ngus a ha , ya ng pe r l u me nda pa t ba nt ua n da r i p i ha k ba nk y a n g be - r upa kr e di t unt uk me mp e r k e mb a n g k a n us a ha nya ,
- J a mi na n ( col . l at . nr al), ya i t u: j a mi na n ba gi ba nk unt uk
f
me nda pa t ke pa s t i a n a ka n p e n g e mb a l i a n f a s i l i t a s t e r s e but ya ng di l e p a s di ke mudi a n ha r i ;
- Kondi s i e konomi ( c ondi t i on of e c onomy ) , ya i t u: d e nga n di ber j . k. annya f a s i l i t a s kr e di t t e r s e but da pa t me mbe r ! p r o s p e k ya ng c e r a h ba gi pe mohon.
Bnr da . s a r ka n f a s i l i t a s ya ng di be r i k a n t e r s e but di a t a s , ba nk b e n a r - b e n a r me mpunya i ke pa s t i a n b a hwa pe mohon me - ma ng p a n t a s / l a y a k me mp e r o l e h f a s i l i t a s kr e di t .
ba nk t e r s e but unt uk me mp e r o l e h pe r s e t uj ua n. Di Ka nt or pus a t b a n k a ka n me me r i k s a be s a r kr e di t y a n g di mohonka n. Apa bi l a me nc a pa i j uml a h di a t a s l i ma r a t us j ut a r upi a h, ma ka s e s ua i de nga n Sur a t Ke put u s a n Di r e ks i Ba n k I n d o ne s i a No. 6/ 44/ Ke p/ Di . r / UPK/ 73 t e nt a ng Ke r j a Sa ma Ba nk- Ba nk Pe me r i n t a h d a l a m Pe mb e r i a n Kr e di t , kr e di t t e r s e but wa j i b di bi a ya i s e c a r a b e r s a ma a nt a r ba nk. Ka nt or pus a t ba nk ya ng me n e r i ma p e r mohona n kr e di t , ya ng me n u r u t k e t e nt ua n ha r us d i bi a ya i be r s a ma , a ka n me n a wa r k a n ke pa da s e mua ka nt or pus a t b a n k - b a n k l a i nnya d i s e r t a i d a t a s e c a r a l e ngka p. Ba n k - b a n k l a i n ya ng me n e r i ma pe na wa r a n ke r j a s a ma p e mb e r i a n kr e di t da r i ba nk p e n e r i ma pe r omo- hona n kr e di t , ha r us me mb e r i k a n k e p u t u s a n n y a ya ng be r - s i f a t p e r s e t u j u a n pr i ns i p, ya i t u : p a d a p r i n s i p n y a s e - t u j u .
Se l a nj ut nya , b e r d a s a r k a n k e s e pa ka t a n be r s a ma b a n k - b a n k t e r s e but di bua t pe r j a n j i a n ke r j a s a ma p e mb e r i a n kr e di t . Da l a m p e r j a nj i a n ke r j a s a ma i ni , b a n k - b a n k s e c a r a b e r s a ma me n u n j u k da n me mbe r i kua s a de ng a n ha k s u b s t i t u s i ke pa da s a l a h s a t u ba nk u n t u k b e r t i n d a k s e
ba ga i AGEN s e hubunga n de nga n p e l a k s a n a a n p e mb e r i a n kr e di t , p e n g i k a t a n j a mi na n, p e n g a wa s a n kr e di t , da n pe na gi ha n
-s e r t a l a i nnya .
Se t e l a h di bua t pe r j a n j i a n ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t a nt a r ba nk- ba nk, ma ka ka nt or pus a t ba nk ya ng d i t u n j u k s e ba ga i a ge n me n g i r i mka n ha s i l ke r j a s a ma i t u ke pa da ka nt or c a ba ngnya , s e r t a me mb e r i t a h u k a n na ma - na - ma ba nk ya ng i kut s e r t a d a l a m ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t i ni , b e s e r t a put us a n kr e di t nya . Put us a n kr e di t i t u ke mudi a n d i i t al i ukan ke pa da c a l on de b i t u r ya ng be r - s a ngkut a n a ga r de bi t ur da pa t me n g e t a h u i be r a p a j uml a h
f a s i l i t a s kr e di t ya ng da pa t di be r i k a n b e s e r t a bunga nya , da n j a mi n a n - j a mi n a n ya ng di t e nt uka n, u n t u k ke mudi a n d i a d a k a n p e r j a nj i a n pe mbe r i a n kr e di t da n pe n g i k a t a n j a mi na n a nt a r a na s a ha h de nga n ba nk ya ng s uda h d i t u n j u k s e ba ga i a ge n ( s e l a nj ut nya di s e but de ng a n AGEN) . Age n a ka n me mbe r i ka n p pmba ya r a n s a mpa i de ng a n 90 % da r i ni -
l ai ni as i ng- mas i . ng f a kt ur ( t e r ga nt ung da r i b e s a r n y a pl a f nnd ya ng da pa t d i t e r i ma ol e h pe mohon) , s e da ng s i s a nya a ka n di b a y a r ol e h Age n p a d a s a a t j a t uh t e mpo p e mba ya r a n f a k t ur - f a kt ur t e r s e but s e t e l a h di kur angi . b i a ya a dmi ni s - t r a s i da n b i a ya b unga da r i f a s i l i t a s kr e di t ya ng t e l a h d i l e p a s k a n p i h a k Ag e n . 0
Di a nt a r a p e r s ya r a t a n ya ng d i t e n t u k a n p i h a k ba nk, di ka t a ka n, b a hwa t i da k s e mua pe r mo h o n a n kr e di t da pa t di bi a ya i b e r s a ma ol e h l e bi h da r i s a t u ba nk. Ha nya kr e
di t d a l a m j uml a h c ukup be s a r da n ya ng me n g a n d u n g r i s i - ko ya ng b e s a r pul a ya ng d i b i a y a i b e r s a ma a nt a r ba nk. Ol e h ka r e na me l i ba t ka n l e bi h da r i s a t u ba nk, ma ka Age n
ha r us s e l e kt i f d a l a m me n e r i ma pe r mo h o n a n kr e di t . Se ba ga i ukur a nnya , a da l a h ke l a ya ka n u s a h a da n ke bona - f i di t a s pe r u s a h a a n ya ng me n g a j u k a n p e r mo h o n a n a n kr e di t Ha l i ni d i ma k s u d k a n a ga r r i s i ko y a n g mu n g k i n a ka n t e r j a di da pa t di hi nda r i .
2. B.e a t u i L- Ear i f l Di l aD.
Da l a m p e r j a nj i a n kr e di t p a d a umumnya , a p a b i l a di l i ha t da r i pr o s e s p e mb e n t u k a n pe r j a nj i a nnya , ma ka p i h a k b a n k me n y o d o r k a n s ua t u f or mul i r p e r j a n j i a n d a l a m be n t u k da n i s i ya ng s uda h d i t e n t u k a n t e r l e bi h da hul u a t a u t e l a h di ba k u k a n ol e h pi ha k a ge n. Ha l i ni me nunj uk- ka n b a h wa p e r j a n j i a n pe mbe r i a n kr e di t t e r s e but me r u p a ka n p e r j a n j i a n ba ku a t a u St andar d For m Cont r ac t . Te t a pi , a pa ka h pe r j a n j i a n kr e di t y a n g di bu a t d a l a m r a ngka ke r j a s a ma a nt a r ba nk d a l a m p e mb e r i a n kr e di t i ni me r u pa ka n p e r j a n j i a n s t a nda r d ?
Da l a m p r a k t e k di BRI , p e r j a nj i a n kr e di t y a n g di bua t ol e h pa r a pi ha k y a n g t e r l i ba t d a l a m ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t d i a da ka n s e c a r a n o t a r i i l di ha d a p a n not a r i s . Pa r a pi ha k t e r s e but , ma s i n g - ma s i n g wa j i b me - na n d a t a n g a n i a kt a pe r j a n j i a n kr e di t i t u. De n g a n di t a n- d a t a n g a n i n y a a kt a t e r s e but ma ka pa r a p i h a k d i a ngga p
a-ki ba t ya ng t i mbul da r i p e r j a nj i a n t e r s e but . Aka n t e t a pi , j i k a di l i h a t pa da pr os e s p e mbe nt uka nnya , ma ka s e be l um p e r mo h o n a n kr e di t di t e r i ma , Ba nk- b a n k a ka n me m be r i ka n s y a r a t - s y a r a t t e r t e nt u ya ng ha r us d i pe nuhi ol e h pe mohon kr e di t . Ap a b i l a pe mohon kr e di t me n o l a k / k u r a n g me n y e t u j u i s y a r a t - s y a r a t t e r s e but , ma k a pe r mo h o n a n kr e di t ya ng d i a j u k a n n y a a ka n ga ga l . Ha l i ni me n u nj ukka n ba h wa ke duduka n pe mohon be r a d a di p i h a k y a n g l e ma h. Ba ga i ma n a p u n j uga , pe mohon ha r us me me nuhi s y a r a t - s y a r a t t e r s e but a pa bi l a i a me ma n g be r ke i n g i n a n u n t u k me n- da pa t ka n kr e di t da r i ba nk t e r s e but .
Da r i ur a i a n di a t a s d a pa t di ke t a h u i ba hwa da l a m ke r j a s a ma pe mbe r i a n kr e di t a nt a r ba nk, ma k a p e r j a nj i a n kr e di t ya ng di bua t ol e h p a r a pi ha k me r up a k a n p e r j a nj i a n s t a nda r d y a n g di bua t s e c a r a n o t a r i i l d i h a d a p a n not a r i s Ba n k - b a n k s e ndi r i t i da k me n g e l u a r k a n a t a u me n y odor ka n f or mul i r p e r j a n j i a n s e pe r t i ha l nya pe r j a n j i a n kr e di t pa da umumnya , t e t a pi i s i pe r j a n j i a n kr e di t i t u s uda h di s i a p k a n l e bi h dul u ol e h not a r i s , b e r d a s a r k a n ke he n- d a k Ba nk- ba nk. Se l a nj ut nya , not a r i s me mb a c a k a n i s i pe r - j s nj i a n kr e di t t e r s e but di de pa n pa r a pi ha k. Ap a b i l a di s e t uj ui , ma ka pa r a p i ha k me mb u b u h k a n t a nda t a nga n n y a pa da a kt a pe r j a n j i a n kr e di t i t u.
-a r t i p e r j -a n j i -a n i t u be r t e n t -a n g -a n de n g -a n -a z -a s kons e ns u- a l i t a s ( pa s a l 1320 a ya t 1 B. W. ) da n a z a s ke be ba s a n ber - kont r a k ( pa s a l 1338 a ya t 1 B. W. ) .
Da l a m p r a k t e k pe r b a n k a n p a d a u mu mn y a da n di BRI khus us nya , s e be l um pe mohon me ngi s i f or mul i r p e r j a nj i a n kr e di t , ke p a d a pe mohon t e r l e bi h dul u di t a nya , a pa ka h s ya r a t - s y a r a t ya ng s uda h d i t e n t u k a n d a l a m f or mul i r i t u d i s e t u j u i a t a u t i da k. Ap a b i l a pe mohon me nye t uj ui , ma ka t e r j a di kons e ns us di a nt a r a p a r a pi ha k, ka r e na t e r j a di p e r s e s u a i a n k e h e nda k a nt a r a pi ha k- pi ha k. Se da ngka n j i - ka pe mo h o n kur a ng me n y e t u j u i a t a u me nol a k, ma k a g a g a l l a h p e r mo h o n a n kr e di t i t u.
Da r i ur a i a n di a t a s , me ma n g t a mpa k ba hwa pe mo- hon kr e di t be r a d a di p i h a k ya ng l e ma h ka r e n a i a t e r pa ks a me n e r i ma s y a r a t - s y a r a t kr e di t ya ng s u d a h di t e nt uka n.
Ha l i t u d i s e b a b k a n me r e k a t i da k t nampu b e r b u a t l ai n, s e h i n g g a d a pa t d i k a t a k a n s e a k a n- a ka n ke be ba s a n pa r a pi ha k, t e r u t a ma p i h a k pe mohon, y a n g d i j a mi n d a l a m pa s a l 1338 a ya t 1 b!w. t e l a h di l a ngga r . Pe n d a p a t t e r s e but a da l a h t i da k be na r . Ke be b a s a n pa r a p i h a k d a l a m me mbua t p e r j a nj i a n buka n be r a r t i be ba s s e b e b a s - b e b a s n y a s e s ua i k e s e pa ka t a n p a r a pi ha k, a ka n t e t a pi ma s i h di ba t a s i , ya i t u obye k ya ng d i p e r j a n j i k a n ha r us s e s ua t u ya ng d i p e r b o l e h k a n , t i da k b e r t e n t a n g a n de nga n unda ng- unda ng,
ya ng me n g a t a k a n :
Me n ge na i ke t e nt ua n pa s a l 1338 a ya t 1 B. W. t e r s e but t i da kl a h de nga n s e ndi r i nya , ba hwa p i h a k - p i h a k i t u b e ba s u n t u k me n g a d a k a n j a n j i - j a n j i s e s ua i de nga n ya ng me r e k a ke he nda ki . Ke b e b a s a n b e r c o n t r a c t i t u d i b a t a s i ol e h a da nya p e r s y a r a t a n ya ng d i t e t a pka n di d a l a m p a s a l - p a s a l 1320 no. 4 da n 1335 B. W. 10 Se l a i n i t u j i ka d i l i h a t f ungs i b a n k d a l a m pe r kr e di t a n, s e b a g a i ma n a di a t u r d a l a m Un d a n g - u n d a n g Po k o k Pe r ba nka n
1967, ma k a b a n k t i da k ha nya be r t u j u a n me n c a r i ke unt unga n, me l a i nka n . j uga s e ba ga i s a r a na p e mb a nguna n u n t u k me nc i p-t a ka n ma s y a r a k a p-t ya ng a di l da n ma kmur . De nga n de mi ki a n, p e r j a nj i a n s t a nda r d ya ng di b u a t p i h a k ba nk t e r s e but s e -b e n a r n y a t i da k di gun a k a n u n t u k me ne ka n pe mohon, t e t a pi
u n t u k n e n d o r o n g p e r t u mb u h a n us a ha pe mohon.
Be n t u k s t a n d a r d / b a k u da r i pe r j a n j i a n kr e di t ya ng d i bi a ya i b e r s a ma ol e h l e bi h da r i s a t u ba nk, s e l a i n di - ma ks u d k a n unt uk me mp e r l a n c a r pr os e s p e mb e n t u k k a n p e r j a nj i a n, j u g a u n t u k me n g u r a n g i r i s i ko ya ng mungki n a ka n me n g g a n g g u ke l a ng s u n g a n u s a h a b a n k ya ng a ka n da pa t me - l umpuhka n t uj ua n ya ng t e r ka ndung d a l a m p e r j a n j i a n i t u s e n d i r i .
Ka t a Kr e d i t be r a s a l da r i Ba h a s a Yuna ni , ya i t u :
" c r e de r e" , ya ng a r t i nya pe r c a ya . Kr e d i t u r p e r c a y a ke
-10R. Soe t oj o Pr a wi r o h a mi d j o j o da n Ma r t h a l e n a Poha n, Hu k u ni Pe r i ka t a n, Ce t . I I , Bi n a I l mu, Sur a ba ya ,
pa da d e b i t u r b a h wa de bi t ur a ka n me mba ya r hut a ngnya . Ua ng ya ng di be r i k a n ol e h ba nk ke pa da de b i t u r b u ka nl a h na ng d e r ma a t a u s umba nga n s os i a l . Se t i a p kr e di t ya ng di be r i ka n ol e h ba nk ke pa da de bi t ur d i h a r a p k a n da pa t di - ba ya r ke mba l i ol e h de bi t ur t e pa t pa da wa kt unya . Pa d a wa kt u pe mb a y a r a n kr e di t t i ba , de bi t ur ha r us me mba ya r kr e di t da n bunga ya ng t e l a h di s e p a k a t i b e r s a ma da l a m p e r j a nj i a n kr e di t .
Ol e h ka r e na kr e di t ya ng di be r i k a n ol e h ba nk t e r s e but b u k a n l a h s umba nga n s os i a l , ma k a u n t u k i t u di - pe r l uka n j a mi na n. Pa s a l 24 a ya t 1 Un d a n g - u n d a n g Pokok Pe r ba nka n 1967 me n y e but ka n ba hwa ba nk u mu m t i da k me m- be r i kr e di t t a npa j a mi na n ke pa da s i a pa pun j uga . Apa bi l a d e b i t u r t e r nya t a i ngka r j a nj i ( wanpr e s t as i ) di ke mudi a n
ha r i , ya i t u t i da k me mba ya r hut a ng b e s e r t a bunga , ma ka j a mi na n i ni ya ng a ka n d i p e r g u n a k a n ol e h kr e di t ur ( ba nk) u n t u k me l una s i hut a ng de bi t ur .
Se b a g a i ma n a di ke t a hui , ba hwa me nur ut bunyi p a s a l 1131 B. W. , s e ga l a ke be nda a n s i be r ut a ng, b a i k ya ng b e r g e r a k ma upun ya ng t i da k be r ge r a k, ba i k y a n g s uda h i da ma upun ya ng ba r n a ka n a da di ke mudi a n ha r i , me nj a di
u-m^ l una s i s e ga l a pe r i ka t a nnya , Te t a pi j a mi na n s e c a r a u- mnm i ni s e r i ng di r a s a ka n kur a ng c ukup da n kur a ng a ma n .
i ni d i k a r e n a k a n s e l a i n ke ka ya a n s i b e r u t a n g pa da s ua t u wa kt u bi s a ha bi s , j uga j a mi na n s e c a r a umum i t u be r l a ku u n t u k s e mna kr e di t or , s e h i n g g a ka l a u a da ba nya k kr e di t or . ma ka a da ke mungki na n b e be r a pa or a ng da r i me - r *ka t i da k l a gi mendapaf c ba gi a n.
Ol e h ka r e na i t u, b a n k s e l a l u mi nt a di be r i ka n j a mi n a n khus us , ya i t u h e r u p a j a mi na n ke be nda a n ya ng me l i put i Hi pot i k, Ga da i ( pa nd) , Fi duc i ai r e Ei g e n d o ms-
ov e r dr ac ht ( FEO) ; j a mi na n p i u t a n g da n b i s a j u g a j a mi na n pe r o r a n g a n ya ng s e r i n g di s e but p e n a n g g u n g a n ut ar i g (hor gt oc ht) .
Da l a m p r a k t e k di BRI , j a mi na n ya ng ha r us d i b e r i ka n ol e h pe mohon kr e di t ( de bi t ur ) ke pa da Age n, a da l a h b e r u p a :
a. Ga da i Sa ha m. b. Hi pot i k.
c. Fi duc i ai r e Ei ge ndoms ov e r dr ac ht ( FEO) . d. Bor gt oc ht .
Se pe r t i d i k e t a h u i kr e di t ya ng d i b e r i k a n ol e h Age n, s e ba ga i ha s i l da r i ke r j a s a ma a nt a r ba nk, s a nga t be s a r j n ml a h n y a da n me n g a n d u n g r i s i ko ya ng t i nggi , ma ka di - p a nda ng pe r l u u nt uk me n gi ka t j a mi n a n - j a mi n a n khus us di a t a s , a ga r ke a ma na n ba nk l e bi h t e r j a mi n. Me s ki pun de mi ki a n, j a mi . na n- j a mi na n t e r s e but buka n me r upa ka n s ya
r a h a n n y a ke d a l a m k e k u a s a a n k r e d i t o r , d i b e r i k a n k e t e n
t u a n b e r d a s a r k a n p a s a l 1152 bi s B. W. , y a n g me n y a t a k a n ,
b a h wa u n t u k me l e t a k k a n ha k g a d a i a t a s s u r a t - s u r a t a t a s
t u n j u k d i p e r l u k a n s e l a i n n y a e n d o s e me n n y a , j uga p e n y e
r a h a n s u r a t n y a . l l Ad a p u n y a n g d i ma k s u d d e n g a n " e n d o s e -
me n a d a l a h s u a t u p e n y e r a h a n s u r a t - t u n j u k ( or d e r p a p i e r
o l e h s e o r a n g - b e t h a k - me me g a n g , k e p a d a o r a n g l a i n, d e
n g a n d i s e r t a i p e r n y a t a a n me n g a l i h k a n h a k n y a a t a s - s u r a t
i t u, d i t u l i s pa da s u r a t i t u . " 12 Se l a i n k e t e n t u a n d i a -
t a s , p e n y e r a h a n b a r a n g b e r g e r a k y a n g t a k b e r wu j u d ( s a
ha m) , y a n g a t a s na ma , d i l a k u k a n d e n g a n c e s s i e , s e b a g a i -
ma n a d i a t u r d a l a m p a s a l 613 B. W. ( pa s a l 1 1 5 3 B. W. ) .
Da r i u r a i a n d i a t a s , d a p a t d i k e t a h u i b a h wa p e
n y e r a h a n b a r a n g j a mi n a n y a n g b e r u p a s a h a m ke d a l a m k e
k u a s a a n k r e d i t u r d i l a k u k a n d e n g a n me n y e r a h k a n s u r a t
s a h a m t e r s e b u t , y a n g t e r l e b i h d a h u l u t e l a h d i e n d o s i r ,
( d i l a k u k a n p e n u l i s a n t e n t a n g p e r n y a t a a n p e n g a l i h a n ha k
a t a s s u r a t s a h a m) a t a u t e l a h d i l a k u k a n c e s s i e o l e h d e -
b l t u r / c e d e n t ( p e mb e r i ga d a i ) k e p a d a k r e d i t u r / c e s s i o n a r l s
( p e me g a n g ga da i ) d a n d i t a n d a t a n g a n i o l e h k r e d i t u r .
HS u b e k t i , J a mi n a n J a mi n a n Un t u k Pe mb e r i a n Kr e d i t Me n u r u t Hu k u m I n d o n e s i a . Ce t . I V, Ci t r a Ad i t y a Ba kt i , Ba n d u n g , 1989, ( s e l a n j u t n y a d i s e b u t Su b e k t i I ) , h. 6 3.
J i k a di . kai . t kan de nge n ga da i s a ha m, ma k a e ndos e me n u n t uk ga da i be r a r t i ba hwa , s ur a t s a ha m ya ng di a l i h k a n i - t u ha nya u n t u k di g a d a i k a n ke pa da or a ng l a i n ( pe me ga ng ga da i ) b uka n u n t u k t e r us di a l i hka n. Ap a b i l a hut a ng ya ng di i ka t de nga n g a dni i t u s uda h di l una s i , ma ka s ur a t s a
ha m ha r us d i a l i h k a n ke mba l i ke pa da de b i t u r ( pe mbe r i g a d a i ) . 13
Si f a t - s i f a t kha s ya ng di mi l i ki l e mba ga j a mi na n ga da i , j u g a be r l a ku ba gi ga da i s a ha m, ya i t u : a nt a r a l a i n :
1. Ap a b i l a de bi t ur t a k l a gi me me nuhi j a n j i n y a u n t uk me mb a y a r ke mba l i h u t a n g n y a s e s ua i t e n g g a n g wa kt u ya ng di s e pa ka t i , ma k a p e me g a n g ga da i me mp u n y a i ke we na - nga n u nt uk me nj ua l s e ndi r i b e n d a ga da i . Ke we n a n g a n t e r s e but d a l a m hukum d i k e n a l de nga n s e but a n par at e e k s e k us i a t a u e ks e kus i l a ngs ung. Me nur ut pa s a l 1155 a ya t 2 B. W. , a pa bi l a ba r a n g ga da i be r u p a ba r a n g pe r da - ga ng a n a t a u e f e k ( t e r ma s uk d i d a l a mn y a s a ha m) , ma k a p e me g a n g ga da i d a pa t me n j u a l s a ha m t e r s e but di pa s a r a t a u di b ur s a e f e k, t a npa me l a l ui ke pur us a n ha ki m. Me - nge na i p e n j u a l a n ba r a n g ga da i , b e r d a s a r k a n pa s a l 1158 a ya t 3 B. W. , p e me g a n g ga da i wa j i b me mb e r i t a h u k a n p e n j ua l a n t e r s e but ke pa da pe mbe r i g a da i ( de bi t ur ) .
2. Pe me g a n g ga da i me mp u n y a i ha k pr e f e r e ns i , ya i t u,
t a ha k- ha k i s t i me wa ya ng me l e k a t pa da nya .
J a di y a n g d a pa t d i b e b a n i hi pot i k a da l a h b e n d a - b e n d a t i da k be r ge r a k, be r i kut p u l a ha k - h a k a t a s b e n d a t e r s e but ( be nda t i da k b e r g e r a k y a n g t i da k be r wuj ud) . Hi p o t i k j u g a d a pa t di b e b a n k a n a t a s k a p a l - ka pa l l a ut ya ng b e r u k u r a n 20 m3 a t a u l e bi h ya ng t e l a h d i b u k u k a n ( pa s a l 314 Wvk) .
Khu s u s me n ge na i t a na h, s e ka r a ng t e l a h di a t u r di da l a m Un d a n g - u n d a n g No. 5 Th. 1960 t e nt a ng Po k o k - Po k o k Agr a r i a , da n Pe r a t u r a n Me n t e r i Ag r a r i a No. 15 Th. 1961 Da r i ke dua pe r a t u r a n t e r s e but , t a n a h - t a n a h y a n g da pa t d i b e b a n i de nga n hi pot i k a da l a h t a na h y a n g be r s t a t u s ha k mi l i k, ha k g u n a ba nguna n, ha k g u n a us a ha , y a n g t e l a h d i b u k u k a n d a l a m da f t a r t a na h me nur ut ke t e n t u a n Pe r a t ur a n Pe me r i n t a h No. 10 Th. 1 9 6 1 . 14
Be b e r a p a ha l y a n g p e n t i n g da n me mb u a t hi p o t i k i t u me mp u n y a i ke kua t a n u n t u k me l i n d u n g i k r e di t ur a d a l a h : pe r t a ma , h i p o t i k me mp u n y a i s i f a t dr oi t de s ui t e,
ya i t u : s e n a n t i a s a me ngi k u t i b e n d a n y a d a l a m t a nga n s i a pa pun be nda i t u be r a da . ( pa s a l 1163 a ya t 2 BW) . Be r h u b u n g s i f a t n y a ya ng de mi ki a n, ma k a hi pot i k s e l a l u me l e k a t pa da b e n d a n y a me s ki pun b e nda t e r s e but s uda h d i p i n d a h k a n ke t a nga n or a ng l ai n. Ba gi kr e di t or s e ba ga i p e me g a n g hi pot i k da pa t me n u n t u t ha knya a t a s b e n d a hi
pot i k d a l a m t a nga n s i a pa pun be nda i t u be r a d a ( pa s a l 1. 198 B. W. ) . Ke dua , p e me g a n g hi pot i k me mp u n y a i ha k
pr e f e r e ns i , ya i t u ha k unt uk l e bi h d i d a h u l u k a n pe me nuha n p i u t a n g n y a da r i kr e di t ur l a i nnya ( pa s a l 1133 B. W. ) . Ke t i ga , Kr e di t ur s e ba ga i p e me g a n g hi pot i k, me mpunya i ke we na nga n unt uk me l a kuka n e ks e kus i s e c a r a l a ngs ung t e r ha da p be nda ya ng me nj a di j a mi na n t a npa pe r a n t a r a ha ki m. We we na ng ya ng d e mi ki a n i t u t i mbul ka r e na s e r t i - f i ka t hi pot i k me mpu n y a i f ungs i s e ba ga i gr o s s e a kt a h i pot i k, da n gr os s e a kt a hi pot i k i ni me mi l i k i ke kua t a n e k s e k u t o r i a l . 15 J a di , j i k a de bi t ur wa npr e s t a s i , ma ka kr e di t ur s e ba ga i p e me ga ng hi pot i k b e r h a k me n j u a l be nda ya ng me nj a di j a mi na n hi pot i k t e r s e but s e c a r a l e l a ng
t a npa me l a l u i pr os e s pe n g a d i l a n ( pa s a l 1155 a ya t 1 B. W j o pa s a l 224 HI R) da n h a s i l nya d i p e r h i t u n g k a n u nt uk pe l una s a n hut a ngnya . Se l a i n i t u, p e me g a n g hi pot i k j uga me mpunya i ha k u nt uk me l a k u k a n pa r a t e e ks e kus i , ya i t u j a nj i u nt uk me n j u a l a t a s ke kua s a a n s e ndi r i .
Pa da p e r j a nj i a n kr e di t ya ng d i bi a ya i s e c a r a be r s a ma a nt a r ba nk di BRI , j a mi na n hi pot i k y a n g ha r us d i be r i k a n ol e h de bi t ur ke pa da BRI ya ng b e r t i n d a k s e b a ga i Age n, a da l a h b e r u p a s e bi da ng t a na h de n g a n s e r t i f i
-l f-l Sr i Soe de wi Ma s j e h o e n Sof wa n, Ui mpuna n Ka r va Laai ang_Hyi i ur a- - Jj i i ni n! m. . Ge t . I , Li be r t y, Yogya ka r t a ,
ka t ha k a t a s t a na h, ba i k ha k g u n a ba nguna n, ha k guna us a ha a t a upun ha k mi l i k, be s e r t a b a n guna n p a b r i k da n b a n g u n a n - b a n g u n a n l a i nnya ya ng a ka n d i b a n g u n di ke mu- di a n ha r i da n s e ga l a s e s ua t u ya ng a ka n di di r i k a n di a-
t a s nya ya ng me nur ut s i f a t , p e n g g u n a a n n y a a t a u me nur ut Un d a n g - u n d a n g a t a u pe r a t u r a n ya ng be r l a ku d i a n g g a p s e ba ga i ha r t a t e t a p ya ng di i ka t de nga n pe mbe r i a n j a mi n- na n kua s a u n t u k me ma s a n g hi pot i k da n kua s a u n t u k me n- . i ual b e nda hi pot i k, de nga n a kt a t e r s e n d i r i . 16
Di l i ngkunga n pe r ba nka n, l e mba ga kua s a me ma s a ng hi pot i k l e bi h b a n y a k di guna ka n d a r i p a d a l e mba ga h i p o t i k. Ha l i ni da pa t di pa ha mi , me ngi nga t pr o s e s pe ma s a nga n hi pot i k ya ng oukup pa n j a n g s e r t a b i a y a - b i a y a y a n g c ukup ma ha l . Bi a y a - b i a y a unt uk pe ma s a n g a n hi pot i k di be ba nka n ke pa da de bi t ur , s e da ngka n ba nk ( a ge n) t i da k ma u me mbe - ba ni d e b i t u r de nga n b i a y a - b i a y a t e r s e but . Ol e h ka r e na
I t u, d i g u n a k a n kua s a me ma s a n g hi pot i k.
Te t a pi , pe r l u di i nga t ba hwa de ng a n ha nya me l a ku- ka n pe n g i k a t a n kua s a me ma s a n g hi pot i k, ma k a ke duduka n Age n s e ba ga i kr e di t or b e r a d a d a l a m pos i s i y a n g l e ma h, ka r e na t i da k me mp u n y a i ha k p r e f e r e n s i . 17 Be r da s a r ka n pa s a l 1132 B. W. , a pa bi l a t i mbul t unt ut a n t e r ha da p be nda j a mi na n, ma ka s e ba ga i p e me g a n g kua s a me ma s a n g hi pot i k
1 9 " Akt a Pe r j a n j i a n Kr e di t " .
