ISTIHSAN
MENURUT PANDANGAN
ULAMA KLASIK DAN
KONTEMPORARI
Disediakan Oleh: Mohd Hafiz Jamaludin
Calon Sarjana
Jabatan Syariah Dan Undang-undang Akademi Pengajian Islam
Universiti Malaya
Pembentangan di:
International Conference on Research in Islamic law 2009 (ICRIL 09) 15 Julai 2009
PENDAHULUAN
Istihsan merupakan salah satu sumber hukum syarak yang menjadi perbahasan para ulama usul fiqh. Istihsan diketegorikan sebagai dalil yang tidak sepakati oleh sekelian ulama untuk digunakan sebagai sumber hukum. Takrif-takrif yang dikemukakan oleh para ulama berkenaan istihsan sangat banyak dan berbeza-beza. Sungguhpun begitu, terdapat titik persamaan yang dapat dikenalpasti agar kita dapat menggunakan satu takrif yang paling tepat untuk diaplikasikan di dalam penyelesaian hukum syarak di masa kini.
SAMBUNGAN
TAKRIF
ISTIHSAN
MENURUT
PANDANGAN ULAMA KLASIK
Al-Nasafi
Sadr al-Syari ah
Al-Sarakhsi
Al-Jassas
Ibn al-Hajib
Siraj al-Din al-Armawi
Ibn Qudamah
Al-Syatibi
TAKRIF
ISTIHSAN
DI SISI
AL-NASAFI
Nama bagi satu dalil yang bertentangan dengan Qiyas Jali.
Dalil yang bertentangan dengan qiyas jali ialah Nas, Ijma , Darurat ataupun Qiyas Khofi.
Istihsan dengan Nas seperti Akad Salam.
Istihsan dengan Ijma seperti Akad Istisna
Istihsan dengan Darurat seperti masalah kesucian perigi yang terkena najis.
TAKRIF
ISTIHSAN
DI SISI SADR
AL-SYARIAH
.
Dalil yang bertentangan dengan Qiyas Jaliy yang terlebih dahulu sampai kefahamannya.
Terlebih dahulu sampai kefahamnnya bermaksud apabila dipersoalkan satu permasalahan kepada mufti, dalil dengan menggunakan qiyas jaliy ini akan terlebih dahulu sampai ke fikiran mufti kerana zahir dan jelasnya qiyas tersebut daripada dalil-dalil yang lain.
SAMBUNGAN
Istihsan dianggap hujah di sisi golongan Hanafiah kerana ia telah sabit dengan dalil-dalil yang sememangnya dianggap sebagai hujah dengan ijma .
TAKRIF
ISTIHSAN
DI SISI
AL-SARAKHSI (BAHAGIAN PERTAMA)
Al-Sarakhsi membahagikan istihsan berdasarkan
penggunaan para fuqaha kepada dua bahagian
1) Beramal dengan ijtihad dan pendapat yang paling banyak ketika mentaqdirkan perkara-perkara yang Syarak telah wakilkan kepada kita untuk menetapkan kadar-kadarnya
Seperti Mut ah yang tersebut di dalam Quran di dalam surah al-Baqarah ayat 236, Allah Taala mewajibkan kadar
mut ah tersebut berdasarkan senang dan susahnya suami dengan syarat mengikut pendapat uruf. Di sini kita dapat memahami bahawasanya yang dimaksudkan dengan istihsan ialah pendapat yang paling ramai.
TAKRIF
ISTIHSAN
DI SISI
AL-SARAKHSI (BAHAGIAN KEDUA)
2) Dalil yang bertentangan dengan qiyas zahir yang terlebih
dahulu sampai kefahamannya sebelum dikaji dengan lebih teliti. Walaubagaimanapun, selepas dikaji dengan lebih teliti dan dibuat perbandingan di antara masalah tersebut dan masalah-masalah yang mempunyai persamaan dengannya, jelaslah bahawa dalil yang bertentangan dengan qiyas jauh lebih kuat. Oleh itu beramal dengan istihsan ketika ini hukumnya adalah wajib
SAMBUNGAN
Al-Sarakhsi juga meyebut bahawa istihsan kadang-kadang berlaku dengan nas, kadang-kadang-kadang-kadang dengan ijma dan kadang-kadang dengan darurat.
Beliau juga membezakan di antara istihsan dengan nas, ijmak atau darurat, dan antara istihsan dengan qiyas khofi.
Istihsan dengan qiyas khofi tidak akan terhad pada hukum tertentu bahkan dia juga boleh diaplikasikan pada hukum yang lain (ta diyah). Ini adalah disebabkan qiyas khofi sekalipun dikhususkan dengan nama istihsan, tetapi ia masih tidak terkeluar daripada qiyas syar ie. Maka hukum istihsan (dengan qiyas khafiy) ialah ta diah sepertimana qiyas-qiyas yang lain.
ISTIHSAN
DI SISI AL-JA
SSA
S
(BAHAGIAN PERTAMA)
Al-Jassas menyebut bahawasanya istihsan
terkandung di dalam dua perkara :-
1) Menggunakan ijtihad dan pendapat ramai untuk menetapkan kadar-kadar yang telah diwakilkan kepada kita untuk menetapkannya, seperti kadar
mut ah bagi perempuan yang ditalak.
ISTIHSAN
DI SISI AL-JA
SSA
S
(BAHAGIAN KEDUA)
2) Meninggalkan qiyas kepada dalil yang lebih utama daripadanya.
Makna yang kedua ini mempunyai dua bahagian:-
i) Satu masalah furu yang mempunyai persamaan dengan dua asal. Oleh itu, masalah furu ini hendaklah diserupakan dengan salah satu daripada dua asal tadi berdasarkan dalil yang menyokongnya.
SAMBUNGAN
Masalah : Seorang lelaki berkata kepada isterinya jika kamu haid maka kamu aku talak , lalu isterinya berkata
aku telah haid .
Qiyas (asal yang pertama) : Perkataan perempuan tidak diterima dalam masalah-masalah talak yang lain.
Istihsan (asal yang kedua) : Perkataan perempuan boleh
SAMBUNGAN
ii) Takhsis hukum serta wujud illah.
Takhsis hukum serta wujud illah berlaku apabila kita mewajibkan satu hukum kerana satu sifat yang dinamakan illah.
Apabila kita telah menghukumkan bahawasanya sifat ini merupakan illah bagi satu hukum, menjadi kewajipan untuk kita menggunakan hukum tersebut apabila wujudnya sifat ini.
Melainkan, sekiranya ada dalil lain yang menunjukkan bahawasanya hukum ini tidak boleh digunakan sekalipun wujud illahnya.
SAMBUNGAN
Dalil yang lain ini disebut sebagai mani iaitu penghalang.
Ketika wujudnya mani , maka wajiblah dihukumkan dengan hukum yang lain yang bukan berdasarkan illah sebelumnya.
Oleh itu, meninggalkan hukum (kerana wujud mani ) sedangkan illah masih wujud, dinamakan juga oleh ulama hanafiah sebagai istihsan.
ISTIHSAN
DI SISI IBN
AL-HAJIB
Ibn al-Hajib mendatangkan lima takrif bagi
istihsan
.
Takrif-takrif ini telah dikategorikan oleh
al-Qadi al- Idid kepada dua bahagian. Takrif
yang diterima oleh sekelian ulama dan takrif
yang ditolak oleh sekelian ulama.
SAMBUNGAN (TAKRIF PERTAMA)
1) Dalil yang berada di dalam diri mujtahid tetapi dia tidak mampu untuk mengungkapkan dalil tersebut
Jikalau dalil yang berada di dalam diri mujtahid ini sememangnya wujud di dalam dirinya, maka dia wajib beramal dengan dalil tersebut secara ittifaq .
SAMBUNGAN (TAKRIF KEDUA, KETIGA
DAN KEEMPAT)
2) Berpaling daripada qiyas kepada qiyas yang lebih kuat.
3) Takhsis qiyas dengan qiyas yang lebih kuat.
4) Berpaling kepada hukum yang bertentangan dengan bandingannya kerana dalil yang lebih kuat
Ketiga-tiga takrif ini diterimapakai oleh sekelian ulama.
SAMBUNGAN (TAKRIF KELIMA)
5) Berpaling daripada hukum yang berdasarkan satu dalil kepada kepada hukum yang bersandarkan kepada adat kerana maslahat manusia.
Sekiranya dalil yang lain itu ialah adat yang diterima kerana berlaku pada zaman Nabi, maka dalil ini sabit dengan sunnah, atau kerana berlaku pada zaman sahabat serta para sahabat tidak ingkar, maka hukum ini sabit dengan ijma atau sekiranya dalil yang lain itu ialah nas atau qiyas yang tergolong daripada dalil-dalil yang sabit kehujahannya, maka hukum itu sabit dengan dalil-dalil tersebut.
ISTIHSAN
DI SISI SIRAJ AL-DIN
AL-ARMAWI
Siraj al-Din al-Armawi menerimapakai takrif yang dinaqalkan daripada Abu Husayn al-Basri.
Istihsan menurut beliau ialah meninggalkan salah satu pendapat daripada pendapat-pendapat yang hasil daripada ijtihad, yang tidak merangkumi (semua pendapat-pendapat tadi) secara syumul lafaz kerana wujud dalil yang lebih kuat dan dalil ini seolah-olah baru datang ke atas dalil bagi pendapat yang pertama
SAMBUNGAN
Siraj al-Din al-Armawi menegaskan bahawa khilaf di antara golongan Syafi iyyah dan Hanafiah ialah khilaf dari sudut makna bukan khilaf daripada sudut lafaz semata-mata.
ISTIHSAN
DI SISI IBN QUDAMAH
Ibn Qudamah telah memilih satu takrif yang
terbaik
untuk
istihsan
setelah
beliau
mengkritik takrif-takrif sebelumnya.
Takrif terbaik tersebut ialah berpaling
daripada
menghukumkan
masalah
berdasarkan bandingannya kerana wujud
dalil syarak yang khas.
ISTIHSAN
DI SISI AL-SYATIBI
Al-Syatibi mendatangkan tiga takrif bagi istihsan.
1) Mengambil dengan maslahah juz iyyah yang bertentangan dengan dalil kulli.
2) Mengutamakan untuk meninggalkan kehendak dalil dengan cara pengecualian atau rukhsah (kemudahan).
ISTIHSAN
MENURUT PANDANGAN
ULAMA KONTEMPORARI
Abd al
-
Aziz Abd al
-
Rahman bin Ali al
-Rabi ah
Mustafa Ahmad Zarqa
Abdullah Rabi Abdullah Muhammad
Muhammad Ali Muhammad al
-
S
alihim
Usamah al-Hamawi
ISTIHSAN
DI SISI ABD AL
-
AZIZ
ABD AL
-
RAHMAN BIN ALI AL
-RABI AH
SAMBUNGAN
Beliau membahagikan
istihsan
kepada 3
bahagian :-
1) Berpaling daripada tuntutan qiyas zahir
kepada tuntutan qiyas
khafiy
.
2) Berpaling daripada tuntutan nas yang am
kepada hukum yang khas.
3) Berpaling daripada hukum
kulliy
kepada
hukum pengecualian.
ISTIHSAN
DI SISI MUSTAFA AHMAD
ZARQA
Memalingkan satu permasalahan daripada hukum permasalahan-permasalahan lain yang serupa dengannnya kepada hukum yang lain kerana wujud dalil yang kuat menuntut kepada pemalingan ini.
Beliau membahagikan istihsan berdasarkan illah yang membezakan permasalahan istihsan daripada permasalahan qiyas kepada 2 bahagian :-
SAMBUNGAN
Beliau mengkritik pembahagian istihsan kepada 4 bahagian sepertimana yang dilakukan oleh para ulama Hanafiyyah. Beliau tidak bersetuju dengan 2 bahagian pertama iaitu Istihsan dengan Sunnah dan Istihsan
dengan Ijma . Hujah beliau ,hukum-hukum yang sabit berdasarkan Istihsan Sunnah dan Istihsan Ijma pada hakikatnya sabit dengan Sunnah dan Ijma itu sendiri bukan dengan qiyas ataupun istihsan.
Maksud istihsan yang sebenar ialah berpaling mujtahid daripada hukum yang berdasarkan qiyas. Sedangkan qiyas hanya harus digunakan apabila tidak wujud dalil
ISTIHSAN
DI SISI ABDULLAH RABI
ABDULLAH MUHAMMAD
Beliau menggunakan takrif Abu Hasan al-Karkhi kerana menurut beliau takrif ini ialah takrif terbaik bagi istihsan yang menghimpunkan semua bahagian-bahagian istihsan.
SAMBUNGAN
Takrif ini telah menggambarkan istihsan dalam gambaran terbaik dan menunjukkan perbezaan di antara istihsan dan maslahah mursalah. Takrif ini menegaskan bahawasanya istihsan menuntut setiap permasalahan yang dihukumkan berdasarkan
istihsan hendaklah mempunyai permasalahan yang serupa dengannya tetapi dihukumkan dengan hukum yang lain. Permasalahan istihsan
dihukumkan dengan hukum yang lain daripada permasalahan-permasalahan yang sama dengannya ialah disebabkan wujud sebab yang menghendaki perbezaan tersebut, tetapi tidak wujud pada permasalahan-permasalahan yang lain.
SAMBUNGAN
SAMBUNGAN
Sekalipun para ulama berbeza-beza dalam
mentakrifkan istihsan, mereka bersepakat bahawa
tidak harus memalingkan satu permasalahan daripada hukum yang dikehendaki oleh qiyas atau dalil-dalil yang lain melainkan jika wujud sebab yang lebih kuat untuk diambil kira dan lebih tepat bagi menempati makna yang dikehendaki oleh syariat secara umum seperti melaksanakan kemaslahatan, menolak kerosakan, mengangkat kesusahan dan
menghalang kemudaratan. Hukum istihsan mestilah
bersandarkan dalil fiqh yang tepat dan dalil ini hendaklah lebih rajih di sisi ulama yang memalingkan permasalahan ini daripada bandingan-bandingannya
yang lain. Dalil inilah yang digelarkan sebagai istihsan.
ISTIHSAN
DI SISI MUHAMMAD ALI
MUHAMMAD AL-
S
ALIHIM
Meninggalkan satu hukum kepada hukum yang lebih utama berdasarkan pendapat yang menuntut keringanan dan menjelaskan tentang wujudnya kesusahan sekiranya disamakan hukum permasalahan ini dengan bandingan-bandingannya yang lain.
SAMBUNGAN
Titik persamaan ialah kebanyakan takrif-takrif yang dikemukakan menggunakan istilah
meninggalkan atau memalingkan .
Titik perbezaaan ialah dalil yang menyebabkan berlaku pemalingan ini kadang-kadang disebut maslahah sahaja ataupun qiyas sahaja. Takrif yang menggunakan istilah dalil yang lebih kuat merupakan takrif yang umum dan merangkumi semua bahagian-bahagian istihsan.
SAMBUNGAN
Walaubagaimanapun takrif yang dikemukan oleh oleh para ulama usul fiqh tidak menyebutkan perkara yang paling penting tentang istihsan. Mereka tidak menyatakan secara jelas perkara yang menjadi titik persamaan bagi sekelian permasalahan
istihsan iaitu meringankan dan mengangkat kesusahan melainkan sebahagian takrif yang dikemukakan oleh ulama malikiyyah. Sekiranya dua perkara ini merupakan perkara paling penting di dalam istihsan, ia sepatutnya dinyatakan secara jelas di dalam takrif.
ISTIHSAN
DI SISI USAMAH
AL-HAMAWI
Beramal dengan dalil yang bertentangan
dengan qiyas
jaliy
yang terlebih dahulu sampai
kefahamannya ataupun qiyas
am
dengan
makna kaedah yang umum.
Takrif ini diterima oleh Usamah al-Hamawi
kerana ia merangkumi sekelian
bahagian-bahagian
istihsan
.
Dalil yang bertentangan dengan qiyas
jaliy
ini
sama ada nas, ijma
,
qiyas ataupun darurat.
SAMBUNGAN
Masalah-masalah
istihsan
sentiasa menuntut
perbandingan di antara masalah-masalah
juz iyyat
daripada kaedah yang
kulliyyah
,
supaya
jelas
di
sana
permasalahan-permasalahan yang memerlukan pemalingan
daripada hukum yang berdasarkan
kaedah-kaedah
kulliyyah
. Oleh itu,
istihsan
juga
bermaksud pengecualian bagi masalah yang
KESIMPULAN
Takrif-takrif para ulama hanafiah banyak menggunakan perkataan dalil bagi makna istihsan tanpa menerangkan gambaran dalil istihsan itu sendiri.
Hanya al-Jassas menggunakan istilah meninggalkan bagi menggambarkan makna istihsan.
Semua takrif ini juga menerangkang istihsan ialah dalil yang bertentangan dengan qiyas jaliy
SAMBUNGAN
Takrif-takrif ulama selain Hanafiyyah kebanyakannya menaqal takrif-takrif para ulama Hanafiyyah sebelumnya.
Sebahagian takrif cuba mengeluarkan nasakh dan takhsis daripada makna istihsan.
Ibn Qudamah menggunakan istilah berpaling daripada bandingan
SAMBUNGAN
Takrif-takrif kontemporari cuba membezakan istihan daripada maslahah, mencari titik persamaan dan perbezaan di antara takrif-takrif ulama terdahulu.
Takrif kontemporari juga cuba menyebutkan perkara yang penting di dalam istihsan iaitu memberi keringanan, menolak kesusahan dan membuat perbandingan.
Terdapat takrif kontemporari yang menolak istihsan dengan nas dan istihsan dengan ijma .
PENUTUP
Sekiranya kita menggabungkan takrif Muhammad
Ali muhammad al-Salihim dan Usamah al-Hamawi kita akan mendapat takrif yang menghimpunkan sekelian ciri-ciri dan bahagian-bahagian istihsan.
Oleh itu, kita boleh menakrifkan istihsan seperti berikut :
