UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA DÉSA LEBAKMUNCANG KACAMATAN CIWIDÉY KABUPATÉN BANDUNG PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA.

(1)

Nadia Fitri Wulansari, 2014

UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA DÉSA LEBAKMUNCANG KACAMATAN CIWIDÉY KABUPATÉN BANDUNG PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

SKRIPSI

diajukeun pikeun nyumponan salasahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku

Nadia Fitri Wulansari NIM 1002803

(2)

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAÉRAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA 2014

Unsur Sémiotik dina Kasenian Bangkong

Réang di Kampung Cijaura Désa

Lebakmuncang Kacamatan Ciwidéy

Kabupatén Bandung pikeun Bahan

Pangajaran Maca Artikel di SMA

Oleh

Nadia Fitri Wulansari

(3)

Februari 2014

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

Skripsi ini tidak boleh diperbanyak seluruhnya atau sebagian, dengan dicetak ulang, difoto kopi, atau cara lainnya tanpa ijin dari penulis.

LEMBAR PENGESAHAN

NADIA FITRI WULANSARI 1002803

UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA DÉSA LEBAKMUNCANG KACAMATAN CIWIDÉY KABUPATÉN BANDUNG PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

disaluyuan jeung disahkeun ku: Pangaping I,

(4)

Pangaping II,

Agus Suherman, S.Pd., M.Hum.

Kauninga ku

Pupuhu Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Universitas Pendidikan Indonesia,

(5)

UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA DÉSA LEBAKMUNCANG KACAMATAN CIWIDÉY KABUPATÉN BANDUNG PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

Nadia Fitri Wulansari1)

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan: 1) sejarah kesenian bangkong reang di Desa Lebakmuncang; 2) prosesinya; 3) unsur semiotik yang terdapat dalam kesenian tersebut; dan 4) penerapan hasil penelitian untuk dijadikan alternatif bahan pembelajaran membaca teks artikel budaya di SMA. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode deskriptif, dengan menggunakan tekhnik telaah pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi. Hasil yang diperoleh dari penelitian ini adalah bahwa kesenian bangkong reang sudah ada dari tahun 1967-an sebagai kesenian khas dari Desa Lebakmuncang. Adapun prosesi kesenian ini terbagi menjadi tiga bagian, yaitu gerakan pembuka, lagu, kemudian gerakan yang diiringi lagu penutup. Alat musik yang digunakan dalam kesenian ini ada dua jenis, yaitu alat musik dari bambu dan alat musik gembyung. Dari hasil penelitian dan analisis unsur semiotik Pierce, terungkap bahwa dalam kesenian ini terdapat tiga ikon, dua indeks, dan 20 simbol. Selain itu, hasil dari penelitian ini pun bisa dijadikan sebagai alternatif bahan pembelajaran membaca artikel tentang kesenian tradisional di SMA kelas XII. Penelitian ini diharapkan bisa menjadi media untuk mengenalkan budaya Sunda kepada masyarakat, dan melestarikan kebudayaan yang terdapat di Jawa Barat, khususnya kesenian bangkong reang.

Kata Kunci: Kesenian Bangkong Reang, Semiotik, dan Bahan Pembelajaran

(6)

SEMIOTIC ELEMENT ON BANGKONG REANG ART IN CIJAURA,

LEBAKMUNCANG VILLAGE, CIWIDEY SUB-DISTRICT OF BANDUNG AS THE LEARNING MATERIALS TO READING ARTICLE

AT SENIOR HIGH SCHOOL1)

Nadia Fitri Wulansari

2)

ABSTRACT

The aim of the research is to describe the history, procession, semiotic element in bangkong reang art in Lebakmuncang village. The implementation of the researchis used as the alternative of learning materials to reading article at senior high school. This research employs descriptive method by using literature review, observation, interview,

and documentation techniques. The result of the research shows that bangkong reang art

have existed from 1967’s as the special art from Lebakmuncang village. Furthermore, there are three processions of this art. They are opening movement, song, and closing movementwhich is accompanied by closing song. The instruments which are used in this

art are the instrument from bamboo and gembyung instrument. Based on the result of the

research and the analysis of semiotics elements of Pierce, show that bangkong reang art

has three icons, two index, and twenty symbols. In addition, the result of the research can be used as the alternative of learning materials to reading article about traditional art at senior high school class XII. It is also expected to become a media in introducing Sundanese culture to society and to preserve cultureswhich exist in West Java, especially bangkong reang art. The suggestion of the research is intended for art institutions, people, teachers, and students.

Keywords: Bangkong Reang Art, Semiotic, Learning Materials

1)_{Penyusunan skripsi ini di bawah bimbingan Dr. Retty Isnendes, M.Hum. dan Agus Suherman,}

S.Pd., M.Hum.

(7)

DAPTAR EUSI

ABSTRAK ... i

PANGJAJAP ... ii

TAWIS NUHUN ... iii

DAPTAR EUSI ... vi

DAPTAR GAMBAR ... ix

DAPTAR TABEL ... x

DAPTAR LAMPIRAN ... xi

BAB I BUBUKA ... 1

1.1 Kasang Tukang ... 1

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah ... 3

1.2.1 Watesan Masalah ... 3

1.2.2 Rumusan Masalah ... 4

1.3 Tujuan Panalungtikan ... 4

1.3.1 Tujuan Umum ... 4

1.3.2 Tujuan Husus ... 4

1.4 Mangpaat Panalungtikan ... 4

1.4.1 Mangpaat Téoritis ... 4

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 5

1.5 Raraga Tulisan ... 5

BAB II ULIKAN TIORI ... 6

2.1 Kasenian Bangkong réang ... 6

2.1.1 Wangenan Kasenian ... 6

2.1.2 Fungsi Kasenian ... 7

(8)

vii

2.1.4 Kamekaran Kasenian ... 9

2.1.5 Kasenian Bangkong Réang ... 10

2.2 Sémiotik ... 11

2.2.1 Kamekaran Sémiotik ... 11

2.2.2 Konsép Sémiotika Charles Sanders Peirce ... 13

2.3 Bahan Pangajaran Maca Artikel ... 15

2.3.1 Wangenan Bahan Pangajaran ... 15

2.3.1.1Sipat Bahan Ajar ... 16

2.3.1.2Kritéria Milih Bahan Ajar ... 17

2.3.2 Wangenan Maca ... 17

2.3.3 Pangajaran Maca Artikel dina KIKD Basa jeung Sastra Sunda ... 19

2.3.4 Artikel ... 22

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN ... 24

3.1 Lokasi Panalungtikan jeung Sumber Data ... 24

3.1.1 Lokasi Panalungtikan ... 24

3.1.2 Sumber Data ... 25

3.2 Desain Panalungtikan ... 26

3.3 Métode Panalungtikan ... 27

3.4 Wangenan Operasional ... 28

3.5 Instrumén Panalungtikan ... 29

3.6 Téhnik Panalungtikan ... 31

3.6.1 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 31

3.6.2 Téhnik Ngolah Data ... 32

3.7 Léngkah-léngkah Panalungtikan ... 32

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN ... 34

4.1 Sajarah Kasenian Bangkong Réang di Kampung Cijaura ... 34

(9)

viii

4.2.1 Prak-prakan Kasenian Bangkong Réang ... 35

4.2.1.1Gerakan ... 36

4.2.1.2Lagu ... 38

4.2.1.3 Gerakan jeung Lagu ... 38

4.2.2 Lagu (Syair) dina Kasenian Bangkong Réang ... 38

4.2.3 Waditra dina Kasenian Bangkong Réang ... 40

4.2.4 Pamaén Kasenian Bangkong Réang ... 44

4.2.5 Pakéan Pamaén Kasenian Bangkong Réang ... 46

4.3 Unsur Sémiotik dina Kasenian Bangkong Réang ... 47

4.3.1 Unsur Sémiotik Charles Sanders Pierce dina Kasenian Bangkong Réang ... 47

4.4 Larapna Simbol-simbol Budaya dina Kasenian Bangkong Réang pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel di SMA ... 53

4.4.1 Matéri Bahan Pangajaran Maca Artikel ... 53

4.4.2 Évaluasi ... 56

4.4.3.1Latihan Soal jeung Konci Jawaban ... 56

4.4.3.2Tés Kaparigelan ... 58

4.4.3 Conto RPP “Maca Artikel” ... 58

4.5 Pedaran ... 66

BAB V KACINDEKKAN JEUNG SARAN ... 68

5.1 Kacindekkan ... 68

5.2 Saran ... 69

DAPTAR PUSTAKA ... 71

LAMPIRAN ... 74

(10)

BAB I BUBUKA

1.1 Kasang Tukang

Di Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy aya hiji kasenian tradisional nu

disebut “Bangkong Réang”. Éta kasenian téh disebut kasenian tradisional lantaran geus jadi tradisi jeung dipintonkeun ti baheula, sarta jadi bagian tina kahirupan di éta masarakat. Waditra dina éta kasenian téh dijieun tina barang-barang basajan nu aya di sabudeureun masarakatna, nyaéta awi. Ari pangna ieu kasenian dingaranan “bangkong réang” sabab sora awi nu ditabeuhna patémbal-témbal saperti sora bangkong anu réang.

Pa Méman, sesepuh kasenian bangkong réang di Kampung Cijaura nyebutkeun yén asalna mah ieu kasenian téh ditanggap ku barudak pikeun ngeusian lolongkrang waktu, sapertina waé keur ngangon. Lila-lila éta kasenian téh robah fungsi jadi kasenian nu dipintonkeun, boh ku kolot boh ku barudak ngora dina acara-acara saperti 17-an, nikahan, sunatan, jeung helaran. Tapi deuih ayeuna mah éta kasenian téh geus jarang dipintonkeun deui.

(11)

2

Lian ti éta, tadi disebutkeun yén kasenian bangkong réang téh geus euweuh nu neruskeun. Éta téh lain ngan saukur omongan anu tanpa bukur, lantaran dina kanyataanna nu nabeuh éta kasenian téh nya nu geus karolot téa. Pamaén nu bisa disebutkeun ngora téh jalma nu umurna 30 taunan, bari jeung ngan dua atawa tilu urang. Padahal di éta daérah téh loba pamuda anu bisa mekarkeun éta kasenian. Tapi kumaha rék ngamekarkeunana, ari euweuh kanyaho mah kana éta kasenian. Ku kituna, dipiharep ieu panalungtikan téh bisa ngahudang karep masarakat, hususna para pamuda pikeun neruskeun jeung mekarkeun kasenian bangkong réang nu asli warisan budaya di éta lembur.

Kasenian bangkong réang nu jadi warisan budaya téh ngawengku mangpirang-pirang tanda anu miboga ma’na jeung ajén palasipah pikeun manusa. Sakuduna, salian ti urang nyaho kana kasenianana, ogé dipiharep nyaho kana

ma’na nu aya dina éta kasenian, sangkan nyaho eusi jeung alus henteuna éta kasenian pikeun masarakat nu ngaaprésiasina. Tanda nu bisa kapaluruh dina kasenian téh bisa katitén tina sagala aspék nu aya dina kasenian, saperti prak-prakan lumangsungna éta kasenian, alat-alat nu dipaké, baju, jeung sagala hal nu ngarojong kana lumangsungna éta kasenian.

Nurutkeun Peirce (dina Sobur, 2009, kc. 157), tanda téh kabagi jadi tilu bagian, nyaéta ikon (icon), indéks (index), jeung simbol (symbol), anu sakabéhna téh miboga sifat konvénsional, nyaéta gumantung kana kasapukan masarakat di hiji daérah di mana éta tanda dipaké. Jadi, bisa waé dina ngama’naan hiji hal atawa tanda téh, di hiji daérah jeung daérah séjénna téh béda-béda.

Hasil tina ieu panalungtikan téh dipiharep bisa dijadikeun bahan pangajaran di sakola. Carana, éta hasil téh bisa disusun mangrupa karangan déskriptif anu ngadadarkeun kasenian bangkong réang. Jadi, hasilna téh mangrupa artikel ngeunaan kasenian bangkong réang, nu salasahijina bisa dilarapkeun dina pangajaran maca artikel.

Panalungtikan-panalungtikan ngeunaan tanda anu geus dilakukeun téh nyaéta:

(12)

3

Kacamatan Parongpong Kabupatén Bandung” (Astuti, 2008). Dina éta

panalungtikan ngaguar ngeunaan tradisi naon waé nu aya dina upacara nikahan di Désa Cigugur Girang, sarta ma’na-ma’nana dina unggal tradisi. Panalungtikan nu

judulna “Ajén Falsafah dina Simbol-simbol Upacara Adat Sedekah Bumi di Kampung Urug Tonggoh Désa Kiara Pandak Kacamatan Sukajaya Kabupatén

Bogor” (Handoko, 2009). Dina hasil panalungtikanna kapaluruh simbol jeung

ma’na nu aya dina upacara adat sedekah bumi, sarta kumha sajarahna aya éta

upacara adat. Panalungtikan anu judulna “Ajén Falsafah dina Simbol-simbol Tradisi Hajat Makam di Kampung Kawunganten Babakan Désa Kawunganten

Kacamatan Ciakum Kabupatén Subang” (Harsono, 2012). Dina hasil panalungtikanna, kapaluruh ayana 11 simbol tina hasil talaah buku, 13 simbol tina hasil wawancara, jeung tilu simbol ogé hiji indéks tina hasil analisis sémiotik Charles S. Peirce nu aya dina tradisi hajat makam. Panalungtikan anu judulna

“Simbol-simbol Budaya nu Nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan pikeun Pangajaran Maca

Bahasan di SMA” (Sodikin, 2013). Dina éta panalungtikan kapaluruh yén

kasenian cingcowong téh salian ti tradisi, tapi ogé miboga simbol jeung ma’na

pikeun kahirupan masarakatna.

Sanajan saméméhna geus loba nu nalungtik ngeunaan tanda jeung ma’nana,

tapi panalungtikan ngeunaan kasenian bangkong réang di Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah mah can aya nu ngagarap. Ku kituna, ieu panalungtikan anu judulna “Unsur Sémiotik dina Kasenian Bangkong Réang di Kampung Cijaura Désa Lebakmuncang Kacamatan Ciwidéy Kabupatén Bandung pikeun

Pangajaran Maca Artikel di SMA” téh perlu dilaksanakeun.

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah 1.2.1 Watesan Masalah

(13)

4

dina kasenian bangkong réang di Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang, Kecamatan Ciwidéy, Kabupatén Bandung nu bisa dijadikeun bahan ajar, sangkan barudak leuwih maham kana jenis-jenis kasenian tradisional, saperti bangkong réang.

1.2.2 Rumusan Masalah

Masalah dina ieu panalungtikan dirumuskeun dina wangun kalimah patalékan saperti ieu di handap.

1) Kumaha sajarah kasenian bangkong réang di Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy, Kabupatén Bandung?

2) Kumaha prak-prakan kasenian bangkong réang téh?

3) Unsur sémiotik naon waé nu aya dina kasenian bangkong réang?

4) Kumaha larapna hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA?

1.3 Tujuan Panalungtikan 1.3.1 Tujuan Umum

Tujuan tina ieu panalungtikan téh nyaéta pikeun ngidéntifikasi unsur sémiotik nu aya dina kasenian bangkong réang, sarta méré pangaweruh ka barudak ngeunaan kasenian bangkong réang ngaliwatan bahan ajar, ogé ngawanohkeun deui éta kasenian sangkan teu tumpur kalindih ku kasenian modérn.

1.3.2 Tujuan Husus

Tujuan husus dina ieu panalungtikan téh pikeun ngadéskripsikeun sababaraha hal, nyaéta:

1) sajarah kasenian bangkong réang nu aya di Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy, Kabupatén Bandung;

(14)

5

UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 3) unsur sémiotik nu aya dina kasenian bangkong réang; jeung

4) larapna hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA.

1.4 Mangpaat Panalungtikan 1.4.1 Mangpaat Téoritis

Ku ayana ieu panalungtikan, dipiharep bisa jadi pangdeudeul dina nyangking pangaweruh ngeunaan jenis-jenis kasenian tradisional, hususna kasenian bangkong réang, boh pikeun nu nalungtik, boh pikeun masarakat.

1.4.2 Mangpaat Praktis

Ieu panalungtikan téh dipiharep aya mangpaatna pikeun panulis ogé masarakat, di antarana pikeun:

1) méré nyaho yén kasenian bangkong réang téh mangrupa warisan budaya nu kudu dimumulé;

2) nambahan pangaweruh jeung wawasan ngeunaan kasenian, hususna kasenian bangkong réang di Kabupatén Bandung;

3) ngarojong masarakat kana kasenian bangkong réang sangkan henteu tumpur kalindih ku kasenian modérn;

4) dijadikeun bahan ajar maca artikel ngeunaan jenis-jenis kasenian tradisional.

1.5 Raraga Tulisan

BAB I bubuka, ngawengku kasang tukang masalah, watesan jeung rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, jeung raraga tulisan.

BAB II tatapakan tiori, ngawengku tiori-tiori ngeunaan kasenian, kasenian bangkong réang, sémiotika, jeung bahan pangajaran maca.

(15)

6

BAB IV bahasan hasil panalungtikan, ngawengku pedaran ngeunaan sajarah kasenian bangkong réang, gambaran prak-prakan kasenian bangkong réang, unsur sémiotik dina kasenian bangkong réang di kabupatén Bandung, sarta larapanna pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA.

(16)

BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Lokasi Panalungtikan jeung Sumber Data 3.1.1 Lokasi Panalungtikan

Kampung Cijaura nyaéta salasahiji kampung nu aya di Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy. Désa Lebakmuncang téh legana 800,26 Ha. Jumlah pendudukna téh nyaéta 12.840 jiwa, nu ngawengku 7.032 jiwa penduduk lalaki, jeung 5.808 jiwa penduduk awéwé. Ditingali tina tingkatan atikan formalna, lulusan SD aya 4.921 urang, lulusan SMP aya 2.307 urang, lulusan SMA aya 1.730 urang, diploma aya 249 urang, jeung sarjana aya 145 urang. Anapon nu jadi pakasaban masarakat Désa Lebakmuncang téh nyaéta lolobana buruh, nu kadua tani, terus wiraswasta, dagang, pagawé swasta, tukang, jasa, PNS, pangsiunan, jeung aya ogé nu jadi pamulung. Masarakatna téh mayoritas ngagem agama Islam, tapi aya ogé nu ngagem agama Kristen.

(17)

25

Sumber: Kantor Désa Lebakmuncang, Kec. Ciwidéy, Kab. Bandung

Gambar 3.1 Peta Wilayah Désa Lebakmuncang

3.1.2 Sumber Data

Nurutkeun Arikunto (2012, kc. 172) sumber data dina panalungtikan nyaéta subjék nu bisa dipaké pikeun nyangking data. Anapon sumber data dina ieu panalungtikan téh data nu dicangking ti para narasumber, nyaéta sesepuh kasenian

3

Ket:

(18)

26

bangkong réang Kampung Cijaura, pamaén kasenian bangkong réang, masarakat Kampung Cijaura, rékaman prak-prakan kasenian bangkong réang, jeung studi pustaka (buku) anu aya patalina jeung hal nu ditalungtik.

Anapon dina ngumpulkeun data ti narasumber téh ngagunakeun téhnik wawancara, ku kituna waktu lumangsungna wawancara téh lian ti ngagunakeun pedoman wawancara, ogé ngagunakeun format data pikeun ngeusian data informanna. Éta format data informan téh nyaéta saperti ieu di handap.

Tabél 3.1 Format Data Informan

3.2 Desain Panalungtikan

Ieu panalungtikan téh disusun kalayan ngagunakeun sababaraha léngkah, nyaéta ngaidéntifikasi masalah, observasi kana objék panalungtikan pikeun ngumpulkeun data, tuluy éta data téh diolah, sarta didéskripsikeun dina wangun karangan, nepi ka dicindekkeun hasilna. Éta léngkah-léngkah téh bisa dititénan dina ieu bagan 3.1.

Data Informan

1. Wasta :

2. Jenis Kelamin :

3. Yuswa :

4. Status Kawin :

5. Alamat :

6. Pakasaban :

7. Atikan :

(19)

27

Bagan 3.1 Desain Panalungtikan

3.3 Métode Panalungtikan

Idéntifikasi masalah

Observasi

Ngolah data

Déskripsi

Kacindekan

UDAGAN PANALUNGTIKAN

Ngadéskripsikeun:

1. sajarah kasenian bangkong réang; 2. prak-prakan kasenian bangkong réang;

3. unsur sémiotik nu aya dina kasenian bangkong réang;

(20)

28

Métode nyaéta “cara yang teratur dan terpikir baik-baik untuk mencapai maksud tertentu dalam ilmu pengetahuan”, sedengkeun métode panalungtikan

nyaéta cara pikeun néangan bebeneran jeung asas-asas gejala alam, masarakat atawa kamanusaan, dumasar kana disiplin élmu nu patali (KBBI, 2008, kc. 580-581). Jadi, sangkan nyangking data nu bener sarta hasil nu luyu jeung kaayaan sabenerna, kudu ngagunakeun métode. Dina ieu panalungtikan métode nu digunakeun nyaéta métode déskriptif kualitatif.

Istilah “déskriptif” téh asalna tina basa inggris to describe nu hartina

ngajéntrékeun atawa ngagambarkeun hiji hal, upamana kaayaan, kondisi, situasi, peristiwa, kagiatan, jeung sajabana (Arikunto, 2010, kc. 3). Jadi panalungtikan déskriptif téh panalungtikan nu dilakukeun pikeun nalungtik kaayaan, kondisi, jeung hal-hal séjénna, anu hasilna téh dijéntrékeun dina wangun laporan panalungtikan. Udagan nu utamana nyaéta pikeun ngagambarkeun sacara sistematis fakta jeung karakteristik objék atawa subjék nu ditalungtik sacara bener. Anapon téhnik nu digunakeun dina métode déskriptif téh nyaéta téhnik observasi, studi pustaka jeung wawancara pikeun ngumpulkeun informasi, gejala-gejala, fakta, atawa kajadian sacara sistematis jeung akurat ngeunaan hal nu ditalungtik, sangkan ngahasilkeun data anu asli (original) sarta akurat.

Nurutkeun Sukmadinata (2012, kc. 60), panalungtikan kualitatif nyaéta panalungtikan nu ditujukeun pikeun ngadéskripsikeun jeung nganalisis fénoména, kajadian, aktivitas sosial, sikep, kapercayaan, persépsi, jeung pamikiran jalma, boh sacara individual boh sacara kelompok. Bodgan & Taylor (dina Basrowi & Suwandi, 2008, kc. 21) nyebutkeun yén métode kualitatif téh salaku prosedur panalungtikan nu ngahasilkeun data déskriptif nu mangrupa kekecapan tinulis atawa lisan ti jalma-jalma jeung paripolah nu bisa dipaluruh.

(21)

29

maca artikel ngeunaan kasenian di SMA Kelas XII. Anapon unsur-unsur sémiotik nu aya dina kasenian bangkong réang téh diulik ngagunakeun téori sémiotika Charles Sanders Pierce.

3.4 Wangenan Operasional

Dina ieu panalungtikan aya sababaraha kecap operasional nu patali jeung judul. Sangkan teu nimbulkeun rupa-rupa penafsiran, baris dipedar ieu di handap. 1) Sémiotik nyaéta élmu nu maluruh ngeunaan tanda. Anapon unsur sémiotik nu

dianalisis dina ieu panalungtikan nyaéta unsur-unsur nu aya dina tanda. Éta unsur-unsur téh nyaéta ikon, indéks, jeung simbol.

2) Kasenian Bangkong réang nyaéta salasahiji jenis kasenian tradisional nu asalna ti Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy, Kabupatén Bandung anu ngagunakeun alat musik tina awi anu sorana siga bangkong anu réang.

3) Bahan Pangajaran nyaéta sagala hal nu bisa dipaké atawa dibutuhkeun nalika ngajar, ditepikeun ku guru ka siswa. Bahan pangajaran téh eusi tina mata pelajaran nu luyu jeung kurikulum nu dipaké.

4) Artikel nyaéta salasahiji wangun bacaan nu mangrupa sawangan ngeunaan hiji hal. Dina ieu panalungtikan, artikel mangrupa salasahiji matéri pangajaran di SMA Kelas XII nu ngabahas ngeunaan hiji hal, bisa mangrupa kasenian, sajarah, carita, jeung réa-réa deui nu kudu dicangking siswa.

3.5 Instrumén Panalungtikan

Instrumén panalungtikan nyaéta sakabéh alat atawa cara anu digunakeun dina panalungtikan. Anapon instrumén anu digunakeun dina ieu panalungtikan téh nyaéta saperti ieu dihandap.

(22)

30

Kaméra dina ieu panalungtikan digunakeun pikeun ngadokuméntasikeun kumaha prak-prakan kasenian Bangkong réang jeung gambar narasumberna, boh dina wangun foto boh dina wangun video.

b. Handphone

Handphone dina ieu panalungtikan digunakeun pikeun ngarékam sora salila lumangsungna wawancara jeung narasumber ngeunaan kasenian bangkong réang.

c. Pedoman Observasi

Pedoman observasi digunakeun pikeun pedoman dina ngalakukeun panalungtikan langsung ka lapangan (tempat).

d. Pedoman Wawancara

Pedoman wawancara digunakeun pikeun pedoman dina ngawawancara narasumber sangkan dina ngumpulkeun informasi téh teu méngpar tina udagan panalungtikan, pedoman wawancara bisa mangrupa patalékan-patalékan anu geus disusun ku panalungtik saacan ngalakukeun wawancara. Format wawancarana nyaéta:

Tabel 3.2 Pedoman Wawancara

No. Rumusan Patalékan

1. Sajarah 1. Saha nu nyiptakeun Kasenian Bangkong

Réang téh?

2. Ti iraha kasenian bangkong réang téh ayana? 3. Kumaha sajarahna aya kasenian bangkong

réang di Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang?

4. Naha dingaranan bangkong réang? Aya dongéngna teu nu sumebar di masarakat? 5. Biasana bangkong réang téh dipagelarkeun

dina acara naon waé?

(23)

31

ayeuna?

7. Kumaha carana sangkan kasenian bangkong réang téh tetep aya jeung dimumulé ku masarakat Kampung Cijaura hususna?

2. Prak-prakan 8. Kumaha prak-prakan bangkong réang téh? Naha aya persiapan husus saméméh lumangsungna?

9. Alat musik naon waé nu dipaké dina kasenian bangkong réang téh?

10.Naon fungsi tina unggal alatna téh?

11.Pamaénna sok maraké baju husus teu? Bajuna kumaha?

12.Ti mimiti aya nepi ka kiwari ngalaman parobahan teu boh alat musikna boh pakéanana?

13.Sabaraha urang biasana pamaénna téh? 14.Dipirig ku lagu teu? Mun enya, biasana lagu

naon waé, boh baheula, boh ayeuna? 15.Kumaha rumpaka laguna?

4. Unsur sémiotik 16.Dina kasenian bangkong réang téh miboga tanda-tanda pikeun kahirupan manusa teu, saperti dina pakéan, alat kasenian, jeung gerakanna?

3.6 Téhnik Panalungtikan 3.6.1 Téhnik Ngumpulkeun Data

Téhnik anu digunakeun pikeun ngumpulkeun informasi dina ieu panalungtikan nyaéta téhnik observasi, studi pustaka, wawancara, jeung dokuméntasi.

1) Téhnik Observasi

(24)

32

ngeunaan sajarah, prak-prakan, unsur sémiotik nu aya dina kasenian bangkong réang.

2) Téhnik Studi Pustaka

Téhnik studi pustaka nyaéta téhnik nu digunakeun pikeun ngumpulkeun data nu sifatna dokumén (data gambar-gambar atawa tinulis). Ieu téhnik téh digunakeun pikeun néangan dadasar téori jeung hal-hal nu bisa ngadeudeul panalungtikan.

3) Téhnik Wawancara

Téhnik wawancara nyaéta téhnik tanya jawab nu dilakukeun jeung narasumber pikeun ngumpulkeun katerangan atawa pamadegan ngeunaan hiji hal. Dina ieu panalungtikan, téhnik wawancara téh digunakeun pikeun ngumpulkeun data ti informan, boh kuncén kasenian bangkong réangna boh masarakat Kampung Cijaura nu langsung mikawanoh data-data atawa informasi nu baris dikumpulkeun, nyaéta ngeunaan kasenian bangkong réang.

4) Téhnik Dokuméntasi

Téhnik dokuméntasi digunakeun pikeun ngadokuméntasikeun kumaha prak-prakan panalungtikanana, jeung ngadokuméntasikeun sagala hal nu aya patalina jeung nu ditalungtik, saperti prak-prakan kasenian, alat-alat nu digunakeun, sarta wawancara ka narasumber.

3.6.2 Téhnik Ngolah Data

Dina ieu panalungtikan aya sababaraha téhnik ngolah data, nyaéta:

1) ngaidéntifikasi masalah. Masalah dina ieu panalungtikan nyaéta kurang dipikawanohna tanda jeung ma’na tina kasenian bangkong réang;

(25)

33

3) nyieun instrumén wawancara. Ieu instrumén téh gunana pikeun patokan panalungtik dina ngawawancara narasumber sangkan nyangking data nu asli jeung faktual ngeunaan kasenian bangkong réang;

4) ngumpulkeun data (observasi). Data nu dikumpulkeun nyaéta ngeunaan kasenian bangkong réang, saperti kumaha sajarahna, prak-prakkanna, unsur sémiotikna, boh ngaliwatan wawancara boh studi pustaka;

5) ngolah data. Data nu geus kakumpul téh tuluy diolah, mana data nu bisa

Lumangsungna ieu panalungtikan téh disusun ku sababaraha tahapan, saperti ieu di handap.

1) Tahap Tatahar

Dina tahap tatahar aya sababaraha léngkah nu kudu dilakukeun, nyaéta (1) ngajukeun judul panalungtikan; (2) nyusun rarancang panalungtikan; (3) ngumpulkeun sumber; (4) nangtukeun masalah jeung objék panalungtikan; (5) nyieun proposal panalungtikan; (6) ngaréngsékeun surat ijin panalungtikan; jeung (7) konsultasi ka dosén.

2) Tahap Ngumpulkeun Data

(26)

34

UNSUR SÉMIOTIK DINA KASENIAN BANGKONG RÉANG DI KAMPUNG CIJAURA Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 3) Tahap Ngolah Data

Dina tahapan ngolah data, léngkah-léngkah nu kudu dilakukeun nyaéta (1) mariksa jeung milah-milah data anu geus dikumpulkeun; (2) ngadéskripsikeun data ngeunaan kasenian bangkong réang; jeung (3) nganalisis data ngeunaan unsur-unsur sémiotik nu aya dina kasenian bangkong réang kalayan ngagunakeun téori sémiotik Charles Sanders Peirce. 4) Tahap Nyusun Laporan Panalungtikan

(27)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Hasil nu kapaluruh tina ieu panalungtikan téh nyaéta ngeunaan sajarah kasenian bangkong réang di Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy, Kabupatén Bandung, prak-prakanna, unsur sémiotik dina éta kasenian, jeung larapna hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA. Dina nganalisis objék panalungtikanna ngagunakeun konsép sémiotika Pierce pikeun maluruh unsur sémiotikna, sarta ngagunakeun métode déskriptif pikeun ngadéskripsikeun hasil panalungtikanana. Anapon hasil tina panalungtikanana téh bisa dicindekkeun saperti ieu di handap.

Kasenian bangkong réang geus aya ti taun 1933-an salaku kaulinan barudak waktu keur ngangon. Kakara dina taun 1967-an bangkong réang muncul salaku kasenian nu dipintonkeun ku masarakat, nu diwanohkeun ku Pa Idi (alm) jeung Pa Méman dina lomba antar désa sa-Kacamatan Ciwidéy minangka wawakil ti Désa Lebakmuncang. Waditra ieu kasenian téh dijieunna tina awi. Pangna dingaranan bangkong réang lantaran sora nu dihasilkeun waktu éta waditra ditabeuh téh saperti sora bangkong anu réang di sawah. Ti harita, ieu kasenian téh jadi kasenian nu dipintonkeun dina acara-acara gedé, saperti Agustusan, nikahan, jeung acara-acara helaran séjénna.

(28)

69

barudak. Waditra nu dipaké dina ieu kasenian téh aya dua rupa nyaéta awi jeung gembyung.

Lian ti éta, dina kasenian bangkong réang téh kapaluruh ogé ayana unsur sémiotik Pierce, nyaéta ikon jeung indéks. Ikon dina éta kasenian téh kapaluruh aya tilu, nyaéta dina baju bangkong, gerakan lengok, jeung gerakan aclok, sedengkeun indéks dina ieu kasenian téh aya dua, anu kapaluruh dina gerakan luklok jeung gerakan senggak. Anapon simbol nu aya dina ieu kasenian téh aya 20, anu kapaluruh dina bilangan nangtukeun jumlah waditra (lima, tujuh, 12), lagu kakawihan nu dipaké, baju japrét konéng, japrét héjo, pangsi hideung, iket, waditra (tugu, patok, pancer, panempas, éngklok, jeung gembyung), jeung gerakan (ngajul, nejek, rajel, ngayunkeun suku, ngaléngkah ka hareup jeung kembu).

Hasil panalungtikan ngeunaan unsur sémiotik dina kasenian bangkong réang di Kampung Cijaura, Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy, Kabupatén Bandung téh bisa dijadikeun salasahiji alternatif bahan pangajaran basa Sunda, hususna di SMA kelas XII anu diluyukeun jeung KIKD pangajaran basa Sunda dina matéri ngeunaan artikel. Ku kituna, déskripsi ngeunaan hasil panalungtikan tadi téh bisa dilarapkeun salaku salasahiji matéri dina pangajaran maca artikel.

5.2 Saran

Nu nyusun miboga sababaraha saran tina ieu panalungtikan pikeun sawatara pihak, nyaéta saperti ieu di handap.

1) Lembaga-lembaga kasenian

Dipiharep sangkan lembaga-lembaga kasenian leuwih ngainvéntarisir kana budaya, hususna kasenian tradisional nu aya di daérah-daérah.

2) Masarakat umum

(29)

70

mikawanoh deui kana kasenian tradisional nu aya di tatar Sunda, saperti kasenian bangkong réang.

3) Guru

Ieu hasil panalungtikan téh dipiharep bisa dipaké minangka salasahiji alternatif bahan pangajaran pikeun guru, nu disaluyukeun jeung kurikulum nu dipaké.

4) Mahasiswa

(30)

DAPTAR PUSTAKA

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Astuti, Y. (2008). Simbol jeung Ma’na nu Nyampak dina Tradisi Nikah di Désa

Cigugur Girang Kacamatan Parongpong Kabupatén Bandung. Skripsi di FPBS UPI Bandung: teu diterbitkeun.

Basrowi & Suwandi. (2008). Memahami Penelitian Kualitatif. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Danadibrata, R. A. (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: Panitia Penerbitan Kamus Basa Sunda gawé bareng PT Kiblat Buku Utama jeung Universitas Padjadjaran.

Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. (2007). Standar Kompetensi dan Kompetensi Dasar Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda. Bandung: Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat.

Handoko, T. (2009). Ajén Falsafah dina Simbol-simbol Upacara Adat Sedekah Bumi di Kampung Urug Tonggoh Désa Kiara Pandak Kacamatan Sukajaya

Kabupatén Bogor. Skripsi di FPBS UPI Bandung: teu diterbitkeun.

Harsono, D. H. C. (2012). Ajén Falsafah dina Simbol-simbol Tradisi Hajat Makam di Kampung Kawunganten Babakan Désa Kawunganten

Kacamatan Ciakum Kabupatén Subang. Skripsi di FPBS UPI Bandung: teu diterbitkeun.

Http://zakki160.wordpress.com/fungsi-dan-tujuan-seni/. (tanpa tahun). “Fungsi dan Tujuan Seni”[online].[Diakses 21 Désember 2013]

Http://artikelakel.blogspot.com/2012/12/perkembangan-kesenian-mulai-dari-seni.html. (2012). “Perkembangan Kesenian mulai dari Seni Primitif, Seni Klasik, Seni Tradisional, Seni Modern, sampai Seni Kontemporer beserta

(31)

72

Http://tariganism.blogspot.com/2009/03/manusia-memaknai-simbol.html?m=1.

(2009). “Manusia Memaknai Simbol”. [online]. [Diakses 19 Désémber 2013]

Iskandarwassid (editor). (2004). Raksarasa. Bandung: CV Geger Sunten.

Iskandarwassid & Sunendar, D. (2013). Strategi Pembelajaran Bahasa. Bandung: PT Remaja Rosdakarya.

Isnendes, R. (2010). Kajian Sastra: Aplikasi Teori & Kritik pada Karya Sastra Sunda dan Indonesia. Bandung: Daluang Publishing.

Jarianto. (2012). “Upaya Pelestarian Kesenian Daerah: Musik dan Lagu”. Jantra Jurnal Sejarah dan Budaya: Musik dan Lagu. 7 (2), 216-224.

Kartika, D. (2004). Pengantar Estetika. Bandung: Rekayasa Sains. Kartika, D. (2007). Kritik Seni. Bandung: Rekayasa Sains.

Koentjaraningrat. (2005). Pengantar Antropologi: Pokok-Pokok Etnografi Ii. Jakarta: PT Rineka Cipta.

Koentjaraningrat. (2009). Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: PT Rineka Cipta. Larasati, T. A. (2012). “Kesenian Tradisional Kenthongan Wahana Remaja dan

Pemuda Purbalingga Mencintai Kesenian Rakyat”. Jantra Jurnal Sejarah dan Budaya: Musik dan Lagu. 7 (2), 151-161.

Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. (2007). Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: CV Geger Sunten.

Sobur, A. (2009). Semiotika Komunikasi (ed. Empat). Bandung: PT Remaja Rosdakarya.

Sodikin, I. (2013). Simbol-Simbol Budaya nu Nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan

pikeun Pangajaran Maca Bahasan di SMA. Skripsi di FPBS UPI Bandung: teu diterbitkeun.

(32)

73

Sudjiman, P & Zoest, A. V. (1996). Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.

Sukmadinata, N. S. (2012). Metode Penelitian Pendidikan. Bandung: PT Remaja Rosdakarya.

Sukyadi, D. (2011). Teori dan Analisis Semiotika. Bandung: Rizqi Press.

Sumadiria, H. (2005). Menulis Artikel dan Tajuk Rencana: Panduan Praktis Penulis dan Jurnalis Profesional. Bandung: Simbiosa Rekatama Media. Tarigan, H. G. (2008). Membaca sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa (ed.

Dua).Bandung: Angkasa.

Tim Redaksi Kamus Besar Basa Indonesia Pusat Bahasa. (2008). Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.