ÖNSÖZ
Günümüzde çevre sorunları, özellikle katı atık sorunu ihmal edilemeyecek boyutlara ulaşmıştır. Yaşam şartlarının değişmesi, sanayinin gelişmesi, piyasaya yeni ürünlerin çıkarılması, çevre korumacılığı nedeniyle yönetmeliklerin uygulanması ile arıtma tesislerinin sayısının, dolayısı ile bu tesislerden kaynaklanan ve tehlikeli atık sınıfında kabul edilen arıtma tesisi çamurlarının artması gibi nedenlerden ötürü katı atıkların miktarı ve kompozisyonu sürekli olarak değişmektedir.
Düzenli depolama alanlarında oluşan metan gazı doğru kullanılmadığı/ uzaklaştırılmadığı takdirde oluşan çevre sorunları sadece günümüzdeki yaşamı değil gelecek nesilleri de tehdit etmektedir. Gerek çevre ve gerekse halk sağlığı açısından konunun öneminin bilincinde olan ve üstlendiği sosyal sorumluluk misyonu ile Katı Atık Kirlenmesi Araştırma ve Denetimi Türk Milli Komitesi her sene değişik bir üniversite ile “Ulusal Katı Atık Yönetimi” konusunda Kongre düzenlemektedir. Geçtiğimiz yıllarda Anadolu Üniversitesi ve Mersin Üniversitesi ile birlikte gerçekleştirilen bu Kongrenin üçüncüsü bu sene KKTC‘de bünyesinde Çevre Mühendisliği Bölümü bulunan tek üniversite olan Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi ile birlikte 3üncü UKAY ‘2011 olarak Lefkoşa ve Girne’de gerçekleştirilmektedir.
Kongre akademisyenler, araştırmacılar, mühendisler, sosyal bilimciler, kamu ve özel sektör karar vericilerini ve uygulayıcılarını; yapılan araştırmaların, uygulamaların tartışılacağı ve karşılaşılan sorunlara çözüm önerilerinin getirileceği bir platformdur. Bu platformda tüm dünyada karşılaşılan sorunlar ve uygulanan çözümlerle birlikte, özellikle Kıbrıs’ın çevre sorunları, katı atıkları, geri kazanma programları, katı atık deponi alanları, deponi alanı yer seçimi ve alternatif enerji kaynakları gibi yöresel sorunlar da tartışılacaktır.
Davetli konuşmacılarımız da konuların önemini değişik perspektiflerden vurgulayarak sorunlara çözüm önerilerini sunacaklardır.
Çevre korumacılığının ve atık azaltılmasının bilincinde olarak sunulan bildirilerin sadece özetleri Bildiri Özeti Kitabı’nda basılıp, tüm metinlerin yer aldığı Kongre Bildiri Kitabı ise elektronik ortamda sunulmuştur.
Kongrenin başarısı şüphesiz sözlü ve poster sunucularının ve dinleyicilerin Kongreye katılımları sayesinde oluşmaktadır. Kongreye destek veren T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığına, Onur Kuruluna, davetimizi kabul eden “davetli konuşmacılarımıza”, Kongre sunumlarını değerlendiren Bilim Kurulu üyelerine, çevre sorunlarının en belirgin olarak yaşandığı çok sıcak yaz günlerinde tatillerini yapmadan Kongre hazırlıklarını tamamlayan Organizasyon Komitesi üyelerine ve çalışanlarına, Boğaziçi Üniversitesi Yayım İşlerine, orijinal fikirleriyle bize destek veren Gonca
Yerliyurt’a ve üniversite-sanayi işbirliğini çok güzel bir şekilde sergileyen sponsorlarımıza sonsuz teşekkürlerimizi iletiriz.
Akademik ve bilimsel seviyesinin doyurucu olmasını arzuladığımız Kongrenin, katı atık/çevre konularında gerek bilimsel ve gerekse de uygulamaya yönelik pratik çözümler açısından katılımcılara fayda sağlayacağını umuyor, tüm katılımcıların, sosyal faaliyetler açısından da aynı derecede başarılı olmasını ümit ettiğimiz Kongreden KKTC’nin doğal güzellikleri ve tarihi zenginlikleri ile ilgili hoş anılarla ayrılmalarını diliyoruz.
Saygılarımızla,
Prof. Dr. Mehmet Ali YÜKSELEN Prof. Dr. Günay KOCASOY Rektör,
UKÜ Başkan, KAKAD
ONUR KURULI
Prof. Dr. Veysel Eroğlu (T.C. Orman ve Su İşleri Bakanı)
Prof. Dr. Mehmet Ali Yükselen (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Rektörü) Prof. Dr. Gülay Altay (Kriton Curi Çevre Vakfı Başkanı)
BİLİM KURULU
Prof. Dr. Günay Kocasoy, Başkan (KAKAD, Boğaziçi Üniversitesi) Prof. Dr. Fikret Adaman (Boğaziçi Üniversitesi)
Prof. Dr. Ömer Akgiray (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Erdem Albek (Anadolu Üniversitesi)
Prof. Dr. Nesrin Algan (Ankara Üniversitesi)
Prof. Dr. Necdet Alpaslan (KAKAD, Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç. Dr. Ahmet Altın (Zonguldak Karaelmas Üniversitesi)
Prof. Dr. İbrahim Alyanak (Pamukkale Üniversitesi) Prof. Dr. Semiha Arayıcı (KAKAD, İstanbul Üniversitesi)
Prof. Dr. Semra Atabay (Yıldız Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Aysel Atımtay (Orta Doğu Teknik Üniversitesi)
Prof. Dr. Mehmet Emin Aydın (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Nuri Azbar (Ege Üniversitesi)
Doç. Dr. Hasret Benar Balcıoğlu (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi) Doç. Dr. Müfide Banar (KAKAD, Anadolu Üniversitesi) Prof. Dr. Abdurrahman Bayram (Dokuz Eylül Üniversitesi)
Prof. Dr. Recep Boncukçuoğlu (Atatürk Üniversitesi) Prof. Dr. Avni Çakıcı (Atatürk Üniversitesi)
Doç Dr. Barış Çallı (Marmara Üniversitesi)
Doç. Dr. Emine Ubay Çokgör (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet Demir (Yıldız Teknik Üniversitesi, İSKİ)
Doç. Dr. İbrahim Demir (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Göksel Demirer (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Doç. Dr. Ertan Durmuşoğlu (KAKAD, Kocaeli Üniversitesi) Prof. Dr. Ekrem Ekinci (KAKAD, İstanbul Teknik Üniversitesi)
Prof. Dr. Ertuğrul Erdin (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Ferruh Ertürk (Yıldız Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Hünay Evliya (Çukurova Üniversitesi) Prof. Dr. Ayşe Filibeli (KAKAD, Dokuz Eylül Üniversitesi)
Prof. Dr. Sultan Giray (Çukurova Üniversitesi) Prof. Dr. M. Talha Gönüllü (Yıldız Teknik Üniversitesi)
Bülent İnanç (BOTAŞ Genel Müdürlüğü) Prof. Dr. Bahar Kasapgil İnce (Boğaziçi Üniversitesi) Prof. Dr. Bülent Keskinler (Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü)
Prof. Dr. Cumali Kınacı (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Falih Köksal (Boğaziçi Üniversitesi) Prof. Dr. Erhun Kula (Bahçeşehir Üniversitesi)
Prof. Dr. Halil Kumbur (Mersin Üniversitesi) Doç. Dr. Bülent Mertoğlu (Marmara Üniversitesi)
Doç. Dr. İrem Nuhoğlu (Boğaziçi Üniversitesi) Prof. Dr. İzzet Öztürk (İstanbul Teknik Üniversitesi)
Prof. Dr. Mustafa Özyurt (Mersin Üniversitesi)
Prof. Dr. Ayşegül İyilikçi Pala (KAKAD, Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet Samsunlu (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Dilek Sanin (KAKAD, Orta Doğu Teknik Üniversitesi)
Doç. Dr. Selim Sanin (Hacettepe Üniversitesi)
Prof. Dr. Delya Sponza (KAKAD, Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof. Dr. İlhan Talınlı (İstanbul Teknik Üniversitesi)
Prof. Dr. Mete Tayanç (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Bülent Topkaya (KAKAD, Akdeniz Üniversitesi)
Prof. Dr. İsmail Toröz (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Olcay Tunay (KAKAD,İstanbul Teknik Üniversitesi)
Prof. Dr. Orhan Uslu (Bahçeşehir Üniversitesi) Prof. Dr. Kahraman Ünlü (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Doç. Dr. M. İrfan Yeşilnacar (KAKAD, Harran Üniversitesi)
Prof. Dr. Ülkü Yetiş (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Dr. Caner Zanbak (KAKAD, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği)
ORGANİZASYON KOMİTESİ
Doç. Dr. Rana Kıdak, Başkan (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi) Doç. Dr. Serkan Abbasoğlu (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Nur Paşaoğulları Aydınlık (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi)
Gökhan Cüceloğlu (KAKAD) Çağdaş Dedeoğlu (KAKAD)
Şifa Doğan (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi)
Yrd. Doç. Dr. Hatice Ataçağ Erkurt (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi) Merve Mahmutoğlu (KAKAD)
Devrim Özdal (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi) Mehmet Şenol (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi) Prof. Dr. Bülent Topkaya (KAKAD, Akdeniz Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Murat Tüzünkan (Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi)
Ana Sponsor
Ekolojik Enerji A.Ş.
Sponsorlar
Anel Doğa Entegre Geri Dönüşüm Endüstri A.Ş. Dolsar Mühendislik Ltd. Şti.
Gintem Katı Atık Yönetimi A.Ş.
İZAYDAŞ (İzmit Atık ve Artıkları Arıtma, Yakma ve Değerlendirme A.Ş) Kriton Curi Çevre Vakfı
Mavi Deniz Çevre Hizmetleri A.Ş. Procter and Gamble
UNILEVER San. Ve Tic. Türk A.Ş
Destekleyen Kuruluş
İÇİNDEKİLER
Önsöz i
İçindekiler v
25. Dünya Üniversiteler Kış Oyunları Erzurum 2011 - Katı Atık Yönetimi 1 Zeynep Eren
Turistik Safranbolu İlçesi Entegre Katı Atık Yönetim Sistemi ve Ambalaj 7 Atıklarının Yönetimi
Yılmaz Yıldırım, Mustafa Eraslan
Uluslararası Finans Kuruluşlarınca Desteklenen Projelerde Çevre Yönetim 16 Planı (ÇYP) ve Katı Atıklar
Ahmet Altın, Süreyya Altın, Gülçin Demirel, Elif Alaydın
Mersin İli Erdemli İlçesi Yayla Köyleri Entegre Katı Atık Yönetimi 26 Halil Kumbur, Gamze Koyuncu, Feyza Ünel, Emre Tüzel, Mehmet Taş
Sakarya İli Entegre Atık Yönetimi 34
A.Suna Erses Yay, Yasin Çakır, Şevhan Sayar
Trabzon ve Rize İlinde Katı Atık Yönetimi 43
Fahrettin Ulu, Bülent Sağır
Ardahan İli Katı Atık Karakterizasyonu ve Yönetim Planlarının İncelenmesi 49 Sebahat Şeker, Rövşen Gulıyev, Filiz Yangılar, Mustafa Akgün,
Mustafa Korkmaz
Antalya Kenti’nde Üretilen Katı Atık Özelliklerinin Mevsimsel Değişiminin 56 İncelenmesi
İpek Yılmaz, Mehmet Yurdakul, Bülent Topkaya
Antalya Kenti Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi 72
İşletmesi ve İşletme Problemleri
Tahir Batı, İmdat Demir, H. Özge Dora
Katı Atık Depolama Alanları Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik 81 Yüklerinin Tespiti, Örnek Çalışma: Burdur Havzası
Selma Ayaz, Nail Erdoğan, B. Hande Gürsoy, Elif Atasoy, Cihangir Aydöner, Ahmet Baban, İzzet Öztürk, Nermin Çiçek, Lütfi Akça
KKTC’de Çöp Sızıntı Sularının Ozonlama Yöntemiyle Arıtma Çalışmaları 90 Rana Kıdak, Hatice Ataçağ Erkurt, Nur Paşaoğulları Aydınlık, Şifa Doğan,
Dikmen Çöp Sızıntı Suyunun Karakterizasyonu ve 97 Fenton Yöntemiyle Arıtılması
Hatice Ataçağ Erkurt, Emrah Ahmet Erkurt, Nur Paşaoğulları Aydınlık, Rana Kıdak, Ayşe Akanser, Şifa Doğan
Katı Atıklar ve Geosentetik Uygulamaları 103
Müge Balkaya
Katı Atık Depolama Alanlarında Organokillerin Geçirimsiz Şilte Olarak 113 Kullanılabilirliği
Suat Akbulut, Seracettin Arasan, Z. Neşe Kurt, Yasemin Pekdemir
Düzenli Depolama Tesislerinde Oluşan Depo Gazı (LFG) 121 Emisyonlarının LandGEM Modeli ile Belirlenmesi
E. Olcay Işın, Deniz Dölgen, M. Necdet Alpaslan
Düzenli Depolama Alanı BTEX Emisyonlarının 128
Yaz ve Kış Mevsimlerindeki Değişimlerinin Belirlenmesi Fatih Taşpınar, Ertan Durmuşoğlu, Aykan Karademir
Güneş Enerjisiyle Atıksu Arıtma Çamurlarının Açık Yataklarda Kurutulması 136 Nur Paşaoğluları Aydınlık, Rana Kıdak, Hatice Ataçağ Erkurt,
Devrim Özdal, Şifa Doğan
Kentsel Arıtma Çamurlarının Kurutulması 142
Işıl Gürler, A. Mete Yüksel, F. Dilek Sanin
Aerobik Granüler Çamurun Anaerobik Çürütülmesi ve Susuzlaştırılması 151 Aslı Yıldırımlı Aköz, E. Koorneef, M.C.M. Van Loosdrecht, Ayşen Erdinçler
Çamur Kompozisyonunun ve Mayanın Evsel Atıkların Bozunmasına Etkileri 158 Günay Kocasoy, Gıyasettin Güneş
Kentsel Arıtma Çamuru Ön Arıtım Yöntemlerinin 169
Anaerobik Çürütme Üzerindeki Etkileri
B. Aylin Alagöz, Ayşen Erdinçler, Orhan Yenigün
Geçmişten Günümüze Avrupa Birliği Atık Direktifleri ve Türkiye’nin 178 Adaptasyonunun Kapsam ve Sınır Değerler Açısından İrdelenmesi
Görkem Akıncı, E. Duyuşen Güven, Gülden Gök
Hastanelerdeki Tıbbi Atık Yönetimi Uygulamalarında Mevzuatın 188 Ortaya Çıkardığı Farklılıkların İrdelenmesi
Gülfer Bektaş, Arzu İrban, Hayat Yalın, Nazım Topal, Serap Uslu
PCB Yönetimi Konusunda Türkiye’deki Mevcut Durum 197 Nazan Özyürek, Nihal Sevingel, Kemal Kurusakız
Katı Atık Yönetiminde İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamalarının 206 Toplama-Taşıma Süreçlerine Entegrasyonu
Ensar Çelikel, Yalçın Aşkın Öktem
Geri Dönüştürülmüş Malzemelerin Kullanıldığı Ürünlere 214 Tüketicilerin Ödeme Eğilimi ile İlgili Bir Araştırma
Ulaş Akküçük
Cam Atıklarının Geri Dönüşümü ile Türkiye ve AB Ülkelerinin 224 Ekonomilerine Katkısı
Tuncer Gövdeli
Geri Dönüşüm ve Katı Atık Toplayıcıları 229
Elif Yılmaz
Atık Poliamid Elyafın Geri Kazanımı ve Elde Edilen Ara Ürünün 235 Özelliklerinin İncelenmesi
Yasemin Yılmaz, Serkan Emik, Tülin B. İyim
Kocaeli İlinde Kullanılmış Kızartmalık Yağların Kaynağında 244 Ayrı Toplanması Çalışmaları
Necmi Kahraman, Hüseyin Kılıç, Serkan Uğur, Bahadır Korkmaz
Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kaynağında Ayrı Toplanması, 253 Taşınması ve Geri Kazanımına İlişkin Çalışmalar;
Kocaeli Örneği
Lokman Karagöz, M.Bilal Döleş, Hüseyin Kılıç, Necmi Kahraman
Avrupa Birliğinde Elektronik Atıkların Geri Dönüşümü ve Almanya Örneği 261 Şebnem Baştan Yılman, Ertuğrul Erdin
Türkiye’de Elektrikli ve Elektronik Atıkların Yönetim Uygulaması 268 Mahmut Özbay, İslam Çakır
Ambalaj Atıklarının Kaynağında Ayrı Toplanması Çalışmalarının 276 Katı Atık Karakterizasyonu ile İzlenmesi; Kocaeli Örneği
Necmi Kahraman, Hüseyin Kılıç, Melek Keskin Yenice
Tehlikeli Atık Beyan Sistemi - Kontrol Mekanizmalarının Geliştirilmesi 283 Ç. Yiğit, G. Ölmez, N.Çakır, Ö.Yılmaz, A. Nuray, B. Doğru, Ö. Doğan,
C.F. Gökçay, K. Ünlü, E. Alp, F.B. Dilek, T. Karanfil, Ü.Yetiş
İstanbul’da TopraklardakiAğır Metal Kirliliğinin Araştırılması 292 Zeynep Özbek, İsmail Toröz, Kadir Alp, Edip Avşar
Tehlikeli Atıkların Bertarafında İzaydaş Örneği 300
Onur Uludağ, Muhammet Saraç
Tehlikeli Atık Yönetimi - Almanya'dan Uygulama Örnekleri- 308 Haluk Doğu
Ege Üniversitesinde Tehlikeli Atıkların Entegre Yönetimi 317 Nuri Azbar, Gülçin Tığlı
Elektrik Ark Ocağı Baca Tozunun Düşük Kalite MgO Katkısıyla 326 Stabilizasyonu ve Solidifikasyonu
Ahmet Can Bayraktar, Edip Avşar, İsmail Toröz, Kadir Alp, Asude Hanedar
Çelikhane Curufu ve Kireç ile Yüksek Plastisiteli Bentonit Kilinin Islahı 334 Gamze Bilgen, Aydın Kavak
Polimer İplik Endüstrisi Atıklarının Gazlaştırılması ve Sentez Gaz 343 Kompozisyonunun Belirlenmesi
Serdar Aydın, Atakan Öngen, Sinan Güneysu
Buzdolabı Geri Dönüşümü İle Yalıtım Malzemesinden Açığa 353 Çıkan CFC-11 Miktarının Belirlenmesi
Burcu Yazıcı, Barış Çallı, Zehra S. Can
Sağlık Kuruluşlarından Çıkan Tehlikeli Atıklar 359
Şahan Dede
Türkiye’de İlaç Sanayinden Kaynaklanan Tehlikeli Atıkların Atık Üretim 366 Faktörlerinin Belirlenmesi
Sinem Erdoğdu, Özgür Doğan, Hatice Merve Başar, Volkan Pelitli, Burcu Uyuşur, Ülkü Yetiş
Eczanelerden Kaynaklanan Raf Ömrü Dolmuş İlaç Atıklarının Yönetimi, 374 İstanbul Örneği
Tansu Haksevenler
Tıbbi Atık Yönetimine Bölgesel Çözüm: Bolu-Düzce-Sakarya Örneği 379 Kamil B. Varınca, Cengiz Esmen, Yaşar Avşar
Bir Hastane Patoloji Laboratuvarında Tıbbi Atık Yönetimine Bakış 391 Serap Uslu, Ümit İnce, Gülfer Bektaş, Arzu İrban, Aydın Sav
Özel Atıkların Kompanzasyonu ve Sınıflandırılması 396 H. Sümbül, M.Taşdemir, A. Coşkun
Ekosağlık 405
Fatma Eti Aslan
Yakma Harici Tıbbî Atık Bertaraf Teknolojilerinin Seçiminde 410 Göz Önünde Bulundurulması Gereken Hususlar
Kamil B. Varınca, Cengiz Esmen, Yaşar Avşar
Türkiye’de Entegre Tıbbi Atık Yönetimi Uygulaması 420
Türkiye’de Hayvansal Atıkların Yönetiminde Biyogaz Seçeneği ve 427 Yek Kanunu
Recep Külcü, Barış Çelik, Kamil Ekinci
Aktif Çamur Külünün Mukavemet Kaybını Engelleyerek Beton Hazırlamada 436 Kullanımı
Sertaç Çelik, Selim L. Sanin
Orman ve Tarım Atıklarından Enerji Üretimi 445
Mustafa Tolay, Cengiz Karaca, Ron Baileys
Polipropilen Elyaf Katkılı Yüksek Hacimli Uçucu Kül Kompozitlerinin İnşaat 454 Sektöründe Kullanımı
Mehmedali Egemen ,Ertuğ Aydın
Mermer Toz Atığının İnşaat Sektöründe Kullanımı 464
Ertuğ Aydın, Mehmedali Egemen
Sedimanlar ve Faydalı Kullanım Alanları 473
Nilgün Balkaya
Liç Atıklarından ve Bor Türevlerinden Renkli, 482
Sertborosilikat – Borcam Üretimi
Ayşegül Pala, Turan Batar, Filiz Mısırlı, Beril Sülün, Yasemin Paksoy
Tavukçuluk Katı Atıkların Tavuk Gübresine İşlenerek 494 Çevre Kirliliğinin Azaltılması
Hasan Eleroğlu, Arda Yıldırım
Uçucu Külün Enjeksiyon Yöntemiyle Zemin İyileştirmede Kullanımı 504 Ayşe Pekrioğlu Balkıs
Demir Çelik Endüstrisi Cüruflarının Yeniden Kullanılabilirliği 510 Üzerine Bir Değerlendirme
Mesut Tekbaş , M. Salim Öncel, Nihal Bektaş
Atıktan Türetilmiş Yakıtın Çimento Üretiminde Kullanımına 517 Yönelik Türkiye’de Yapılan İlk Uygulama
Mustafa Kara, Esin Günay, Yasemin Tabak, Şenol Yıldız, Volkan Enç, Ufuk Durgut
Seramik Fabrikalarındaki Yer Karosu Üretiminden Kaynaklanan 527 Atıkların Beton Üretiminde Değerlendirilmesi
Yasemin Tabak, Mustafa Kara, Esin Günay, Şenol Yılmaz
Mermer Tozlarının Tuğla Üretiminde Kullanılmasında 536
Ön Çalışma Araştırması
Ekolojik Malzeme Olarak Toprak: Kerpiç Yapıların Çevreye Katkısı 550 Ayşe Pekrioğlu Balkıs
Okul Öncesi ve İlköğretimde Geri Dönüşüm ve Çevre Eğitiminin Önemi 559 Ayşe Kuleyin, Didem Altaş
İlköğretimde Sürdürülebilir Atık Yönetimi Bilincinin Oluşturulması 567 Recep Külcü, Özlem Taşkın Külcü
Okullarda Atık Yönetimi Sistemine Örnek Model: Yeşil Okul Projesi 574 Gülşen Nişli, Ahmet F. Özten, Lokman Hanecio, Yeşim Kılıç, Hüseyin Kara
Üniversite Öğrencilerinin Çevre Bilinci, Katı Atık ve Toplum Sağlığı 585 Algılarına İlişkin İrdelemeler
Zülfikar Haluk, Beken Nalan
Florürün İnsan Sağlığına Etkisi ve Killerle Sulardan 596 Florür Gideriminin Araştırılması
M. İrfan Yeşilnacar, M. Şahin Özdemir, D. Atasoy, T. Doğan Rastgeldi
Seyreltik Atıksuların Anaerobik Arıtımı 605
Emel Ener Alptekin
Endüstriyel Atık Boyar Madde Uzaklaştırılmasında 614
Semi-IPN Jellerin Kullanımı
Ayça Bal, Bengi Özkahraman, Serkan Emik, Işıl Acar
Sentetik Boyar Madde Karışımlarının Poli(Akrilik Asit) Hidrojelleri ile 625 Renksizleştirilmesi
Serkan Emik, Işıl Acar, Ayça Bal, Bengi Özkahraman
Atık Sulardan Metilen Mavisi Boyar Maddesinin P(NIPAM-KO-IA) 635 Hidrojelleri İle Uzaklaştırılması
Ayça Bal, Bengi Özkahraman, Işıl Acar, Serkan Emik
Şeker Pancarı Küspesinden Halofil Sp. ile Ekzopolisakkarit Üretimi 644 Serap Müjgan Akyıldız, Elif Söğütçü, Ebru Toksoy Öner
410
YAKMA HARİCİ TIBBÎ ATIK BERTARAF TEKNOLOJİLERİNİN
SEÇİMİNDE GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN
HUSUSLAR
Kamil B. Varınca, Cengiz Esmen, Yaşar Avşar
Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü, 34220, Esenler, İstanbul Özet
Tıbbî atıkların bertarafı konusunda birçok teknoloji bulunmaktadır. Bu teknolojiler arasında ülkemizde genelge ile de teşvik edilen yöntem sterilizasyon teknolojisidir. Tıbbî atık bertarafında sterilizasyon seçeneği kullanılacaksa dikkat edilmesi gereken birçok husus bulunmaktadır. Bunlar; sistem kapasitesi, işlenen atık türleri, mikrobiyolojik ölüm etkinliği, çevresel emisyonlar ve atık kalıntıları, yasal izinler, alan ihtiyacı, su, kamusal hizmet alımları ve diğer kurulum ihtiyaçları, atığın hacim ve ağırlık olarak azaltılması, işçi sağlığı ve iş güvenliği, gürültü ve koku, otomasyon, güvenilirlik, teknolojinin ticarileşme seviyesi ve üreticisinin geçmişi, yatırım ve işletme maliyeti, halkın ve sağlık ünitelerinin teknolojiyi kabulü olarak sıralanabilir. Bu bildiride yukarıda sıralanan hususlar irdelenmiş ve sonuçta tıbbî atık bertarafında sterilizasyon metodu seçilecekse bu karar verildikten sonra nasıl bir yol izlenmesi gerektiği sistematize edilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sterilizasyon, tıbbî atık, tıbbî atık bertarafı
FACTORS TO CONSIDER IN SELECTING MEDICAL WASTE
TREATMENT TECHNOLOGIES EXCEPT INCINERATION
Abstract
There are many technologies for treatment of medical wastes. These technologies also are encouraged with the circular technology of sterilization technology in Turkey. Sterilization of medical waste treatment option Determining the best technology or combination of Technologies for a particular facility depends on many site-specific factors including: throughput capacity, types of waste treated, microbial inactivation efficacy, environmental emissions and waste residues, regulatory acceptance, space requirements, utility and other installation requirements, reduction of waste volume and mass, occupational safety and health, noise and odor, automation, reliability, level of commercialization and technology manufacturer/vendor background, investment and operating cost, community and staff acceptance. In this paper, the above-mentioned issues are discussed. If the result of sterilization of medical waste disposal method is selected, how this decision was made, and then tried to be a way to systematize be monitored
GİRİŞ
Tıbbî atıkların bertarafı konusunda çeşitli yöntemler bulunmaktadır. Bu yöntemler arasında dünya genelinde sterilizasyon yönteminin giderek yaygınlaştığı görülmektedir. Ülkemizde tıbbî atıklar, 22/07/2005 tarih ve 25883 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği”ne göre yönetilmektedirler (ÇOB, 2005). Yönetmelikte tıbbî atıkların bertaraf yöntemleri arasında, düzenli depolama, yakma ve sterilizasyon yöntemi olmasına rağmen Çevre ve Orman Bakanlığının 31/03/2006 tarih ve 2006/07 sayılı Tıbbî Atıkların Sterilizasyonu hakkındaki tebliği ile de tıbbî atık bertarafında sterilizasyon yöntemi tavsiye edilmiştir (ÇOB, 2006). 26/03/2010 tarih ve 27533 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik”in 33. maddesi ç bendi ile de Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinin tıbbî atıkların düzenli depolanması ile ilgili hükümleri yürürlükten kaldırılmış, yani tıbbî atıkların düzenli depolanması yasaklanmıştır (ÇOB, 2010a). Bu kapsamda ülkemizde tıbbî atıkların bertarafı için kullanılacak yöntemin sterilizasyon yöntemi olacağı görülmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığının 05/11/2010 tarih ve 2010/17 sayılı Tıbbî Atıkların Bertarafı hakkındaki tebliği ile birlikte belediyelerin tıbbî atıkların güvenli yönetimi konusunda adım atmaları sağlanmaya başlanmıştır. 2011 yılı sonuna kadar tıbbî atıkların ülke genelinde sterilize edilmeden bertarafının önüne geçilecektir (ÇOB, 2010b). Sterilizasyon işleminde farklı birçok teknoloji de bulunmaktadır. Teknoloji seçeneği çok olunca neye göre seçim yapılacağı sorusu gündeme gelmektedir. Bu bildiride yakma haricindeki tıbbî atık bertaraf teknolojileri kısaca açıklanmış ve bu teknolojiler arasından seçim yapılırken nelere dikkat edilmesi gerektiği irdelenmiştir.
TIBBÎ ATIK BERTARAF TEKNOLOJİLERİ
Yakma harici bertaraf teknolojileri; ebat, maliyet, işlenen atık türü, pazar payı gibi birçok alanda sınıflandırılabilir. Burada; teknolojiler, atığın mikroorganizmalardan arındırma işlemine göre sınıflandırılmıştır. Buna göre 4 ana işlem aşağıdaki gibidir (HCWH, 2001);
• Isıl İşlemler • Kimyasal İşlemler • Işın İşlemleri • Biyolojik İşlemler
Isıl İşlemler
Atıktaki patojenleri imha etmek için sıcaklığa (ısı enerjisine) dayanan işlemlerdir. Bu sınıf; düşük sıcaklıklı, orta sıcaklıklı ve yüksek sıcaklıklı ısıl işlemler olarak alt sınıflara ayrılabilir.
Düşük sıcaklıklı ısıl işlemler
Düşük sıcaklıklı ısıl işlemler ısı enerjisi kullanarak atıkların sterilize edilmesini sağlar. Genellikle düşük sıcaklıklı ısıl teknolojileri 93 ilâ 177°C arası çalıştırılır (Emmanuel, 2000). Bu teknoloji ıslak (buhar) ve kuru (kuru hava) düşük sıcaklıklı ısıl teknolojileri diye iki kısma ayrılır. Islak ısıl işlemler genellikle otoklav teknolojisi kullanılarak otoklavın içerisine buhar vererek atığın içindeki mikroorganizmaların ölmesi sağlanır. Kuru ısıl işlemlerde buhar ya da su eklemek yerine ısı
412 transferi sıcak kuru hava ile doğal veya zorla ve/veya ısıl radyasyon ile yapılmaktadır (Emmanuel, 1996). Ülkemizde en çok kullanılan tıbbî atık bertaraf teknolojisi otoklav teknolojisidir (ÇOB, 2010c).
Orta sıcaklıklı ısıl işlemler
Orta sıcaklıklı ısıl işlemler 177 ilâ 370°C aralığında yapılır. Bu aralıkta çalışan sistemler geri polimerizasyon veya sıcaklık depolimerizasyon olarak adlandırılır (Polimerizasyon molekül gruplarını polimer denilen çok büyük bir molekül oluşturmak için devamlı olarak birleştirme işlemidir) (Emmanuel, 2000). Kauçuk ve plastikler polimer örnekleridir. Bununla birlikte orta sıcaklıklı ısıl işlemlerde uygulandığı gibi depolimerizasyon terimi kompleks moleküllerin daha küçük moleküllere ayrıştırılmasında da kullanılır.
Yüksek sıcaklıklı ısıl işlemler
Yüksek sıcaklıklı ısıl işlemler ise 540 ilâ 8.300°C sıcaklık aralığında uygulanır. Elektriksel direnç, endüksiyon, doğal gaz ve/veya plazma enerjisi daha yoğun ısı sağlar (Emmanuel, 2000). Yüksek sıcaklıklı ısıl işlemler kimyasal ve fiziksel değişiklikler meydana getirerek atığın tamamen yok edilmesini sağlar. Atığın hacminde %90-95 oranında azalma olur.
Kimyasal İşlemler
En sık kullanılan dezenfektan malzemeler; kireç, aldehitler, klor bileşikleri, amonyum tuzları ve fenol bileşikleridir. Kimyasal dezenfeksiyon teknolojisi; enfekte vücut sıvıları ve parçaları, mikrobiyolojik atıklar, kesiciler (neşter, lanset, vb.) ve yeniden kullanılabilir aletler ve ayrıca hastane kanalizasyon sisteminin dezenfeksiyonu için kullanılabilmektedir. Dezenfeksiyon prosesinin parçalama ve ısı işlemi ile kombinasyonu, atık miktarının %60-90 kadar hacimsel azalmasını sağlamaktadır (Emmanuel, 1999). Tıbbî atıkların bertarafı için yeni geliştirilen yöntemler arasında ozon da bulunmaktadır. Kimyasal yöntemle bertaraf yapılmadan önce yöntemin etkinliğinin kanıtlanması gerekmektedir. Meselâ, kimyasal sterilizasyon tıbbî atık bertaraf metodu olarak ABD’de kullanılacaksa Federal İnsektisit, Fungisit ve Rodentisit Yasası (FIFRA) tarafından yöntemin tıbbî atıklar için etkili olduğuna dair sertifika alınması gerekmektedir (STAATT, 1998). Işınlı İşlemler
Işın tabanlı teknolojilerin elektron demetleri Kobalt-60 ya da ultraviyole ışınlarını içerir. Bu teknolojiler meslekî hastalıkları önlemek için koruyucu gerektirir. Elektron demeti ışınlama, mikroorganizmaların hücre duvarlarının kimyasal bölünmeler ve rüptürüne neden olarak atıkları yok etmek için yüksek enerjili elektronların bulunduğu bir duş kullanır. Patojen imhası etkinliği; ışın yoğunluğu ve atık tarafından absorbe edilen doza bağlıdır (HCWH, 2001).
Biyolojik İşlemler
Biyolojik işlemlerde tıbbî atıklar kirlenmemiş bir enzim karışımı kullanılarak bertaraf edilir. Sistemde HEPA filitresi kullanılır ve çıkışta sıvı ve katı son ürünler oluşur. Sıvı son ürün kanalizasyona, katı son ürün ise düzenli depolama sahasına gönderilir. Bu teknolojinin kullanılması sıcaklık, pH, enzim seviyesi ve diğer değişkenlerin düzenlenmesini gerektirir (HCWH, 2001).
BERTARAF TEKNOLOJİSİ SEÇİMİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR Tıbbî atıkların bertaraf teknolojisi seçilirken tesisin kurulacağı yerdeki atık miktarı ve bu atığın yıllık artış oranı kurulacak sistemin kapasitesi ve işlevselliği bakımından önemlidir. Tıbbî atık bertaraf teknolojisi seçilirken aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir. ABD’de bertaraf teknolojilerinin sınıflandırılması ve standartlaştırılması için State and Territorial Association on Alternative Treatment Technologies (STAATT, Devlet ve Bölgesel Alternatif Arıtma Teknolojileri Derneği) isminde bir teşkilat oluşturulmuş ve çalışmalara başlamıştır. Teşkilat 2005 yılında yapmış olduğu STAATT III toplantısında otoklav ile sterilizasyonu tıbbî atık bertaraf teknolojisi olarak kabul etmiştir (STAATT, 2005).
Sistem Kapasitesi
Günümüzde teknolojilerin uygulanmasında en çok dikkat edilmesi gereken hususların başında sistem kapasitesi gelmektedir. Sistem kapasitesi seçilirken mevcut bölgedeki tıbbî atık miktarının iyi etüt edilmesi ve tıbbî atık miktarının her geçen yıl arttığının dikkate alınması gerekmektedir. Örneğin, toplam tıbbî atık miktarındaki artış Bursa bölgesinde %20,75, Sakarya bölgesinde 2000-2008 yılları arasında %56,42, İstanbul bölgesinde1996-2000-2008 yılları arasında %18,44 olmaktadır (BBB, 2007; SBB, 2009, İBB, 2009). Ancak artış miktarının bu kadar çok olmasına dayanarak reel tıbbî atık miktarının aynı yönde artacağını kabul etmek yanılgıya düşürebilir.
Daha önceki yıllarda atık üreticileri, belediyeler ve Bakanlık tıbbî atıkları katı atıklar ile birlikte değerlendirmekte ve kaynağında atıklar doğru ayrıştırılamamaktaydı. Avrupa Birliği uyum sürecinde yenilenen çevre politikaları/mevzuatı ve çevre konularında gerçekleştirilen yeni proje ve düzenlemelerle tıbbî atıklar ayrı bir yönetim sistemi altında değerlendirilmeye başlanmıştır. Bu doğrultuda Türkiye’deki tıbbî atık miktarının zamansal değişimi Şekil 1’de gösterilmektedir (ÇOB, 2008;2010c). Bu bilgilerden yola çıkarak Türkiye’deki ortalama tıbbî atık artış oranı %5,44 olarak hesaplanmaktadır.
Şekil 1. Türkiye’deki tıbbî atık miktarının zamansal değişimi (ÇOB, 2008;2010c) 86.968 92.090 98.422 104.481 108.481 113.274 2007 2008 2009 2010 2011 2012 T ıbbî at ık miktar ı (ton)
414 Yatırım maliyetinin düşürülmesi için tıbbî atık sterilizasyon tesislerinin bir ilin atık kapasitesine göre seçilmesinden ziyade bölgesel amaca yönelik ve gelecek 15-20 yıl içerisindeki tıbbî atık artışlarının da göz önünde tutularak kapasite seçimine gidilmesi, kümülatif anlamda yatırım maliyetinin düşürülmesi için tercih edilmesi gereken bir yoldur. Ayrıca atık miktarının çok olması atık işleme birim maliyetini düşürmektedir.
Yukarıdaki bilgiler ışığında kurulacak bir sterilizasyon tesisinin başlangıçta bölgedeki tıbbî atığı tek vardiyada (8 saat) bertaraf edebilme kapasitesinde olması, 10-15 yıl sonra aynı bölgedeki tıbbî atıkların 2-3 vardiyada (16-24 saat) bertaraf edebileceği kabul edilebilir. Göç alan illerdeki tıbbî atık artış oranı diğer illerden daha fazla olduğu için kapasite seçiminde ayrıca dikkate alınması gerekir. İşlenen Atık Türleri
Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nin 46. maddesine göre enfeksiyöz atıklar ile kesici-delici atıklar, sterilizasyon işlemine tabi tutularak zararsız hale getirilebilirler. Yönetmelik EK-2’sinde düzenlenen sınıflandırma tablosunda C ve E grupları altında yer alan ve tanımlanan atıklar, enfeksiyöz atıklar ile kesici ve delici atıklardır. C ve E grubu altındaki atıkların yanında küçük miktardaki patolojik atıklar (Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği EK-1 C’de belirtilen ünitelerde oluşan tıbbî atıklar) otoklav ile sterilizasyon yapılabilir (ÇOB, 2005).
Doğru ayrıştırmanın yapılması sterilizasyon sisteminin her hangi bir hasar ve zarara uğramaması için önemlidir. Tıbbî atıkların içerisinde Yönetmeliğin C ve E grubu altına girmeyen metallerin bulunması sistemlerde büyük zarar meydana getirebilir. Özellikle parçalama ünitesi sterilizasyon ünitesinin önünde olan sistemlerde bu zarar çok daha büyük olmaktadır. Sistemin parçalama ünitesinde meydana gelecek herhangi bir arıza sırasında tıbbî atıklar bertaraf edilmediği için çeşitli kimyasal kullanılarak bu işlem gerçekleştirilmesi gerekir ki bu da işletme ve çevresel açısından sakıncalı bir durumdur. Bu nedenlerden dolayı parçalamanın sterilizasyon ünitesinden sonra olduğu sistemler işçi sağlığı ve iş güvenliği bakımından tercih sebebi olmaktadır.
Mikrobiyolojik Ölüm Etkinliği
Bertaraf teknolojisinin seçimindeki en önemli etkenlerden biri de teknolojinin mikro organizmaların ölmesini sağlayarak sterilizasyon/dezenfeksiyonun sağlayıp sağlamadığıdır. ABD’de birçok yakma harici alternatif teknolojiler ölüm etkinliğinin sağlanması halinde kabul edilmektedir. Tıbbî atık bertaraf teknolojilerinin ana hedefi patojenleri imha ederek atığı mikroplardan arındırmaktır. State and Territorial Association on Alternative Treatment Technologies (STAATT) 1994, 1998 ve 2005 yıllarında toplanarak tıbbî atık bertaraf teknolojilerinin mikrobiyolojik ölüm etkinliği için bazı kriterler belirlemiştir. İlk STAATT toplantısında belirlenen bu kriterler şöyledir (STAATT, 1994); 1. Seviye: Bitkisel bakteri, mantarlar, lipofilik virüslerin 6Log10 seviyesinde azalmasını sağlamak,
2. Seviye: Bitkisel bakteri, mantarlar, lipofilik virüsler, parazitler ve mikobakterilerin 6Log10 seviyesinde azalmasını sağlamak,
3. Seviye: Bitkisel bakteri, mantarlar, lipofilik virüsler, parazitler ve mikobakterilerin 6Log10 seviyesinde azalmasını sağlamak ya da Bacillus stearothermophilus veya Bacillus subtilis bakteri sporlarında 4Log10 seviyesinde azalmasını sağlamak,
4. Seviye: Bitkisel bakteri, mantarlar, lipofilik virüsler, parazitler ve mikobakteriler, Bacillus subtilis veya Bacillus stearothermophilus bakteri sporlarında 6Log10 seviyesinde azalmasını sağlamak.
Tıbbî atık bertaraf teknolojilerini üreten firmalar sterilizasyon kriterlerini sağladığını garanti etmek zorundadırlar. STAATT tarafında minimum 3. Seviye ölüm etkinliği tavsiye edilmektedir. Ülkemizde ise sterilizasyon işleminin geçerli kabul edilmesi için Bacillus stearothermophilus veya Bacillus subtilis bakteri sporlarında minimum 4log10-6log10 oranında azalma sağlanması zorunludur (ÇOB, 2005). Yani STAATT seviyelerinden 3. ve 4. seviyenin bir karışımı şeklindedir. 1998 yılında alınan STAATT karalarında ise;
• Tıbbî atık teknolojilerinin kontrolünü yapmak için kullanılacak mikroorganizmaların Mycobacterium spp ve Bacillus sporları olması,
• Bu iki organizma için gerekli azaltma seviyeleri mevcut seviyelerde (STAATT 1 de alınan kararlarda) kalması,
• Bu biyolojik indikatörlerin beratraf sistemleri için ilk etkinlik testleri için kullanılması kararları alınmıştır (STAATT, 1998).
Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne göre bir sterilizasyon tesisi kurulduğunda her sterilizasyon işlemi başlamadan önce atıklarla beraber işleme kimyasal indikatör eklenerek sterilizasyonun gerçekleşip gerçekleşmediği her seferde, biyolojik indikatörlerle de haftalık olarak kontrol edilir. Biyolojik indikatörle kontrol işlemi her 6 ayda bir bakanlık gözetiminde yapılmak zorundadır. Bu indikatörler aracılığıyla sterilizasyon işleminin uygun olup olmadığı takip edilmektedir. Ayrıca aylık olarak sterilizasyon işleminin her aşaması bir rapor halinde tesisin bulunduğu ildeki İl Çevre ve Orman Müdürlüğüne (yeni ismiyle Çevre ve Şehircilik Müdürlüğüne) iletilmelidir (ÇOB, 2005). Çevresel Emisyonlar ve Atık Kalıntıları
Tesisler, atıkların veya emisyonların (uçucu emisyonlar dâhil) çevreye, çalışma ortamı ve dış çevre havasına; atık kalıntılarının ise atık sulara, çöp imha tesislerine… v.s. potansiyel çevresel etkilerini ve seçilen teknolojinin doğaya etkisini dikkate almak zorundadırlar (HCWH, 2001).
Tıbbî atıkların bertarafı amacı ile kurulan tesislerin ve uygulanan teknolojinin; çevre ve insan sağlığına olan etkilerinin iyi değerlendirilmesi ve analiz edilmesi gerekmektedir. Atık bertaraf etmek amacı ile kurulan bazı tesislerin işletilmesi ve teknolojisi itibari ile çevreye verdikleri zarar ne yazık ki bu atıklardan daha fazla olabilmektedir.
Teknoloji seçiminde dikkat edilmesi gereken bir başka husus enfekte sıvı çıkışı olup olmamasıdır. Enfekte çıkışı olması durumunda bu sıvı için ayrıca bir dezenfeksiyon işlemi yapılmak zorundadır ki bu da tıbbî atık bertaraf ve yatırım maliyetini doğrudan etkileyen bir başka faktördür (HCWH, 2001). Sterilizasyon işlemi sırasında kimyasal kullanımı oluyorsa; kullanılan kimyasal işletme açısından maliyet oluşturmakta ve çevre sağlığı için ise olumsuz bir ortam doğurabilmektedir. Kurulacak sistemin elektrik, doğalgaz, LNG, CNG ve LPG uyumlu olması sistemin hava kirliliği emisyonu oluşturmasını minimum seviyede tutacağından tercih edilmesi gereken bir husustur. Yasal İzinler
ABD’deki tüm eyaletler tıbbî atıkların bertarafı için otoklavla sterilizasyon teknolojisine izin vermektedirler. Diğer teknolojilerin kullanılabilmesi için onay alınması gerekmektedir. Bazı eyaletlerde onay almak için belli bir prosedür olmasa da bir çok eyalette mikrobiyolojik ölüm etkinliği ve emisyon kontrolünden sonra onay verilmektedir (HCWH, 2001).
Ülkemizde ise Çevre ve Orman Bakanlığının (yeni ismiyle Çevre ve Şehircilik Bakanlığının) tıbbî atıkların bertarafı için seçilecek teknolojiyi bertaraf teknolojisi olarak kabul etmesi gerekmektedir.
416 Gelişmiş otoklavlar da dâhil olmak üzere diğer teknolojiler için ülkemizde Bakanlıktan Çevre Lisansı alınması gerekmektedir (ÇOB, 2005). Bu nedenle seçilecek teknolojinin Bakanlık tarafından onaylanıp onaylanmayacağının kontrolü mutlaka yapılmalıdır.
Alan İhtiyacı
Tıbbî atık bertaraf/sterilizasyon tesislerini kurmak/kurdurmak, işletmek/işlettirmek, Büyükşehirlerde Büyükşehir Belediyesi diğer yerlerde ilgili belediyenin yetkisindedir (ÇOB, 2005). Tıbbî atık tesisi yapılırken ilk önce bertaraf teknolojisi seçilmelidir. Kurulacak tıbbî atık bertaraf tesisinin binasının büyüklüğü ve yüksekliği seçilecek olan sisteme göre farklılık arz edebilmektedir. Bu nedenle tesisin kurulacağı alanı belirlerken seçilecek olan bertaraf teknolojisi göz önüne alınmalıdır. Kurulacak teknolojinin çalışma alanı dikkate alınmalıdır. Bu alan yalnız ünitenin konulacağı alan ve yükseklik değil, atık giriş kapısı, steril atık çıkış kapısı, atık giriş kapağının açılması, kontrol panellerine erişim, hidrolik kaldıraçlar için yer, konveyörler, bidonların taşınması, depolama alanı gibi alanlar da gereklidir.
Kamusal Hizmet Alımları ve Diğer Kurulum İhtiyaçları
Bazı teknolojiler çalışmak için sadece elektrik bağlantısına ihtiyaç duyarlar (genellikle küçük kapasitedeki sistemler). Bazılarının ise buhar, basınçlı hava, doğal gaz, kanallar, havalandırma v.s. gibi sistemlere ihtiyacı vardır (HCWH, 2001). Bu sebeple de sistemin kurulacağı bölgenin iyi etüt edilmesi gerekmektedir. Kurulacak tesisin yakınlarında elektrik, su ve doğalgaz olup olmadığı mutlaka kontrol edilmelidir. Bu kaynakların olmaması halinde alternatif yakıtlı sistemler tercih edilmelidir. Sistemin doğalgazlı olması halinde alternatif olarak LNG, CNG gibi yakıtlar bakılmalı, bunların yokluğunda da LPG ya da dizel yakıt tercih edilmelidir. Tesis kurulacak bölge su kaynağı bakımından zengin değilse sistemin su kullanımının minimum seviyede olduğu (sadece buhar için su kullanan buharı yoğunlaştırmak için alternatif olarak hava kullanan yoğunlaştırıcılar) sistemler tercih edilmelidir (ERA, 2011).
Atığın Hacim ve Ağırlık Olarak Azaltılması
Tesisler, işlenmiş atığın düzenli depo sahasına taşınmasına da hacimsel ya da ağırlıkça ücret ödeyebilmektedir. Bu nedenle ağırlık ve hacim azaltılması oldukça önemlidir. Yüksek sıcaklıklı ısıl sistemlerde en yüksek seviyede hacimsel azalma (%90-98) sağlanır. Diğer teknolojiler hacim azaltılması için parçalayıcı veya sıkıştırıcıya ihtiyaç duyarlar ve hacimsel olarak %70-90 arası azalma sağlanabilmektedir (HCWH, 2001).
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği
Bir tıbbî atık bertaraf teknolojisi seçimi yapılırken işçilerin şunlara maruz kalacağı unutulmamalıdır; sıcak yüzeyler, radyasyon iyonlaşması, çalışma alanlarına yayılan kimyasallar, taşıma sırasında kesici-delici atıkların çalışma alanına düşmesi sonucu bunlarla temas, parçalama sırasında ortaya çıkan aerosoller ve patojenler (HCWH, 2001). Kurulacak sistemde özellikle sıcak yüzeylerin izolasyonunun yapılıp yapılmadığına dikkat edilmesi çalışanların güvenliği açısından önemlidir.
Gürültü ve Koku
Bazı teknoloji üreticileri gürültüsüz ve etrafa koku yaymayan sistemler sunarlar. İşçi sağlığı ve halkla ilişkiler açısından gürültü ve sağlığa zararlı kokuların azaltılması çok önemlidir. Kurulacak tesisin hâkim rüzgâr yönünde olması halinde kurulan tesisler yerleşim bölgesi dışında olsa bile koku yerleşim bölgesine kadar ulaşabilmektedir. Bu sebeple koku ve gürültüyü önleyici önlemlerin alındığı sistemler tercih edilmelidir. Koku problemini önlemek için buharın yoğunlaştırılması, gürültüyü azaltmak için de ekipmanların izolasyonu sağlanmış olmalıdır (ERA, 2011).
Otomasyon
Kurulacak sistemin kullanım ve bakımının kolay olması işletme maliyetini düşüreceği gibi bunun yanı sıra işçi hatalarını en aza indirgemek için sistemin olabildiğince otomatik olması tercih sebebi olmalıdır. Sistemin otomatik olması sayesinde sistem operatörü gerekli kontrolleri yaptıktan sonra sistemi çalıştırmak için uzaktan ya da sistem üzerindeki panodan sistemi çalıştırabilmelidir. Bu sayede alarmlarla, uzaktan sistem takibi ve arıza tespitiyle emniyet kilitleriyle etkili ve kolay bir kontrol sağlanarak iş güvenliği açısından sistemin azami güvenliğinin sağlanması tercih sebebi olmalıdır (HCWH, 2001).
Kurulacak makinelerin tam otomatik olarak çalışması herhangi bir arıza durumunda kendini steril edebilme kabiliyetine sahip olması gerekir (HCWH, 2001). Ayrıca kurulacak bölgedeki tıbbî atık miktarına bağlı olarak tesisin tüm ekipmanları arasında tam otomasyon ya da yarı otomasyon sistemler tercih edilebilir. Atık miktarının yüksek olması durumunda (yaklaşık 15 ton/gün ve üzeri) tam otomatik ya da yarı otomatik tesislerin tercih edilmesi işletme ve yatırım maliyetleri bakımından daha avantajlı olmaktadır (ERA, 2011).
Güvenilirlik
Ekipmanın güvenilirliği geçmişteki kayıtları ile teyit edilebilir. Bazı satıcılar uzaktan sistem takibi ve arıza tespiti ile tamir hizmetleri sunabilirler. En fazla bakım isteyen kısımlar ise ana hareketli aksamlardır (parçalayıcılar, kırıcılar, besleme sistemleri, refraktörler gibi yüksek ısı değişim dirençlerine maruz kalan parçalar). Kurulacak sistemin yedek parça ve teknik desteğinin tam ve yeterli verebilecek sistemlerin kullanılması bu sistemlerin devamlılığı için önemlidir. Önceden kurulmuş tesislerin ne sıklıkla arızalandığına bakılarak sistemin güvenirliği kontrol edilebilir (HCWH, 2001).
Teknolojinin Ticarileşme Seviyesi ve Üreticisinin Geçmişi
Kurulacak bir sistemin önceden araştırması yapılmalı ve aktif olarak kurulmuş ve işletilen örneklerinin olup olmadığının bilinmesi gereklidir. Üretici firmanın otoklav konusunda tecrübeli olması üreticinin geçmişinin iyi olduğunu göstermez. Otoklav üretici firmanın tıbbî atık otoklavı üretimi konusunda ne kadar iyi bir geçmişi olup olmadığına bakılması daha sağlıklı tercihlerde bulunulmasını sağlayacaktır. Bir sistemin ticarileşme seviyesi o sistemin ne kadar tercih edildiğini ve uygulama sırasında ne gibi avantaj ve dezavantajlarının olduğunu gösterecektir. Tamamen ticarileşmiş teknolojilerin geniş bir bayi ve servis ağı bulunur ve servis hizmet ya da yedek parça gerektiğinde çok hızlı cevap verebilmelidir. Ayrıca teknoloji üretenin geçmişini, mali durumunu, yasal durumunu bilmek kullanım süresince karşılaşılabilecek sorunların daha çabuk giderilmesi için önemlidir. Teknoloji tercih edilmeden önce sistemin referansları istenmeli ve bu referanslarla bağlantıya geçerek memnuniyetleri ya da memnuniyetsizlikleri öğrenilmelidir (HCWH, 2001).
418 Yatırım ve İşletme Maliyeti
Mahalli Çevre Kurullarında tıbbî atık birim fiyatı belirlenirken birim işleme maliyeti yüksek bir sistem tercih edildiğinde birçok sıkıntılarla karşılaşılabilmektedir. Bu nedenle bölgesel ve büyük kapasiteli kurulacak sistemlerin birim atık işleme maliyeti düşük olacağı ve Mahalli Çevre Kurullarında fiyat belirleme aşamasındaki zorlukların önceden üstesinden gelinebilmesi muhtemeldir (ERA, 2011).
Tesiste kullanılacak su, elektrik, yakıt, işçi, bakım maliyeti, yedek parça maliyeti, kullanılıyorsa hepa filtre maliyeti, kimyasal madde maliyeti gibi birçok kalem işletme maliyetini etkileyen unsurlardır (HCWH, 2001). Seçilecek teknolojide yukarıda yazılan unsurların hepsini dikkate alacak bir analiz yapılması gerekmektedir.
Halkın ve Sağlık Ünitelerinin Teknolojiyi Kabulü
Ünitelerin avantaj ve dezavantajları çalışanlara, topluma ve sağlık kurumlarına anlatılmalıdır. Böylece teknolojinin seçiminde onların desteğini almak iyi bir seçenektir. Sağlık kuruluşlarının bilgilendirip karar alma mekanizmasında yer almalarını sağlamak, karar veren mercilere toplumun desteğini sağlayacak ve onların da karara katılımı ve paylaşımını gerçekleşecektir (HCWH, 2001). Bu nedenle bu gibi tesisler kurulmadan önce belediyeler yatırımcılarla beraber ortaklaşa olarak okullar ve hastanelerde ayrıca halkın katılımının da sağlanacağı yerlerde seminerlerle bilgilendirme toplantıları yapmalı ve tıbbî atık hakkında tüm tarafları bilgilendirmeli, atıkların doğru ayrıştırılması ve ayrı bertaraf edilmesinin önemi üzerinde durmaları gerekmektedir.
DEĞERLENDİRME ve SONUÇ
Ülkemizde tıbbî atıkların bertarafı ile ilgili yönetmelik “Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” adıyla 2005 yılında çıkmış olmasına rağmen 2008 yılından itibaren bu tesislerin yapılması ve işletilmesi yaygınlaşmaya başlanmıştır. Yönetmeliğinin yayınlanmasından sonra ülke genelinde tıbbî atıklar genel olarak ayrı toplanmaya başlanmış ancak bertaraf tesisi yokluğu sebebiyle birçok yerde vahşi ya da düzenli depolama sahalarında kireçleme yapılarak nihai depolanmaktaydılar. Ancak 2010 yılında yürürlüğe giren “Atıkların Depolanmasına İlişkin Yönetmelik” ile tıbbî atıkların düzenli depolama sahalarına kabulü yasaklanmıştır. Bu yasaktan dolayı sterilizasyon sistemlerinin ülke genelinde kısa zaman içerisinde yaygınlaşacağı tahmin edilmektedir. Zaten dünya geneline bakıldığında tıbbî atıkların bertaraf teknolojisi olarak sterilizasyon sistemlerine özellikle de otoklav ile sterilizasyon sistemlerine doğru bir gidişin olduğu görülmektedir.
Sonuçta seçilecek teknoloji ne olursa olsun seçilirken bölgenin 15-20 yıllık atığını bertaraf edebilecek kapasitede, işletme maliyeti düşük, kimyasal madde ve filtreye ihtiyaç duymayan, sterilizasyonu gerçekleştirirken çevreye enfekte sıvı çıkışı ve emisyon vermeyen, sterilizasyon işleminin tam otomatik olarak olduğu, eğitimli personel ihtiyacı en az, yedek parça ve bakım maliyeti ise düşük olan ve örnek olarak gösterilebilecek teknolojilerin olması dikkat edilmesi gereken ana unsurlardır.
KAYNAKLAR
BBB, 2007 Bursa Büyükşehir Belediyesi, “Tıbbî Atık Sterilizasyon Tesisi Fizibilite Raporu”, Kasım 2007.
ÇOB, 2005 Çevre ve Orman Bakanlığı, “Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği”, R. G. Tarih: 22/05/2005, R.G. Sayı: 25883.
ÇOB, 2006 Çevre ve Orman Bakanlığı, “Tıbbî Atıkların Sterilizasyonu hakkında tebliğ”, Tarih: 31/03/2006, Sayı: 2006/07.
ÇOB, 2008 Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı, “Türkiye’de Atık Yönetimi Sunumu”, 19 Haziran 2008, İstanbul.
ÇOB, 2010a Çevre ve Orman Bakanlığı, “Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik”, R. G. Tarih: 26/03/2010, R.G. Sayı: 27533.
ÇOB, 2010b Çevre ve Orman Bakanlığı, “Tıbbî Atıkların Bertarafı hakkında tebliğ”, Tarih: 05/11/2010, Sayı: 2010/17.
ÇOB, 2010c Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı, “Tıbbi Atık 2010 Yılı Durum Raporu”, 31.12.2010, Ankara..
ERA, 2011 ERA Çevre Teknolojileri San. Tic. Ltd. Şti., http://www.eracevre.com/, 2011.
Emmanuel, 1996 Emmanuel J. and Jones, M., “A Review of Alternative Treatment Technologies for Medical Waste”, poster presentation at the 33rd Annual Conference & Technical Exhibition, American Society of Healthcare Engineering, Orlando, Florida, June 24-25, 1996.
Emmanuel, 1999 Emmanuel, J., “New and Emerging Technologies for Medical Waste Treatment”, EPRI Healthcare Initiative Report CR-107836-R1, Palo Alto, CA: EPRI, 1999.
Emmanuel, 2000 Emmanuel, J., “Alternative Technologies for Medical Waste Treatment”, workshop presented at the People’s Dioxin Action Summit, University of California at Berkeley, August 13, 2000.
HCWH, 2001 Health Care Without Harm, “Non-Incineration Medical Waste Treatment Technologies”, August 2001.
İBB, 2009 İstanbul Büyükşehir Belediyesi Çevre Koruma Daire Başkanlığı, Atık Yönetim Müdürlüğü, “Yıllara Göre Tıbbî Atık Miktarları”, Sayı: M.34.0.İBB.0.22.27-622.01.02/T.N. Tarih: 25/03 2009.
SBB, 2009 Sakarya Büyükşehir Belediyesi, “Tıbbî Atık Sterilizasyon Tesisi Fizibilite Raporu”, Mayıs 2009.
STAATT, 1994 STAATT I, “Technical Assistance Manual: State Regulatory Oversight of Medical Waste Treatment Technologies”, State and Territorial Association on Alternative Treatment Technologies, April 1994.
STAATT, 1998 STAATT II, “Technical Assistance Manual: State Regulatory Oversight of Medical Waste Treatment Technologies: A Report of the State and Territorial Association on Alternative Treatment Technologies”, EPRI Report TR-112222, Palo Alto, CA: EPRI, 1998.
STAATT, 2005 STAATT III, “Executive Summary and Daily Discussions”, Orlando, Florida December, 2005.
