25 E lf i A n is S a a ti : I d e n ti fi k a si d a n u ji k u a li ta s p ig m e n k u li t b u a h n a g a M e ra h ( hy loc are us co st a ri ce n si s) p a d a b eb er a p a u m u r si m p a n D en g a n p er b ed a a n j en is p el a ru t
ID
EN
TI
FI
K
A
SI
D
A
N
U
JI
K
U
A
LI
TA
S
PI
G
M
EN
K
U
LI
T
BU
A
H
N
A
G
A
M
E
R
A
H
(
H
Y
L
O
C
A
R
E
U
S
C
O
S
T
A
R
I
C
E
N
S
I
S
) P
A
D
A
B
E
B
E
R
A
PA
U
M
U
R
S
IM
PA
N
D
E
N
G
A
N
P
E
R
B
E
D
A
A
N
J
E
N
IS
P
E
L
A
R
U
T
E lfi A ni s S aa ti Ju rus an Ilm u d an Te kn olo gi Pa ng an , F ak ult as Pe rta nia n d an Pe ter na ka n, Un ive rsi tas M uh am ma diy ah M ala ng Al am at Ko res po nd en si : P eru m. M ua ra Sa ran a I nd ah F1 1-12 M uly oa gu ng D au M ala ng Te lpo n : 03 41 -46 14 72 , H p : 08 12 33 18 56 4 , Em ail : e lfiu mm @ ya ho o.c om A BS TR A C T An al ter na tiv e e xc av ati on o f n atu ral m ate ria ls tha t c ou ld po ten tia lly b e u sed as a su bs tan ce dy es, co nti nu e t o b e m ad e, inc lud ing th e s kin of re d d rag on fr uit . B ec au se the re d d rag on fr uit la tel y a l ot of pu bli c i nte res t, s kin w hic h a mo un ts to 30 -35 % is oft en ju st dis ca rde d a s w ast e o nly . In an ef for t to us e t he re d d rag on fr uit pe el wa ste th at is no t o pti ma l, t o i nc rea se the ec on om ic va lue of th e s kin s o f r ed dr ag on fr uit an d p ow er us e f or the co mm un ity . Th e g oa l i s t o m en ge teh au i t yp e o f p igm en t a nd pi gm en t q ua lit y o f d rag on fr uit re d o n s om e sh elf w ith di ffe ren t t yp es of so lve nts . Th is res ea rch us ed R an do mi ze d D esi gn G rou p ( RA K) F ac tor ial co ns ist ing of tw o f ac tor s I ; co mp ris ed of ov er 4 l ev els ; f ac tor II co ns ist ed of 3 lev el. F ac tor I: T he F rui t S tor e ( S) , f res h ( da y 0), th e s he lf lif e o f f rui t 2 da ys , 4 da ys an d 8 da ys , w he rea s t he se co nd fa cto r: the ty pe of so lve nt (L ), na me ly aq ua de s; co mb ina tio n a qu ad es an d c itr ic ac id (9: 1), an d a co mb ina tio n E ea no l 1 N an d cit ric ac id (9: 1). Th e r es ult s s ho we d tha t t he sk in of re d dr ag on fr uit (H ylo ce reu s c os tar ice ns is) co nta ini ng an tho cy an in typ e r am no sil si an idi n 3 -gl uc os ide 5 - g luc os ide , b ase d o n R f v alu es (re tro gra da tio n fac tor ) o f 0 .36 to 0. 38 an d m ax im um ab so rba nc e a t a w av ele ng th wi th ë = 53 6.4 nm . C om bin ati on tre atm en t S 2P 2 ( the sh elf lif e o f f rui t 4 da ys w ith so lve nt wa ter an d c itr ic ac id) pr od uc e a nth oc ya nin pig me nts of re d d rag on fr uit sk in wi th the be st qu ali ty, w ith a pH va lue of 1. 91 ; th e b rig htn ess (L ) 25 .60 ; l ev el of re dn es s ( a + ) 6 .97 ; t he y ell ow (+ b ) 0 .50 , 0 .36 3 pig me nt ab so rb an ce ; l ev els o f an tho cy an in 1.1 m g/1 00 ml ; to tal di sso lve d s oli ds 66 .52 % an d 1 0.0 2% yi eld . Ke yw ord s: Pig me nts , L ea the r f rui t, r ed dr ag on PE N D A H U L U A N Ke am an an p an ga n be rk ait an e ra t d en ga n pe ng gu na an b ah an ta mb ah an m ak an an . P ad ah al ke ny ata an di In do ne sia , d ala m me lak uk an bi sn isn ya pro du sen ma ka na n m asi h b an ya k m en gg un ak an ba ha n tam ba ha n ma ka na n ( fo o d a d d it iv e ) y an g ku ran g ter pa nta u b aik da lam ke tep ata n b ah an ya ng di gu na ka n ma up un do sis ya ng di gu na ka n, dia nta ran ya ad ala h z at pe wa rna . Be be rap a p en eli tia n m en un juk ka n e fek sa mp ing da ri pe ng gu na an b ah an k im ia/ sin tet is ter ha da p ke seh ata n m an us ia, m ak a s ud ah am atl ah m en de sak un tuk m en ya da rka n k ita ak an pe nti ng ny a m en jag a ke seh ata n d en ga n m en gg un ak an ba ha n a lam i ( b a ck to n a tu re ). U ntu k m en ga tas i p erm asa lah an te rse bu t, ma ka pe rlu di car i al ter na tif ba ha n a lam ya ng be rpo ten si da pa t d igu na ka n s eb ag ai za t p ew arn a, dia nta ran ya ad ala h d ari ku lit bu ah na ga be rw arn a m era h, ya ng me mi lik ita mp ila n w arn a s eru pa de ng an ku lit bu ah ram bu tan da n m ah ko ta bu ng a k an a d an m aw ar. Bu ah na ga m era h y an g a kh ir-ak hir in i b an ya k dim ina ti m asy ara ka t lu as, ku litn ya ya ng be rju ml ah 30 -35 % se rin gk ali ha ny a d ibu an g s eb ag ai sam pa h s aja . Se ba ga i u pa ya pe ma nfa ata n l im ba h k uli t b ua h n ag a me rah ya ng be lum op tim al, gu na m en ing ka tka n n ila i ek on om is da ri ku lit bu ah n ag a m era h ser ta da ya gu na ny a b ag i m asy ara ka t.26 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 2 5 3 4
M
ET
OD
EL
OG
I P
EN
EL
IT
IA
N
Pe ne liti an in i m en gg un ak an m eto de Ra nc an ga n Ac ak K elo mp ok (R AK ) F ak tor ial ya ng ter dir i d ari du a fak tor I ; te rdi ri d ari at as 4 l ev el; fa kto r II te rdi ri a tas 3l ev el.Fa
kto
r I
: M
asa
Si
mp
an
Bu
ah
(S
)
S0 = seg ar (ha ri k e 0 ) S1 = ma sa sim pa n b ua h 2 ha ri S2 = ma sa sim pa n b ua h 4 ha ri S3 =m asa sim pa n b ua h 8 ha riFa
kto
r I
I :
Je
nis
Pe
lar
ut
(L
)
P1 = Aq ua de s P2 = Aq ua de s d an As am sit rat (9 :1) P3 = Et an ol 1N da n a sam si tra t (9 :1) Pe lak san aa n p en eli tia n, me lip uti ta ha pa n : 1. Ek str ak si & id en tifi ka si p igm en ku lit bu ah na ga me rah ( be rag am je nis p ela rut d an u mu r sim pa n b ua h ) 2. Pe ne ntu an je nis pu gm en di lak uk an se ca ra Sp ek rof oto me tri da n K rom ato gra fi k ert as ( KK T) , 3. Pe ng uji an ku ali tas pi gm en ku lti bu ah na ga me rah , m ela lui pe ng am ata n p ara me ter pa da ek str ak pi gm en be rup a f iltr at da n k os ne ntr at ( y an g s ud ah di pe ka tka n). Pa ram ate r p en ga ma tan te rdi ri ata s n ila i p H, ab so rba ns i p igm en , i nte ns ita s w arn a ( L, ab ), tot al pa da tan te rla rut , je nis pi gm en , g ula te rik at, ka da r d an ren de me n pig me n. Un tuk m en ge tah ui pe ng aru h pe rla ku an ak an di lak uk an an ali sis st ati sti k d en ga n me ng gu na ka n an ov a d an m en en tuk an p erl ak ua n ter ba ik de ng an uj i la nju t D M RT .HA
SI
L D
AN
PE
M
BA
HA
SA
N
Uj
i P
en
da
hu
lua
n
Ek str ak si k uli t b ua h n ag a d en ga n m en gg un ak an pe lar ut air d an a sa m sit rat m en gh as ilk an fi ltr at be rw arn a me rah , s ep ert i y an g dim ili ki pig me n an tos ian in. H al ini se su ai de ng an pe nd ap at Ha rbo rne (19 87 ) b ah wa an tos ian in me rup ak an pi gm en de ng an wa rna y an g ku at da n da pa t l aru t d ala m air se rta pe ny eb ab ha mp ir s em ua w arn a m era h j am bu , m era h ma rak , m era h, me rah se nd ud uk , u ng u d an bi ru da lam bu ng a, d au n, da n b ua h p ad a t um bu ha n t ing gi. Ek str ak si pig me n d en ga n m en gg un ak an as am sit rat m eru pa ka n p en un jan g k on dis i as am da lam pr ose s ek str ak si. K on dis i a sa m se lam a p ro se s e ks tra ks i me ma ng dis es ua ika n de ng an si fat d ari p igm en an tos ian in. H al ini se pe nd ap at de ng an N oll et (19 96 ) ba hw a p igm en an tos ian in leb ih sta bil pa da ko nd isi asa m. Hasi l p en ga ma tan pa da uj i p en da hu lua n d ari ha sil ek str ak si ku lit b ua h na ga m en un juk ka n ba hw a an tos ian in dit am pa kk an ol eh pa nja ng ge lom ba ng da ri ab so rb an si ma ks im al pa da 5 19 -5 20 n m. S ep ert i pe nd ap at ya ng di ke mu ka ka n M ac he ix e t a l (19 90 ); Ge iss ma n ( 19 69 ) b ah wa an tos ian in dit am pa kk an ol eh pa nja ng g elo mb an g da ri ab so rb an si ma ks im al sp ek tru m pa da 5 00 -5 50 n m da n pa da sp ek tru m ult rav iol et 28 0 n m. Se tia p j en is a nto sia nin m em ilik i ab so rba ns i m ak sim al ya ng be rbe da -be da se pe rti pa da pa nja ng ge lom ba ng jen is p ela rgo nid in 52 0 n m (m era h tua at au m era h h ati ), s ian idi n 5 35 nm (m era h t ua ), d an de lph idi n 5 46 nm (b iru lem ba yu ng m ud a).Pe
ng
ar
uh
M
asa
Si
mp
an
da
n P
en
gg
un
aa
n J
en
is
Pe
lar
ut
ter
ha
da
p P
igm
en
An
tos
ian
in
Ni
lai
pH
Pi
gm
en
Be rd as ark an h as il an ali sa ra ga m dik eta hu i ba hw a t erd ap at int era ks i s an ga t n ya ta an tar a m asa sim pa n b ua h d an pe ng gu na an je nis pe lar ut ter ha da p nil ai pH p igm en , b aik b erb en tuk fi ltr at ma up un ko ns en tra t p igm en . P erl ak ua n m asa sim pa n b ua h d an pe ng gu na an je nis pe lar ut be rpe ng aru h s an ga t n ya ta ter ha da p nil ai pH fi ltr at da n ko ns en tra t p igm en an tos ian in ku lit bu ah na ga m era h. Pe rub ah an ni lai pH fil tra td an ko ns en tra t p igm en an tos ian in ak iba t m asa sim pa n b ua h n ag a d an je nis pe lar ut da pa t d ilih at pa da Ga mb ar 1.27 E lf i A n is S a a ti : I d e n ti fi k a si d a n u ji k u a li ta s p ig m e n k u li t b u a h n a g a M e ra h ( hy loc are us co st a ri ce n si s) p a d a b eb er a p a u m u r si m p a n D en g a n p er b ed a a n j en is p el a ru t
Ga
mb
ar
1.
R
era
ta
Ni
lai
pH
Fi
ltr
at
Ku
lit
Bu
ah
N
ag
a M
era
h s
ela
ma
M
asa
Si
mp
an
Be rda sar ka n d ata te rse bu t d ike tah ui ba hw a n ila i pH fil tra t d an ko nse ntr at p igm en ku lit bu ah na ga m era h de ng an m asa sim pa n 8 ha ri d ala m su hu ru an g u ntu k pig me n de ng an p ela ru t a ir, n ila i p H fil tra t d an ko nse ntr atn ya cu ku p t ing gi dib an din gk an de ng an ni lai pH un tuk pi gm en la inn ya . N ila i p H fil tra t p igm en de ng an pe lar ut air pa da m asa si mp an 8 ha ri t erj ad i pe nin gk ata n d ari 6. 18 hi ng ga 6. 83 ya ng m en de ka ti ne tra l, b eg itu ju ga pa da ko ns en tra t p igm en te rja di pe nin gk ata n h ing ga ni lai pH 5. 57 ya ng m en de ka ti ne tra l d ika ren ak an p en gg un aa n pe lar ut air y an g me mp un ya in ila i p H 7 ( ne tra l) d ala m ek tra ks i. H al ini ses ua i d en ga n pe nd ap at Sa str oh am idj ojo (2 00 5), ba hw a a ir me ru pa ka n lar uta n ne tra l y an g da pa t me lar utk an pi gm en da n s en ya wa ci ta ras a l ain ny a ya ng m em pu ny ai n ila i p H 7 a tau da lam ko nd isi ne tra l. Ni lai pH fil tra t m au pu n k on sen tra t sa ng at d ipe ng aru hi ole h p ela rut ya ng di gu na ka n, sep ert i d ala m Su ka rdj o (19 97 ), a pa bil a k on sen tra si ion H +n ya le bih be sar da rip ad ak on sen tra si ion O m ak a l aru tan be rsi fat asa m da n a pa bil a k on sen tra si ion H +n ya leb ih ke cil da rip ad a k on sen tra si ion O m ak a l aru tan be rsi fat ba sa. Se da ng ka n u ntu k j en is pe lar ut asa m sit rat da n eta no l 1 N nil ai p H ya ng di ha sil ka n b aik fil tra t m au pu n ko nse ntr at m em ilik i n ila i p H be rki sar 2. H al i ni sep ert i ya ng di ke mu ka ka n A pa nd i (1 98 4), ba hw a a sam sit rat ma mp u me nu ru nk an p H lar uta n. Ad an ya p ro se s ev ap or as i p ad a ko ns en tra t y an g me ny eb ab ka n be rku ran gn ya ai r p ad a b ah an da pa t m en ing ka tka n ko ns en tra tsi a sa m se hi ng ga m em icu a da ny a pe nu run an pH . H al i ni jug a s esu ai d en ga n s ifa t p igm en an tos ian in ya ng um um ny a b ers ifa t a sam da n l eb ih sta bil da lam ko nd isi as am . N ila i p H su atu la rut an san ga t d ipe ng aru hi ole h k on sen tra si i on H +n ya . B ila ko ns en tra si i on H +n ya se ma kin tin gg i m ak a n ila i p H ak an sem ak in ren da h ( Sy ke s, 1 99 8; Su ka rdj o, 19 97 ).In
ten
sit
as
W
ar
na
Pe ng uk ura n w arn a i ni me ng gu na ka n a lat c o lo u r re a d er : L , a +, b+ . N ila i L me wa kil i li g h tn es s , y ait u 0 un tuk hi tam da n 1 00 un tuk pu tih , ax is a m en un juk ka n int en sit as wa rna m era h ( +) at au hi jau (-), d an ax is b me nu nju kk an in ten sit as wa rna ku nin g ( +) at au bi ru (-).Ti
ng
ka
t K
ece
ra
ha
n (
L)
Be rd as ark an a na lis a rag am u ntu k tin gk at ke cer ah an fil tra t m au pu n k on sen tra t p igm en di ke tah ui ba hw a t erd ap at int era ks i a nta ra ma sa sim pa n d an pe ng gu na an je nis pe lar ut ter ha da p t ing ka t k ec era ha n fil tra t m au pu n k on sen tra t p igm en . P erl ak ua n m asa sim pa n bu ah d an p en gg un aa n je ni s pe la ru t be rpe ng aru h s an ga t n ya ta ter ha da p t ing ka t k ec era ha n filt rat m au pu n k on sen tra t p igm en an tos ian in pa da ku lit bu ah . R era ta t ing ka t k ece rah an (L ) p ad a f iltr at m au pu n ko ns en tra t p igm en ak iba t m asa sim pa n b ua h n ag a d an jen is p ela rut da pa t d ilih at pa da Ta be l 1 .28 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 2 5 3 4
Ta
be
l 1
. R
era
ta
Ti
ng
ka
t K
ece
ra
ha
n (
L)
Fi
ltr
at
da
n K
on
sen
tra
t P
igm
en
K
uli
t B
ua
h N
ag
a M
era
h
ak
iba
t In
ter
ak
si M
asa
Si
mp
an
da
n J
en
is P
ela
ru
t
Pe rla ku an Ti ng ka t K ece ra ha n ( L) Fil tra t Ko ns en tra t S 0 P 1 (b ua h s eg ar da n p elar ut aq ua des ) S 0 P 2 (b ua h s eg ar da n p elar ut aq ua des + asa m sit rat ) S 0 P 3 (b ua h s eg ar da n et an ol + as am si trat ) S 1 P 1 (b ua h d isi mp an 2 har i d an pe lar ut aq uad es) S 1 P 2 (b ua h d isi mp an 2 ha ri da n p ela rut aq ua de s+ asa m sit rat ) S 1 P 3 (b ua h d isi mp an 2 har i d an pe lar ut etan ol + as am si trat ) S 2 P 1 (b ua h d isi mp an 4 har i d an pe lar ut aq uad es) S 2 P 2 (b ua h d isi mp an 4 ha ri da n p ela rut aq ua de s+ asa m sit rat ) S 2 P 3 (b ua h d isi mp an 4 har i d an pe lar ut etan ol + as am si trat ) S 3 P 1 (b ua h d isi mp an 8 har i d an pe lar ut aq uad es) S 3 P 2 (b ua h d isi mp an 8 ha ri da n p ela rut aq ua de s+ asa m sit rat ) S 3 P 3 (b ua h d isi mp an 8 har i d an pe lar ut etan ol + as am si trat ) 29 .53 c 29 .77 cd 30 .63 d 30 .17 cd 28 .53 bc 28 .13 bc 28 .97 bc 26 .03 a 26 .87 b 43 .23 e 29 .73 cd 28 .97 bc 27 .33 ab 26 .33 a 27 .10 ab 27 .87 b 26 .77 ab 27 .60 ab 26 .30 a 25 .60 a 25 .73 a 30 .70 c 26 .50 a 26 .77 ab Ke ter an ga n : N ila i ra ta-rat a y an g d iik uti hu ru f y an g s am a p ad a k olo m ya ng sa ma tid ak be rb ed a n ya ta me nu ru t u ji D un ca n á = 5% Be rda sar ka n h asi l p en ga ma tan di ke tah ui ba hw a tot al pa da tan te rla rut pi gm en ku lit bu ah na ga m era h ba ik ya ng se ga r h ing ga bu ah di sim pa n s ela ma 8 ha ri de ng an pe lar ut air (a qu ad es) ce nd eru ng tin gg i n ila iny a. Pe nin gk ata n d idu ga se ba ga i in dik asi be rta mb ah ny a an tos ian in ya ng te rd eg rad as i d an b ert am ba hn ya sen ya wa gu la ter lar ut da ri p igm en te rse bu t, k are na pig me n a nto sia nin be rsi fat la rut da lam ai r (D e m an , 19 97 ). S ela ma pe ny im pa na n, jum lah pa da tan te rla rut me nin gk at dit un jan g d en ga n m en ing ka tny a g ula to tal sep ert i y an g d ika tak an ol eh B uc kle (1 98 7), ba hw a pe na mb ah an gu la da pa t m en uru nk an ak tiv ita s a irn ya (A w) s eh in gg a da pa t m en in gk atk an p ad ata n ter lar utn ya . Pe nin gk ata n nil ai ter seb ut dip en ga ruh i o leh pe ng gu na an pe lar ut ya itu ai r ( aq ua de s) tan pa as am sit rat ya ng m en ye ba bk an ko ns en tra t p igm en ku ran g sta bil .T ing ka t k ec era ha n ( L) ba ik fil tra t m au pu n ko nse ntr at t ere nd ah di ha sil ka n o leh pi gm en ku lit bu ah na ga m era h p ad a m asa sim pa n 4 ha ri. M en uru t S aa ti (20 02 ), d i d ala m tan am an , p igm en an tos ian in ter da pa t pa da jar ing an m eso fil tan am an be rsa ma -sa ma de ng an mo lek ul air . S ala h s atu pi gm en ut am a y an g t erd ap at da lam ja rin ga n t an am an ad ala h a nto sia nin , b ers ifa t sta bil pa da ko nd isi (p H) ya ng le bih as am ya itu pa da kis ara n p H 1-4 at au de ng an m en gg un ak an pe lar ut asa m (S hi e t a l ., 1 99 4). Se ba gia n b esa r p igm en da lam jar ing an ta na ma n me ng ala mi p eru ba ha n se lam a pe ny im pa na nd an pe ng ola ha n ( Tra ng go no da n S uta rdi , 19 90 ).Ti
ng
ka
t K
em
era
ha
n (
a+
)
Be rd as ark an a na lis a rag am u ntu k tin gk at ke me rah an ba ik fil tra t m au pu n k on sen tra t p igm en dik eta hu i b ah wa ter da pa t in ter ak si s an ga t n ya ta a nta ra ma sa sim pa n bu ah d an p en gg un aa n jen is pe lar ut ter ha da p t ing ka t k em era ha n f iltr at da n k on sen tra t pig me n, sep ert i p ad a T ab el 2.29 E lf i A n is S a a ti : I d e n ti fi k a si d a n u ji k u a li ta s p ig m e n k u li t b u a h n a g a M e ra h ( hyl oc ar eu s co st ar ic en si s) p ada be be ra p a um ur s im p an D en g an p er be daa n je ni s p el ar ut T a b el 2. R er at a T in gk a t K em er ah a n ( a+ ) F il tr a t d an K on se n tr at P ig m en K u li t B u ah N a ga M er ah ak ib at I n te rak si M as a S im p an d an Je n is P el ar u t P e rl a k u a n T in g k a t k e m e ra h a n ( a + ) F il tr a t K o n se n tr a t S 0 P 1 (b ua h se ga r da n pe la ru t aq ua de s) S 0 P 2 (b ua h se ga r da n pe la ru t aq ua de s + a sa m s itr at ) S 0 P 3 (b ua h se ga r da n et an ol + a sa m s itr at ) S 1 P 1 (b ua h di si m pa n 2 ha ri d an p el ar ut a qu ad es ) S 1 P 2 (b ua h di si m pa n 2 ha ri d an p el ar ut a qu ad es + as am s itr at ) S 1 P 3 (b ua h di si m pa n 2 ha ri d an p el ar ut e ta no l + a sa m s it ra t) S 2 P 1 (b ua h di si m pa n 4 ha ri d an p el ar ut a qu ad es ) S 2 P 2 (b ua h di si m pa n 4 ha ri d an p el ar ut a qu ad es + a sa m s itr at ) S 2 P 3 (b ua h di si m pa n 4 ha ri d an p el ar ut e ta no l + a sa m s it ra t) S 3 P 1 (b ua h di si m pa n 8 ha ri d an p el ar ut a qu ad es ) S 3 P 2 (b ua h di si m pa n 8 ha ri d an p el ar ut a qu ad es + a sa m s itr at ) S 3 P 3 (b ua h di si m pa n 8 ha ri d an p el ar ut e ta no l + a sa m s it ra t) 20. 80 cd 21. 43 d 24. 23 e 22. 67 e 18. 37 c 18. 47 c 12. 30 b 18. 40 c 19. 77 c 4. 30 a 18. 60 c 19. 40 c 8. 20 bc 8. 60 bc 10. 00 c 8. 60 bc 6. 60 ab 8. 53 bc 4. 83 a 6. 97 ab 4. 90 a 5. 60 a 6. 10 ab 7. 80 b K et er an ga n : N il ai ra ta -r at a ya ng di ikut i h ur uf y an g sa m a pa da ko lo m y an g s am a ti da k be rb eda n ya ta m en ur ut u ji D un ca n á = 5% pi gm en j ug a m en ga la m i pe nu ru na n ya ng di ak ib at ka n ol eh m as a pe ny im pa na n ya ng se m ak in la m a. N ila i te rt in ggi y ai tu 10,00 di tun juk ka n pa da ko m bi na si p er la kua n bu ah se ga r d en ga n pe la rut e ta no l 1N da n as am s itra t, ni la i t ere nda h tin gk at k em era ha n (a + ) kon se nt ra t pi gm en se be sa r 4, 8 ya it u pa da ko m bi na si p erl ak ua n m as a si m pa n 4 ha ri de nga n pe la rut a ir. T in gk at k em era ha n (a + ) ba ik f ilt ra t m au pun ko ns en tra t j uga d ip en ga ruh i o le h m as a si m pa n bua h da n je ni s pe la rut . H al in i s es ua i de ng an s ifa t a nt os ia ni n ya ng la rut da la m a ir da n be rw arn a m era h pa da p H as am k are na p el arut y an g di gun aka n ada la h as am si tr at da n et an ol 1 N s eh in gga m en ye ba bk an fi ltr at da n ko ns en tra t p igm en do m in an b er w arn a m er ah , n am un se la m a pe ny im pa na n tin gk at k em era ha nn ya t er ja di pe nu ru na n ak ib at d eg ra da si p ig m en ant os ia ni n. M en urut B udi ar to (19 91 ), pa da p H a sa m , k om po ne n ya ng do m in an a da la h k at ion fl a vi u m s eh in gga w ar na da ri l ar ut an a ka n m ena m pa kka n w ar na m er ah. Se ba gi an b es ar pi gm en m en ga la m i p er ub ah an se la m a pe ny im pa na n da n pe ngo la ha n Ti n gk at K ek u n in gan (b + ) B er da sa rka n ha si l ana li sa r ag am d ike ta hu i ba hw a te rda pa t in te ra ks i sa nga t ny at a an ta ra m as a si m pa n bu ah da n je ni s pe la ru t te rha da p ti ng ka t ke ku ni ng an fi ltr at p ig m en . Be rd as ark an da ta gra fik da pa t di ke ta hui b ah w a tin gk at k ek uni nga n (b + ) pa da f ilt ra t d an k on se nt ra t pi gm en u nt uk u nt uk k om bi na si p er la ku an m as a si m pa n da n pe la rut a ir m en ga la m i p en in gk at an . N ila i t in gk at ke kun in ga n fi ltra t p igm en te rt in ggi s eb es ar 16 pa da m as a si m pa n 8 ha ri , se da ngka n pa da k on se nt ra t te rt in gg i s eb es ar 5,8 juga p ada m as a si m pa n 8 ha ri . P erl ak ua n m as a si m pa n m en ye ba bka n tin gk at ke ku ni ng an (b + ) ba ik fi lt ra t m au pu n kons ent ra t m en ur un . H al in i m en un juk ka n ba hw a se m ak in la m a m as a pe ny im pa na n m ak a se ny aw a an tos ia ni n ya ng te rda pa t da la m ja ri ng an k ul it bu ah s em ak in m en ur un , te rj ad i d eg ra d as i p ig m en a nt os ia ni n se la m a pe ny im pa na n. D al am m as a pe ny im pa na n bua h te rja di tra ns pi ra si a ir da ri k ul it bua h da n pi gm en a nt os ia ni n
30 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 2 5 3 4 me ng ala mi ke rus ak an ata u d eg rad asi ya ng di seb ab ka n suh u s im pa n b ua h m ele bih i su hu kr itis ya itu 18 0C (su hu ka ma r). Menu rut M an ch eix e t a l (1 99 0); G eis ma n ( 19 69 ), int en sit as wa rna di pe ng aru hi ole h k ead aan pi gm en da n ya ng pa lin g b erp en ga ruh ad ala h k on sen tra si, pH da n su hu . M en uru t N oll et (19 96 ) d an Fe nn em a ( 19 76 ), pe nin gk ata n n ila i a + (ti ng ka t k em era ha n) da n b + (tin gk at k ek un ing an / ye ll o w n es s ) y an g c uk up tin gg i d ari pig me n k uli t b ua h n ag a m era h, me nu nju kk an ad an ya su mb an ga n wa rn a pig me n do mi na n me rah d an se ba gia n ce nd eru ng k ea rah m era h or an ge , y an g me rup ak an ci ri w arn a d ari pi gm en an tos ian in.
Id
en
tif
ika
si
Je
nis
Pi
gm
en
A
nto
sia
nin
Ide nti fik asi pi gm en di da sar ka n p ad a p en ga ma tan ab so rb an si ma ks im al ( p e a k ) y an g ter let ak p ad a pa nja ng ge lom ba ng 49 0-5 40 nm (H arb orn e, 19 87 ). Be rda sar ka n h asi l a na lis a g ula to tal se be sar 0, 37 4% me mb uk tik an b ah wa k ul it bu ah n ag a me ra h me ng an du ng ik ata n g lik os ida ya ng m en gin dik asi ka n ad an ya pi gm en an tos ian in pa da ku lit bu ah na ga m era h, se su ai de ng an p en da pa t M ac he ix e t a l (1 99 0) ; Ge iss ma n (1 96 9) m en ya tak an b ah wa an tos ian in dit am pa kk an pa da pa nja ng ge lom ba ng da ri a bso rba nsi ma ks im al sp ek tru m pa da 50 0-5 50 nm (a gli ko n) da n pa da sp ek tru m ult rav iol et 2 80 nm (g lik on ). S eti ap jen is an tos ian in me mp un ya i a bs orb an si ma ks im al ya ng be rbe da -be da ; an tos ian in be rje nis sia nid in me mp un ya i ab sor ba nsi m ak sim al p ad a p an jan g g elo mb an g 5 35 nm (m era h t ua ). Pig me n k uli t b ua h n ag a m era h i ni me mi lik i n ila i ab sor ba nsi m ak sim al y an g s eri ng m un cu l p ad a p an jan g ge lom ba ng (ë ) = 53 6,4 nm se hin gg a d ap at d isi mp ulk an ba hw a je nis pi gm en pa da ku lit bu ah na ga m era h s eg ar ma up un ya ng tel ah di sim pa n s ela ma 8 h ari di go lon gk an seb ag ai sia nid in 3-r am no sil gl uk os ida 5-glu ko sid a. Pe ne tua n j en is p igm en in i ju ga di tun jan g d en ga n a na lisa kro ma tog raf i k ert as me ng gu na ka n f ase ge rak / m o b il HC l 1 % ya ng m en ga cu pa da Ta be l 1 . y ait u t ab el Rf Ha rb or ne (1 98 7) , y an g me nu nju kk an n ila i R f ( R e tr o g ra d a ti o n f a c to r )n ya se be sa r 0 ,36 -0 ,38 seh ing ga pi gm en in i d ap at dig olo ng ka n p ad a j en is sia nid in 3-r am no sil gl uk osi da 5-glu ko sid a.Ab
sor
ba
ns
i P
igm
en
Be rda sar ka n a na lis a r ag am m en un juk ka n b ah wa te rja di in te ra ks i s an ga t n ya ta a nt ar a ma sa pe ny im pa na n bu ah d an p en gg un aa n jen is pe lar ut ter ha da p a bs orb an si ba ik fil tra t m au pu n k on sen tra t pig me n a nto sia nin ku lit bu ah na ga m era h. Be rda sar ka n h asi l p en ga ma tan di ke tah ui ba hw a nil ai ab so rba ns i fi ltr at pig me n k uli t b ua h n ag a m era h me ng ala mi pe nin gk ata n p ad a m asa sim pa n 2 ha ri d an mu lai m en ga lam i p en uru na n s ete lah m ele wa ti m asa sim pa n 4 ha ri. Ni lai ab so rba ns i fi ltra t p igm en de ng an pe lar ut air da n a sam si tra t m en ga lam i p en ing ka tan ma ks im al pa da m asa si mp an 4 ha ri y ait u 0 .35 7 n m. Fi ltr at pig me n de ng an p ela ru t e tan ol 1N n ila i ab sor ba nsi ny a m en ga lam i p en ing ka tan m ak sim al p ad a ma sa sim pa n 4 ha ri y ait u s eb esa r 0 ,43 2 n m. Ab sor ba nsi filt rat pi gm en de ng an pe lar ut eta no l m em pu ny ai nil ai ab sor ba nsi ter tin gg i. H al i ni dip en ga ruh i o leh ke lar uta n filt rat pi gm en pa da pe lar ut. Da ri be be rap a p en eli tia n t erd ah ulu , e ks tra ks i an to sia ni n ter bu kt i d ap at di lak uk an d en ga n me ng gu na ka n e tan ol (G ao da n M azz a, 1 99 6) pa da bi ji bu ng a m ata ha ri k are na al ko ho l a sam sa ng at efe kti f dig un ak an da lam m en ge kst rak pi gm en an tos ian in da n pe lar ut eta no l m em pu ny ai k ese su aia n d en ga n p igm en an tos ian in (Sa ati , 2 00 2). M en uru t P uja atm ak a ( 19 90 ), ba hw a a da ny a k ec en de run ga n k ua t b ag i s en ya wa -sen ya wa ya ng po lar un tuk lar ut ke da lam pe lar ut po lar da n s en ya wa no n p ola r d ala m pe lar ut no n p ola r. S ifa t de mi kia n dik en al de ng an “ li k e d is so lv e l ik e ” . Pe rny ata an in i d idu ku ng ol eh pe rny ata an Vo ge l (1 97 8), ya ng m en ya tak an ba hw a p ela rut ya ng ba ik un tuk ek str ak si ad ala h pe lar ut ya ng m em pu ny ai da ya me lar utk an y an g leb ih tin gg i t erh ad ap za t y an g die kst rak si. Ti tik m ak sim al bu ah na ga m era h t erj ad i p ad a ma sa sim pa n 4 ha ri ka ren a b ua h t ela h m en ga lam i pro ses p em ata ng an ( m a tu ra ti o n ) d an p em asa ka n ( ri p en in g ) m ak sim al se lam a 4 h ari te rse bu t d an ke mu dia n a ka n t erj ad i p en uru na n k on dis i y an g d iik uti de ng an ke rus ak an pa da m asa pe nu aa n ( se n en ce n ce ) ya itu se lam a p en yim pa na n 8 ha ri ( Ap an di, 19 84 ). Ni lai ab sor ba nsi ko nse ntr at p igm en ter tin gg i p ad a pe rla ku an m asa si mp an 4 ha ri de ng an pe lar ut air (aq ua de s) da n a sam sit rat ya itu 0. 36 3 n m. Pe rny ata an ter seb ut ses ua i d en ga n h asi l p en eli tia n S aa ti ( 20 02 ), ba hw a p ela rut air da n a sam sit rat co co k u ntu k e ktr ak si pig me n a nto sia nin ka ren a p igm en te rse bu t m em an g me mp un ya i si fat lar ut da lam air da n s tab il p ad a k on dis i31 E lf i A n is S a a ti : I d e n ti fi k a si d a n u ji k u a li ta s p ig m e n k u li t b u a h n a g a M e ra h ( hyl oc ar eu s co st ar ic en si s) p ada be be ra p a um ur s im p an D en g an p er be daa n je ni s p el ar ut as am . H al i ni s es ua i de nga n pe rny at aa n S hi e t al (1992), ba hw a pi gm en a nt os ia ni n m em ili ki t in gk at ke st ab ila n le bi h tin ggi p ada k on di si a sa m a ta u pa da pH 1- 4. G am b a r 1 . R er a ta T in gk at K ek u n in g a n ( b + ) F il tr at P ig m en p ad a K u li t B u ah N aga M er ah s el am a M as a P en yi m p an an G a m b ar 2. R er at a N il ai A b sor b a n si K on se n tr a t P igm en p ad a K u li t B u ah N aga M er ah s el am a M as a P en yi m p an an T o ta l P ad at an T er lar u t B er da sa rka n ha si l ana li sa r ag am d ike ta hu i ba hw a te rda pa t i nt era ks i a nt ara m as a si m pa n bua h da n je ni s pe la ru t te rh ad ap t ot al p ada ta n te rl ar ut ko ns en tr at p igm en . D ari h as il pe nga m at an di ke ta hui b ah w a to ta l pa da ta n te rl arut p igm en k ul it bua h na ga m era h ba ik ya ng se ga r h in gg a bu ah d is im pa n se la m a 8 ha ri de ng an pe la rut a ir (a qu ad es ) ce nd er ung t ing gi ni la iny a. P en in gk at an di duga s eb aga i i ndi ka si b ert am ba hn ya ant os ia ni n ya ng t er de gr ad as i da n be rt am ba hny a se ny aw a gul a t erl arut da ri p igm en te rs eb ut , k are na pi gm en a nt os ia ni n be rs if at la rut da la m a ir (D e m an , 19 97 ). S el am a pe ny im pa na n, ju m la h pa da ta n te rl ar ut m en in gk at di tu nj an g de ng an m en in gk at ny a gul a to ta l se pe rt i y an g di ka ta ka n ol eh Buc kl e (1987), ba hw a pe na m ba ha n gul a da pa t m en urun ka n ak tiv ita s ai rn ya (A w ) se hi ng g a d ap at m en in g ka tk an p ad at an te rl ar ut ny a. Pi gm en y an g di ek st ra k de ng an a qu ad es d an a sa m si tra t re la tif l eb ih s ta bi l te rl ih at da ri t ot al p ada ta n te rl aru tn ya re la tif le bi h ba ny ak . H al in i s es ua i d en ga n pe nda pa t S hi e t al (1992), b ah w a pi gm en a nt os ia ni n le b ih s ta b il p ad a ko nd is i as am ( pH 1 -4 d an m en am pa kk an w arn a m era h, jik a le bi h da ri 4 m ul ai te rj ad i p er ub ah an w ar na s eh in gg a an to si an in m en ja di tid ak b erw ar na . D ik et ah ui b ah w a ka da r ant os ia ni n te rb an ya k di ha si lk an o le h pi gm en k ul it bua h na ga m er ah de nga n m as a pe ny im pa na n 4 ha ri de ng an p el ar ut a ir da n as am si tr at y ai tu 1. 1 m g/ 10 0m l k on se nt ra t m es ki pun re la tif sa m a de ng an S 1P 2 da n S2 P1 1 ,0 m g/ 10 0m l s er ta S 2P 3 0, 9 m g/ 10 0m l.
32 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 2 5 3 4 Pe rla ku an To tal Pa da tan Te rla ru t ( % ) Ka da r A nto sia nin (m g/1 00 ml ) Re nd em en An tos ian in( % ) S0 P1 (b ua h s eg ar da n p ela rut aq ua de s S0 P2 (b ua h s eg ar da n p ela rut aq ua de s + as am si tra t) S0 P3 (b ua h s eg ar da n e tan ol + a sam si tra t) S1 P1 (b ua h d isi mp an 2 ha ri d an p ela rut aq ua de s) S1 P2 (b ua h d isi mp an 2 ha ri d an pe lar ut aq ua de s+ asa m sit rat ) S1 P3 (b ua h d isi mp an 2 ha ri d an pe lar ut eta no l + as am si tra t) S2 P1 (b ua h d isi mp an 4 ha ri d an pe lar ut aq ua de s) S2 P2 (b ua h d isi mp an 4 ha ri d an pe lar ut aq ua de s+ asa m sit rat ) S2 P3 (b ua h d isi mp an 4 ha ri d an pe lar ut eta no l + as am si tra t) S3 P1 (b ua h d isi mp an 8 ha ri d an pe lar ut aq ua de s) S3 P2 (b ua h d isi mp an 8 ha ri d an p ela rut aq ua de s+ asa m sit rat ) S3 P3 (b ua h d isi mp an 8 ha ri d an pe lar ut eta no l + as am si tra t) 97 .49 c 64 .49 ab 57 .33 a 98 .23 c 68 .29 b 66 .95 ab 97 .80 c 66 .52 ab 61 .52 a 97 .70 c 64 .45 ab 60 .49 a 0.6 b 0.4 ab 0.4 ab 0.2 a 1.0 c 0.5 bc 1.0 c 1.1 c 0.9 c 0.3 a 0.9 c 0.5 b 3.8 1 a b 3.4 5 a b 3.0 5 a b 1.8 5 a 8.9 1 d 4.5 8 b 6.4 2 c 10 .02 d 6.8 9 c 2.1 2 a 8.2 3 c d 5.1 0 b c Ke ter an ga n : N ila i ra ta-rat a y an g d iik uti hu ru f y an g s am a p ad a k olo m ya ng sa ma tid ak be rb ed a n ya ta me nu ru t u ji D un ca n á = 5%
Ga
mb
ar
3.
Di
ag
ra
m
Al
ir E
ks
tra
ks
i P
igm
en
K
uli
t B
ua
h N
ag
a
(Sa
ati
, 2
00
2)
Ta
be
l 2
. R
era
ta
To
tal
Pa
da
tan
Te
rla
ru
t K
on
sen
tra
t P
igm
en
K
uli
t B
ua
h N
ag
a M
era
h a
kib
at
In
ter
ak
si M
asa
Si
mp
an
da
n J
en
is P
ela
ru
t
33 E lf i A n is S a a ti : I d e n ti fi k a si d a n u ji k u a li ta s p ig m e n k u li t b u a h n a g a M e ra h ( hy loc are us co st a ri ce n si s) p a d a b eb er a p a u m u r si m p a n D en g a n p er b ed a a n j en is p el a ru t Ka da r a nto sia nin pa da pi gm en ku lit bu ah na ga me rah d en ga n pe rla ku an m asa si mp an d an je nis pe lar ut me nu nju kk an pe nin gk ata n d ari ha ri k e 0 (b ua h seg ar) sa mp ai ma sa sim pa n 4 ha ri, da n m en ga lam i pe nu run an se tel ah di sim pa n 8 ha ri. Ka da ra nto sia nin rel ati f ti ng gi dit un juk ka n p ad a k om bin asi pe rla ku an ma sa sim pa n 4 ha ri d en ga n p ela rut ai r d an as am sit rat ya itu se be sar 1, 1 m g/1 00 ml , h al i ni jug a d itu nja ng ni lai ab sor ba nsi ko nse ntr at p igm en ter tin gg i y ait u 0 ,36 3 n m. Se ma kin tin gg i n ila i m ab sor ba nsi m ak a s em ak in tin gg i ka da r a nto sia nin . Be rda sar ka n tab el ter seb ut dik eta hu i b ah wa ko mb ina si pe rla ku an m asa si mp an 2 ha ri de ng an pe lar ut air (a qu ad es) m em ilik i re nd em en ter en da h y ait u 1.8 5% sed an gk an re nd em en te rti ng gi ya itu 10 .02 % de ng an ko mb ina si ma sa sim pa n b ua h n ag a m era h 4 ha ri de ng an p ela ru t a ir da n as am si tra t. Se dik it ba ny ak ny a r en de me n y an g d iha silk an di pe ng aru hi ole h efe kti vit as je nis p ela ru t y an g dig un ak an y an g dit un juk ka n ole h ab so rb an si da n ka da r p igm en an tos ian in. Ha l in i se sua i d en ga n p en da pa t S aat i (2 00 2), ba hw a p igm en an tos ian in bu ng a p ac ar air m era h efe kti fd iek str ak de ng an pe lar ut air (a qu ad es) da n asa m sit rat de ng an pe rba nd ing an 9: 1.
KE
SI
M
PU
LA
N
DA
N
SA
RA
N
Ke
sim
pu
lan
1. K ul it bu ah n ag a me ra h ( H y lo c e re u s c o st a ri c e n si s) m en ga nd un g an to sia ni n be rje nis s ia n id in 3-ram no sil gl uk os ida 5-gl uk os id a, be rd as ar ka n ni la i Rf (r et ro g ra d a ti o n f a ct o r ) s eb esa r 0 ,36 -0, 38 da n ab so rb an si ma ks im al pa da p an jan g ge lom ba ng de ng an ë= 53 6,4 nm . 2. Te rda pa t in ter ak si n ya ta an tar a m asa sim pa n bu ah da n j en is pe lar ut ter ha da p n ila i p H, tin gk at ke ce rah an (L ), tin gk at ke me rah an (a+ ), t ing ka t k ek un ing an (b +) , to tal pa da tan ter lar ut, ab so rba ns i p igm en , k ad ar an tos ini n da n r en de me n p igm en an tos ini n k uli t b ua h na ga m era h. 3. Ko mb ina si pe rla ku an S2 P2 ( ma sa sim pa n bu ah 4 h ari de ng an pe lar ut air da n a sam sit rat ) me ng ha sil ka n p igm en an tos ian in ku lit bu ah na ga m era h t erb aik , d en ga n n ila i p H 1,9 1; tin gk at ke ce ra ha n (L ) 2 5, 60 ; t in gk at ke me rah an (a +) 6,9 7; tin gk at k ek un ing an (b +) 0,5 0; a bs or ba ns i p ig me n 0,3 63 ; k ad ar an tos ian in 1,1 m g/1 00 ml ; to tal pa da tan ter lar ut 66 ,52 %; da n r en de me n 1 0,0 2% .Sa
ran
1. Pe rlu ka jia n l eb ih lan jut te nta ng ek str ak si d an ide nti fik asi je nis pi gm en ku lit bu ah na ga da ri va rie tas ya ng be rbe da . 2. Pe rlu ka jia n l eb ih lan jut da ri h asi l e ks tra ks i ku lit bu ah na ga m era h u ntu k d iap lik asi ka n da lam pr od uk pa ng an .DA
FT
AR
P
US
TA
KA
Ab
ers
, J
.E
. a
nd
R
.E
. W
rol
sta
d.
19
79
. C
au
sat
ive
Fa
cto
rs
of
Co
lou
r D
ete
rio
rat
ion
in
St
raw
be
rry
Pr
ese
rve
s D
uri
ng
Pr
oc
ess
ing
an
d S
tor
ag
e.
J.
Fo
od
Sc
i. 4
4 (
1):
75
-78
An
on
im
. 2
00
6.
Bu
did
ay
a B
ua
h N
ag
a. D
iak
ses
pa
da
ta
ng
ga
l
18
A
pr
il
20
08
d
ar
i
ht
tp
://
w
w
w
.
g
r
i
y
o
k
u
l
o
.
t
v
/
sej
ara
h%
20
bu
ah
%2
0n
ag
a.h
tm
l.
Es
kin
, N
. A
. M
., 1
97
9.
Pla
nt
Pig
me
nts
, F
lav
ors
an
d
Te
kst
ure
s.T
he
Ch
em
ist
ry
an
d B
ioc
he
mi
str
y o
f
Se
lec
ted
C
om
po
un
ds
. A
ca
de
mi
c
Pr
es
s.
Lo
nd
on
.
Fennema,
O.R.
1976.
Principle
of
Food
Science.
M
arc
ell
D
ek
ke
r In
c.,
N
ew
Yo
rk.
Fra
nc
is,
F. J
. 19
82
. A
na
lys
is o
f A
nth
osi
an
in.
Di
da
lam
M
ark
ak
is,
P
.,
(ed
).
An
tho
cy
an
in
as
F
oo
d
Co
lou
r.A
ca
de
mi
c P
res
s. N
ew
Yo
rk.
__
__
__
__
__
_.
19
85
. A
na
lys
is
of
An
tho
sia
nin
. D
i
da
lam
F
en
ne
ma
, O
.R
. P
rin
cip
le
of
F
oo
d
Sc
ien
ce
. M
arc
ell
D
ek
ke
r In
c.,
N
ew
Yo
rk
Gr
os
s, J
. 1
98
7.
Pig
me
nt
in
Fr
uit
s. A
ca
de
mi
c P
res
s.
Lo
nd
on
.
Ha
rbo
rne
. J.
B.
, 1
98
7.
M
eto
de
Fi
tok
im
ia:
Pe
nu
ntu
n
Ca
ra
M
od
ern
M
en
ga
na
lisi
s T
um
bu
ha
n. P
en
erb
it
IT
B B
an
du
ng
34 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 2 5 3 4
