hege!
G .W .F . H E G E L [Y aşam ı, F elsefesi, Y ap ıtları]
E S T E T İ K
(Seçilm iş M etinler)
N e ja t B o zku rt
say
kitap pazarlam aN u ru Osmaniye Cad. T ürbedar Sok. No. 4 /1 - C agaloglu/İS T .
D erm an ö v e r Dizgi : A k a r S fa İb a ası — B a sk ı : O nur B asım evi Genel D ağıtım SAY DA ĞITIM N uruosm aniye Cad.
Ö N S Ö Z Y E R İN E
İn celem e ve ç eviri ö z e llik le rin i taş/yan bu küçük y a p ıtın h azırla n m as ın d a etken olan b a ş lıc a neden, Türkçe-m izd e ki b a tı felsefesin e ilişk in k a y n a k la rın e k s ik liğ id ir. H e g e l, d ilim iz d e y a p ıtla rı çok a z olan düşünürlerden b i ri; bu nedenle b iz d e önce onun yaşam öyküsünü ken d i d önem inin k ü ltü r o la yla rın ın ış ığ ın d a verm eyi d en ed ik, sonra d a yin e k ısa ca onun felsefesin e kuş b a k ış ı b ir e ğ il m enin y a ra rlı o la ca ğ ın a in and ık. E s kilerin d ey iş i ile söy lersek ‘nufuz-u n a z a r’ s ah ib i b ir filo z o f olan H e g e l’in fe l sefesini tüm üyle k u ş a ta b ile c e k b ir g iriş in h a z ırla n m a s ı nın old u kça güç o la b ilec e ğ i kan ısın d ayım . Y in e d e böyle b ir ç ab ay a g irişm em in nedeni, bu konuda b ira z d ah a ta m a m la y ıc ı b ir b ilg i o rtaya ko y m a k istem em d ir. Y a p tığ ım ç a lış m a d a k i e k s ikliklerin fa rk ın d a y ım , am a yin e d e oku yu cu larım d an , böyle iy i n iy e tli b ir g irişim d en ötürü, a n la yış g ö rec eğ im i um uyorum . Ç e v iri bölüm üne g elin ce, m e tin lerin seçim in d e ve çev iris in d e A lm a n ca , İn g iliz c e ve F ra n s ız c a o lm ak ü zere h er üç d ild e k i y a p ıtla rd a n y a ra r la n d ım : K hodoss’un çevirisi ile H e n ri Lefebvre ve N o rb e rt G u te rm a n ’ın ç ev irile rin i yer y er izle m e kle b irlik te , m e tin lerin A lm a n ca a s lın d a k i y erle rin i gö sterdim . Ç e v iri s ıra sında k a rş ıla ş tığ ım g ü çlü kleri b u rad a s ıra la y a c a k d e ğ i lim ; n e v ar k i a n la ş ılm a s ı güç olan ve hem en hem en 2 0 0 y ıl önceki A lm an d ili ite y azan H e g e l'i T ü rkçem izd e d ile g e tirirk e n zo r a n laş ıla n p a s a jla rın sorum luluğunu ta ş ı m a k d u rum undayım . Y u k a rıd a d a s öyled iğ im g ib i bu k ü çük y a p ıt d a h a ile rid e y a p ıla c a k ç a lış m a la ra b ir k a tk ıd a b u lu n ab ilm ek ü m id iy le h a zırla n m ış olup, bu ü m it g erçe k leşirse ereğ e v a rılm ış o la c a k tır.
K Ü L T Ü R T A R İH İN İN IŞ IĞ IN D A G E O R G W IL H E L M F R IE D R IC H H E G E L ’in
K IS A Y A Ş A M Ö Y K Ü S Ü
1770 — G . W F . H e g e l, m aliye ve tic a re t ile ilg ili yüksek d evlet m e m u rlu kların d a bulunm uş olan (önce vergi to p la m a d airesin d e s e k reterlik — R en tka m m e rse k retär— ve d aha sonra da taş ım a b a k a n lığ ın d a üst düzeyde b ir görev — E x p ed itio n srat— ) G e o rg e L u d w ig H e g e l'in ve onun eşi From m soyundan gelm e M a r ia M a g d e le n a ’ mn oğlu o la ra k S tu ttg a r t’da 2 7 A ğustos günü doğm uştur.
O dönem de, 1724 y ılın d a dünyaya gelen K a n t 4 6 , 1749 y ılın d a doğan G o e th e 2 1 , 1 7 5 9 ’da S c h il
le r henüz 11 ve 176 2 y ılın d a dünyaya gelen
F ic h te ise 8 yaşın d a bulunuyordu. D ah a son ra la rı ta n ış a c a ğ ı ve m üziğ in i pek gü rü ltülü b u la cağı Lu d w ig van B eethoven kendisinden üç ay sonra dünyaya g elecektir.
Bu s ıra la rd a bu h ar gücünün bulunm ası ile İn g ilte re endüstri devrim ini g erçe kle ş tirm ek üze redir. B ilim , tek n o lo ji, san at ve düşün a la n la rında h ızlı g elişm ele r sözkonusudur a rtık.
1 7 7 3 — H e g e l 1 7 7 5 ’e değin doğduğu kentte önce A l m anca, d aha sonra da L atin ce O ku lu n a devam eder. G o eth e, ‘G ö tz von B e rlich in g e n ’ a d lı oyu nunu yayın lar. 1 7 7 6 ’da A d am S m ith 'in ünlü ‘D o ğa ve U lu sların Z e n g in lik le rin in K a y n a k la n ’ a d lı y a p ıtı yay ın lan ır. Y ine bu s ırad a B uffon ve L av o /s /er’nin ç a lış m a la rın a ta n ık oluyoruz. 1780 — H e g e l, d aha s o n raları E b e rh a rd - Ludw igs
G ym nasium adını a la c a k olan S tu ttg a r t’daki G ym nasium ¡Ilu s tre adını taşıyan o ku la girer. Bu sırad a 1776 yıln d a ‘İnsan H a k la rı B ild iris i n i’ yayınlayan A .B .D . b a ğ ım s ızlığ ın ı kazanır; A lm a n y a ’da Lessing ölür. S a n a t a la n ın d a k la sik dönem başlar: resim de Ingres ve F ü ssli, m ü zik a lan ın d a ise H a y d n , G lu ck ve M o z a rt görülür.
1784 — H e g e l annesini kaybeder. Bu dönem de B e a u m arch ais ile S c h ille r'in oyunları yay ın lan ır.
K an t, ‘P roleg o m ena zu e in er jeden künftigen
M e ta p h y s ik 'i ile ‘W a s ist A u fk lä ru n g ’ ad lı y a z ı la rın ı yay ım la r. D en is D id e ro t ölür. İlk kez b a lonla gezi J .M . ile J.E. M o n g o lfie r k ard e şle r t a rafınd an g e rç e k le ş tirilir. d ’A le m b e rt bilginin toplum sal işlevi üzerine A n s ik lo p e d i’de y a z ıla r yayın lar. W a tt, b u h ar m akin asını g e liştirir; Lap-face, sıkı b ir d ete rm in is t m ekan ik o rtay a ko yar.
E S T E T İ K
1785 — H e g e l, A lm a n ca ve L atin ce d illerin d e günlük tu tm aya b aşlar. A .B .D .’nde ilk d em o k ra tik anayasa yürürlüğe g ire r. S c h ille r, ‘ D ie S c h a u bühne als m o ralisch e A n s ta lt’ ( B ir a h lak ku rumu o la ra k tiy a tro ) ile ilg ili görüşlerini ya-yrm lar.
1787 — Bu s ırad a K a n t’ m ‘K ritik d er Reinen V e rn u n ft’ (S a lt Usun E le ş tiris i) ad lı y ap ıtın ın ikinci b a sım ı ç ık a r ‘K ritik d er Praktischen V e rn u n ft’ (K ılg ıs a l Usun E le ş tir is i)’nin de ikinci basım ı g erçekleşir. Lavoisier ve B e rth o lle t kim yad a bilinen elem en tlerin b ir listesini düzenlerler. 1788 — O lg u n lu k sınavını veren H e g e l, 1 7 8 8 /8 9 Kış
S ö m estresind e, Tübingen kentinin b ir v a k fın dan a ld ığ ı burs ile Tübingen Ü n iversitesin in Protestan sem inerine devam eder. A ynı Ü ni-versetede a yrıc a m a te m a tik , fi2ik ve doğa b i lim leri üzerinde de ç a lış ır. Bu s ırad a K a n t’ ı okuyan H eg el ile kendisinden henüz beş yaş küçük olm asına karşın erken b ir gelişm e gös teren ve p a rla k b ir ze k â y a sah ip olan S c h el-lin g ve a yrıc a ozan H ö ld e rel-lin aras ın d a ö ğ re nim a rk a d a ş lığ ı yanında b ir do stlu k da b aşlar, ö n c e le ri H egel onların b ir öğrencisi d urum un d ad ır.
1789 — F ra n s ız D e v rim i’nin başlam ası ile A vru p a s iya sal b ir h a re k e tlilik dönem ine g ire r. 1791 İlk b ah a rın d a H e g e l ve S c h e llin g , D evrim i çoş-kuyla k a rş ıla d ık la rın ı gö sterm ek için,
gen d o la y la rın d a k i b ir yere ‘özg ü rlü k a ğ a c ı’ dikm eye g id erler. G eo rg e W a s h in g to n , A .B .D . nin ilk başkanı s eç ilir. G oethe, T o rq u a to Tas-so’ a d lı oyunu ile ‘Y a z ıla r ı’nı yayım lar; S ch il-le r 'in ise ta m a m la n m a m ış olan 'D e r G e is te r seh er’ a d lı rom anı ile ‘D ie K ü nstler’ a d lı felse fi şiiri y a y ım la n ır. O zan yine Jena Ü n iv e rs ite sinin a ç ılış ı nedeniyle y ap tığ ı b ir konuşm ada ‘W a s heisst und zu w elchem Ende stu d iert man U n ive rs alg e sc h ic h te ’ (Evrensel tarih ne d ir ve hangi am aç için a ra ş tırılır ) tem asın ı iş lem iştir. A y rıca klas ik resim de C a r l G u stav
C aru s, Johann F rie d ric h O verb eck, Theodore
G e ric a u lt ve heykelde S c h a d o w an ılm a ya d e ğ er s a n a tç ıla r a rasın d a yer a lırla r.
1790 — 1 7 9 0 /9 1 Kış S öm estresinden itib aren H e g e l, H ö ld e rlin ve S c h e llin g , vakfın ken d ilerin e ver diği b ir o d ad a k alırlar; yakın b ir dostluk ve a rk a d a ş lık anlayışı içinle y aş am ların ı b ir a r a da sürdürürler. Bu sıkı ilişki H ö ld e rlin ’ in a ğ ır bir h a s ta lığ a yak ala n m a sın a ve H e g e l ile
S c h e llin g ’ in de yavaş yavaş b irb irlerind en
u za k la ş m a la rın a değin sürer; bu u za k la ş m a nın g id erek doğurduğu yab an cılaşm a sonu cunda iki folo zof aras ın d ak i bağ 1 8 0 7 ’lere doğru kesin o la ra k k o p a c a k tır. H e g e l bu s ıra la rd a R ousseau’yu o ku m aktadır; ondan çok e t kilenir. Kendisinden coşkuyla söz eder. 2 7 Eylülde felsefe ’M a g is te r’i (B ilim U z m a n ı) ünvanım k aza n ır. A ynı y ılla rd a K an t, 'K ritik der U rte ils k ra ft’ (Y a rg ı Gücünün E le ş tiris i)
E a T E T I K
adlı üçüncü ve son önem li k ritiğ in i y ay ım la r In g ilte re ’de A d am S m ith , lib e ra lis m e dayanan ulusal ekonom inin ilk e lerin i b elirle r. B ir yıl son ra a rka sın d a 2 5 piyano konçertosu, o p era la r, sen fon iler ve d aha pek çok paha b iç ilm e z bes te le r b ıra k a c a k olan M o z a rt ölür.
1793 — 20 Eylül ta rih in d e b aş arıyla verdiği teo lo ji sı navıyla ‘C a n d id a t’ unvanını kazanan H e g e l, S tu ttg a r t’tak i öğrenim ini ta m a m la r. R ah ip o l m ası için yap ıla n ö n erileri geri çeviren filo zo f, dinlenm eye ç ek ild iğ i bu kentte G . F . S ta u d le in ile k a rş ıla şır. 1793 Ekim ayın d an itib aren H e gel, C . F . S te ig e r von Tschugg’un yanında B e rn ’ de e ğ itm e n lik y ap m aya başlar; bu görevi 1796 y ılın a değin sürdü recektir. D ah a sonra e ğ it m enlik görevine F ra n k fu rt’ta devam edecek olan H e g e l, boş z a m a n la rın d a , her a lan d a kül türünü g enişletm eye ve yetkin leş tirm ey e a d a r kendisini; a yrıc a çeş itli küçük y a p ıtla r da ya z a r bu s ıra la rd a . İşte bunlardan b ir tanesi de ancak ölüm ünden sonra y ay ım la n ac ak olan " Is a ’nın Y a ş a m ı" a d lı y a p ıtıd ır.
1797 — E ğ itm e n lik görevini F ra n k fu rt am M a in ’da sür düren H e g e l, ‘S y s te m fra g m e n t’de kendi dia-le k tik yöntem inin ana ç iz g idia-le riy dia-le b ir ta s ta ğ ın ı verir. T eo lo jik konulardan u za k la ş a ra k , D evlet p o litik as ı ya da S iy a s e t F elsefesi konularına geçer. K a n t’ ı okum ayı ve incelem eyi sürdürür; F ic h te ’y i okum aya b aşlar. F ic h te ’n'm ‘D ie Bes tim m ung des M en sch en ’ (İnsanın B elirle n im i ad lı y a p ıtı b ir yıl sonra 1 8 0 0 ’lere doğru ç ık a cak tır.
A v ru p a ’da D evrim sonrası savaşlar gündem de d ir a rtık . N a p o ly o n İta ly a ’ya sefere çıkar; T a l le yra n d onun d ışişleri b ak an ıd ır. Y a zın a la n ın da bu dönem de yine ön s a fla rd a G oethe, S c h ille r ve T ie c k ’ i görüyoruz; F ra n s a ’da A lfre d d e V ig n y , lirik ş iirle riy le ün yap ar. Felsefede K an t, ‘M etap h y sik der S itte n ’ (T ö reler M e ta fi z iğ i) , S c h e llin g ise, ‘Ideen zu einer P h ilo so phie der N a tu r’ (B ir doğa felsefesi üzerine dü şünceler) ad lı y a p ıtla rın ı y a y ım la rla r. Bu ta rih ten b ir yıl önce F ic h te , ‘G ru n d lag e des N atu r-rechts und P rin zip ien d er W is s e n s c h a fts le h re ’ (D o ğ a hukukunun tem eli ve B ilim öğretisin in ilk e le ri) a d ın d a ki y a p ıtın ı yay ım la m ış bulunu yordu. Yine bu ta rih te ünlü ozan H en rich H e in e ölür; m ü zikte doruk n o ktad a H ay d n ve B ee th o venı’ ı g ö rm ekteyiz. İta ly a ’da D o n iz e tti, A vu stu r y a ’da F ra n z S c h u b e rt dünyaya g elirle r.
1799 — B ab asın ın ölüm üyle kendisine küçük b ir m iras k alan H e g e l, ancak bu sayede felsefe ç a lış m a la rın ı sürdürerek a k a d e m ik k ariyerin e d ışard an h a z ırla n a b ile c e k tir.
Bu tarih ten b ir yıl önce F ra n s a ’da A uguste C o m te dünyaya gelir; yine aynı y ılla rd a E ugè
ne D e la c ro ix ’y\ görüyoruz. R esim de
klasisiz-min te m s ilc ile ri olan C o ro t ve G oya da bu y ıl la rd a dünyaya g ö zlerin i a ç a rla r.
1801 — B erlin Ü n iversitesin e ata n m ış olan F ic h te nin Jena Ü n iversitesin deki boşalan yerine geçen ve 2 3 yıl b u rad aki kürsüde derslerini sürdü re
E S T E T İ K
cek olan S c h e llin g ’in a ra c ılığ ıy la H e g e l de Je-na Ü n iversitesin in ö ğ retim kadrosuna k a tılır. B u rad a 2 7 A ğ ustos ta rih in d e ‘H a b ilita tio n ’ (D e rs verm ede y e te rlilik ) tezi o la ra k ‘De O rb i-tis P le n e ta ru m ’ ad ın ı taşıyan za m an ın d a m oda olan ve s p e kü lativ b ir fiz ik an lay ışı içinde kav ranan tezin i sunm adan b irkaç ay önce H e g e l, felsefe yazısı o la ra k ilk y a p ıtın ı ‘F ic h te ve S c h ellin g S is te m le rin in F a r k ı’nı yay ım la r. H a b ilita tio n tezin d e H e g e l, g ezeg en lerin yörünge lerine ilişkin g örüşlerini N e v /to n ’un gök m eka niğine karşı ç ık a ra k öne sürer. B öylece Jena Ü n iversitesin deki d erslerin e D oçent (P riv a t-d o cen t) ünvanıyla b a ş la r ve b u rat-d aki görevini 1801 Ekim inden 1 8 0 7 ’ye değin sürdürür. 1805 y ılın d a çok a z b ir p arayla P rofesörlüğe a ta n ır aynı Ü n iversited e.
1802 — H e g e l, S c h e llin g ile b irlik te ‘ K ritische Journal d er P h ilo so p h ie ’ (E le ş tire l Felsefe D e r g is i)’ni ç ıka rm a ya başlar. Bu s ırad a A v ru p a ’da N a p o l-yon B o n a p a rt yükselm eye devam e tm e kte d ir. Ressam C anova onun b ir resm ini yap ar. Y u rt ta ş la r yasası o la ra k N apolyon "en büyük y a p ıtım ” d ed iğ i, ‘C ode C iv ile ’i yürürlüğe koyar, B eethoven ‘E ro ic a ’ senfonisini N a p o ly o n ’a it h af etm ekten vazg eçer. C h a te a u b ria n d , a y d ın lanm aya karşı b ir felsefeyi g e liş tird iğ i ‘H ır is ti yan lığ ın R uhu’nu yay ım la r. İki yıl sonra K a n t ve H e rd e r ölürler.
1805 — H e g e l b ir y ıllık m aaş k a rş ılığ ı o lm a k üzere 100 T h a le r ödenm ek suretiyle Jena Ü niversitesine .1.1
fels efe profesörlüğüne a ta n ır. N ap o tyo n 'a karşı In g ilte re, Rusya ve A vusturya b irleşirler, onun g ü çlerin i A u s te rlitz ve T ra fa lg a r’da yenilgiye u ğ ra tırla r. Bu s ırad a S c h ille r ve B o cch erin i ya şam dan a y rılırla r.
1806 — Ekim a yın d a Jena m eydan savaşının p atla k verm esiyle P ru s ya ’nın k a p ıla rı N ap o lyo n'u n iş gal o rd u ların a açılm ış olur. H e r yıl gözden g e ç ird iğ i d ersleriyle kendi kişisel ö ğ retisini daha iyi b ir biçim d e verm eye girişen H e g e l, yavaş yavaş S c h e llin g 'te n u zak la şır. Bu sırad a , tem el y a p ıtla rın d a n biri olan ‘Phänom enologie des G eistes'i ta m a m la m a k üzere ç a lış m a la r yapan filo zo f, e ly a z m a la rıy la b irlik te kenti terked er. S c h e llin g ile a ra la rın d a k i bağın kesin o la ra k kopuşu ise ‘T in ’in F en o m en o lo jisi’nin ilk yayım -lanışı s ırasın d a olur. Bu a ra d a G o e th e ilk kez F a u s t’unu yay ım la r. In g ilte re ’de ilk buharlı g e mi işletm eye sokulur.
1807 — S a va ş ın doğurduğu s ık ın tıla r yüzünden ken d is i ne çok a z ödem e y a p ıld ığ ı ve Ü niversiteye a s a leten a ta n m a üm idini de y itird iğ i için H e g e l, kürsüsünü te rk e tm e k zorunda k alır. Son çare o la ra k , 1 8 0 7 -1 8 0 8 a ras ın d a, ‘B am b e rg er Z ei-tung'un ç ık a rılm a s ın ı ü stle n ir ve g aze ten in re daksiyon şefi olur, güncel p o litik konularda ya z ıla r yaza r.
180 8 — B avyera E ğ itim B a k a n lığ ı genel m ü fettişliğ in e gelen dostu N ie th a m m e r kendisini N ü rn b e rg ’
E S T 10 T I !\
teki ‘A eg id ien g ym n asiu m 'u n y ö n e ticiliğ in e g e tirir; kısa b ir süre sonra H e g e l bu lisedeki fe l sefe e ğ itim i profesörlüğünü de üstlenir. G a z e te c ilik ile b irlik te old u kça yorucu ç a lış m a la r yapan H e g e l, bu nedenle ö ğ retim i ikinci plana a lm ak zo ru n d a k a la ra k kendisini yazm a ya ve kuram sal a ra ş tırm a la ra verir. Bu ç a lış m a la rı nın ürünlerinden biri de 1812 ile 1816 y ılla rı arasrnda y a y ım la n a c a k olan 'W is se n sc h aft der L ogik' (M a n tık B ilim i) ad lı y a p ıtıd ır. En önem li y a p ıtla rın d a n biri olan bu eserin kazan d ırm ış olduğu geniş ün ile H eg el bu kez Ü n iversiteye asaleten a ta n ır.
1811 — K ırk b ir yaşın d aki filo z o f N ü rn b e rg ’de yirm i b ir y aşın d aki M a r ie von Tücher ile evlenir. Bu e vli likten d ah a sonra iki oğlu o la c a k ve onlardan biri m eslek o la ra k ta rih profesörlüğünü, d iğ eri ise p a p a z lığ ı seç ec ek tir. Bu s ıra d a F ic h te B e r lin Ü n iversitesin e ilk k ez re ktö r olur. R o m an tik san at a lan ın d a ise resim de R o m a ’d a h ıristiyan ro m a n tik e ğ ilim li ve 'N a z a re n ’ ler' a dı a ltın d a b ir ress am lar derneği kurulur; bu d ernekte ön celeri şu s a n a tç ıla r y er alır: O verb eck, P fo rr. D ah a sonra ise C o rn eliu s, W . S c h a d o w , S c h norr von K a ro lsfeld , P h . V e it, S te in le , F o h r g i bi çağın tan ın m ış isim leri bu derneğe g ire c e k le rd ir. S c h u b e rt, W e b e r ve B ethoven gibi m ü z ik alan ın ın ünlüleri ise en verim li dönem lerini y a ş a m a k ta d ırla r. B ilim a lan ın a g elin ce, Ava-g ad ro ünlü m olekül kuram ını a ç ık la r ve a to m la r ile m o lekü lleri b irb irin den a y ırır. Ü nlü m ate-L.r)
m a tikç i G auss ise im a jin e r (im g es el) s ay ıla r adını verdiği s a y ıla r kuram ı üzerindeki d ü şün celerini a ç ık la r. E u kleid es'ci olm ayan g eo m et rileri ilk kez tem e lle n d irerek g eliştirm eyi dener.
1812 — H a g e l, M a n tık B ilim i (W is s e n c h a ft d er L o g ik) a d lı y a p ıtın ı üç c ilt o la ra k yay ım la m a ya başlar; 1816 y ılın a değin sürecek olan bu basım işinin sonunda H e g e l, felsefe çevrelerind e büyük bir ün k a z a n ır ve a r tık kendisinden 'M o d ern z a m an ların A ris to te le s ’i ya da Y akın çağın A ris to te le s ’i’ o la ra k söz ed ilir.
1816 — K azanm ış olduğu bu ün sonucunda H e g e l, H e i delberg Ü n iversitesin in Felsefe Kürsüsü P ro fe sörlüğüne a ta n d ık ta n kısa b ir süre sonra siste m ini özetleyen b ir y ap ıtın (E n zyk lo p äd ie der Philosophischen W is s e n s c h a fte n ) h a z ırlık la rı na g iriş ir. D ah a önce verm iş olduğu derslerinin yanında H e g e l, bu Ü n iversited e ayrıca M a n tık , M e ta fiz ik , D o ğ a lh u ku k (N a tu r re c h t) ile E stetik ve Felsefe T arih i d erslerin i okutur.
1817 — 'F e ls efe B ilim le rin in A n s ik lo p e d is i’ (E n zy k lo pädie d er Philosophischen W iss en s ch a ften ) yay ım la n ır. B undan başka H e g e l, ‘H eid e lb e rg E d e b iy a t Y ıllığ ı’nda (H e id e lb e rg e r J ah rb ü chern fü r L ite ra tu r) felsefe ve p o litik a kon u ların da çeşitli m a k a le le r ç ık a rır. P rusya E ğ itim ve K ü ltü r B a k a n ı von A lten s te in kendisini b ir y ıl lığ ına B e rlin ’e d avet eder.
E S T E T İ K
1818 — F/'c/jfe’nin ölüm ü ü zerin e d ö rt y ıld ır boş kalan onun B e rlin ’deki kürsüsüne H e g e f g e tirilir. A ç ı lış d ersin i 2 2 E kim ta rih in d e veren H e g e l, bu kürsüde ölüm ta rih i olan 1831 y ılın a değin k a la c a k tır. E tk in liğ i o denli yoğun o lm a k ta d ır ki, h a fta d a on s a a tlik ders yükü ile y a ln ız pro fe sör o la ra k değin, aynı z a m a n d a pek çok başka görevleri de yerin e g e tire re k d ik k a t ç ek m ek te dir; b u n lar a ra s ın d a , sınav jü rile rin e b aşkan lık etm ek, ko n feran slar verm ek, resmi ra p o rla r k a lem e a lm a k gibi iş le r b u lu n m ak ta d ır. H e g e l b ir yıl k a d a r da re ktö rlü k y a p a r, K u pfergraben No: 4 ’tek i evi satın a la ra k y erleşir. T a tille r d ışın d a, yoğun b ir ç alışm a içinde bulunduğundan d in lenm eye pek fa z la za m an a y ıra m a z . B e rlin ’de bulunduğu s ıra la rd a pek ünlü olan b a zı kim se lerle k arşılaşır; çok s ay ıd a ve her kesim den b ir öğrenci kitles i d erslerin i izle r. D ers le ri ise s ık ı cı b ir b içim d e, o ld u kça a ğ ır ve yorucu geçer. O ysa ö ğ ren cilerin d en b irin in d ah a s o n raları y a z m a k zo ru n d a k a la c a ğ ı g ib i, “ H e g e l’in ders lerindeki d e rin liğ in , yoğunluğun ve c id d iliğ in ta d ın a b ir k ez varan herhangi b iri, onun akıl-y ürûtm elerin d eki e tk ile akıl-y ic i gücün ve zam an ın ın esin len d irm iş olduğu güçlü özg ü r düşüncelerin büyülü çevresine nasıl yavaş yavaş ve b ir daha ko p m aksızın b a ğ la n d ığ ın ı ve onun ta ra fın d a n sürüklendiğini y aşam ak durum unda k a lır ” . A r t ık H e g e l, kariyerin in doruk no ktasın a yüksel m iş b ir filo zo ftu r. B ir yıl sonra pessim izm in ünlü filo zo fu A . S ch o p en h au er’ in " D ie W e lt als W ille und V o rs te llu n g ” a d lı y a p ıtı y a y ım la n a
c a k tır.
H eg e l önceleri Prusya m onarşisinin resmi filo zo fu o la ra k benim senm iş gibi görünürse de o s ıra la rd a A lm a n y a 'd a o rtay a çıkan anti libe-ra lis t e ğ ilim le rin onun b a ş a rıla rın ı g ö lg elem e ye ç a lış tığ ın a ta n ık oluruz. K endisine çeşitli kesim lerden s a ld ır ıla r yöneltilen ve d ah a sonra da yönetim in gözünde kendisinden kuşku duyu lan b ir kim se olan H e g e l, a n c ak B ak an A ltens-tein ve Yüksek ö ğ re tim D irektö rü S c h u lz e t a rafınd an korunm uş o lm ası sayesinde Prusya Ü n ive rs ite le rin in Felsefe F a k ü lte le rin i kısa b ir süre için y ö n e te b ilm iştir. Bu nedenle H e g e l, kendisine za m an za m an a tfed ilen 'D e v le t F ilo z o fu ’ ya da ‘Resm i F ilo z o f rolünü o ynam aktan u zak k a lm ış tır. K endisi, S fe m ’ ın re fo rm larıyla oluşturulan Prusya b ürokrasisi ta ra fın d a n des teklenm işse de, S a ra y ondan kuşkulanm ış ve 1 8 2 1 ’ lere doğru çıkan ve son büyük y a p ıtı olan H u ku k Felsefesi D ersleri nedeniyle de yaşlı m u h a fa z a k â rla r, lib e ra lle rin aksine ken d isin den hoşnut o lm a m ış la rd ır.
1820 — H e g e l, B ran d en bu rg E y aletin in K ıra llık B ilim S ın a v ı K om isyonuna doğal üye s eç ilir. Bu a ra d a S c h le ie rm a c h e r ile a ra la rın d a düşünce a y rılık la rı b aşg ö sterir. 1821 y ılın d a yu k arıd a a n ılan H u ku k F elsefesi D ersleri şu ç ift b aş lık a ltın d a y ayım lan ır: 'H u k u k Felsefesinin A n a h a t la r ı’ (G ru n d lin ien d er P h ilo so p h ie des R echts) ve T e m e l Ç iz g ile riy le D o ğal H u ku k ve D ev le t B ilim i’ (N a tu rre c h t und S ta a ts w is s e n s c h a ft im G ru n d ris s ). H e g e l d erslerin d e D in F elsefesin
E S T E T İ K
den ve D ünya T arih i F elsefesind en söz eder. T a tille rd e g e z ile r yapan filo zo f, 1822 yılında Brüksel ve H o lla n d a ’ya, 182 4 y ılın d a ise P rag üzerinden V iy a n a ’ya g ider.
Bu y ılla rd a m ü zik a lan ın d a C .M .V . IV e b e r’in ‘D er F re is c h ü tz ’ a d lı ro m an tik operası (1 8 2 1 ) ile S c h u b e rt’in b itm em iş 8. S enfonisi C D ie U n vo lle n d ete ’) ( 1 8 2 2 ) ilk kez ç a lın ır. Y ine 1823 y ılın d a B eeth o ven ’ in 9. S enfonisi ('A n die F re u d e ’ ) ve S c h u b e rt’ in ‘R osam unde’ bale m ü ziğ i icra e dilir.
182 7 — P a ris ’e y ap tığ ı b ir g ezid e H e g e l’i, 1 8 1 7 ’den beri onu tan ıyan ve yeniden 1 82 4 -2 5 ta rih le ri a ras ın d a kendisini B e rlin ’de b ir kez daha gör meye gelen V ic to r Cousin a ğ ırla r. P a ris dönü şünde H e g e l W e im a r ’d a, d aha so n raları felse fesini pek k arm a ş ık b u lac a k olan G o eth e ile bu luşup görüşür. Bu k a rş ıla ş m a la rd a n birinde, H e g e l’in, m üziğ in i old u kça gürültülü o la ra k n i te le d iğ i, B eethoven da h a z ır b u lu n ac ak tır. A y nı y ılla rd a H e g e l, hukuk ve d evlet görüşü yü zünden Lu th er K ilisesi tara rın d an teh lik e li o la ra k görülm üş ve bu nedenle de B erlin A k a d e misi k a p ıla rın ı kendisine k ap am ıştır.
1829 — H e g e l a rtık ününün doruk no ktasın d ad ır; a k a d em ik çevrelerde kendisinden ‘p ro fesörler pro fesö rü ’ diye s ö ze d ilm e kte d ir, İşte ‘ P ro fe sö rle r profesörü’nün e tk is i’ Prusya to p ra k la rı ü zerin deki hemen her A lm an üniversitesinde egem en d ir. B e rlin ’deki Ü n iversiten in rektö rlü k görevi 19
kendisine v erilir, ilk b a h a rd a H e g e l ve S c h ellin g tesadüfen ve son b ir kez K a rls b a d ’da k a rş ıla ş a c a k la rd ır.
Bu s ırad a F ra n s a ’da B a lz a c 'in ‘İnsanlık K om e d is i’ adı a ltın d a rom anları; G o e th e ’n\n sosyal iç erikli rom anı olan ‘W ilh e lm M eis ters W a n d e r ja h re ’ y a y ım la n ır. G o eth e, bilim se! ç a lış m a la rı nı da sürdürür. Y in e bu s ıra la rd a E u kleid es'çi o lm ayan g eo m e trile rin kurucu ları olan, Loba-çevski, G. R iem an n gibi m a te m a tik ç ile ri görü yoruz. L ap la c e, ‘G ök m e ka n iğ in in ’ ilkelerini a ç ık la r.
B ir yıl önce m ü zik a lan ın d a büyük b ir boşluk b ıra k a ra k F ra n z S c h u b e rt ö lecektir; a rka sın d a 6 0 0 ’ün üstünde ş arkı (L ie d ) b ırakan ve bu tü r de b iric ik olduğunu k an ıtla ya n san atçı, d iğ er m üzik d a lla rın d a da e riş ilm e z y a p ıtla r o rtay a koym uş k la s ik -ro m a n tik ve m odern unsurları m ü ziğ in d e b arın d ırm ış büyük ve y a ra tıc ı b ir u sta d ır. Y in e bu a la n d a M en d elsso hn B a rt-holdy, B e rlio z ve R ossini a n ılm a ya değen ünlü b e s te c ile r a ra s ın d a yer a lırla r. V iy a n a klasik ekolünün son tem s ilc is i sayılan L.V. B eethoven da 1827 y ılın d a ölür.
R esim de In g res, D e la c ro ix , S c h in k e l ve Turner gibi s a n a tç ıla r a n ılm a ya değer.
1831 — H e g e l, 1831 yazı ve sonbaharı boyunca süren kolera s alg ın ın ın son ku rb a n la rın d an biri olm uş,
E S T E T İ K
14 K asım d a kısa süren b ir h a s ta lık ta n hemen sonra aniden ö lm üştür. F ilo z o f, g ö zlerin i y a ş a m a kap am asın d an iki gün sonra Ü n iversite av lusunda düzenlenen cen aze tören in d e konuşm a y ap m a k ü zere y a ln ız c a p a p a z ve teo lo ji p ro fe sörü olan M a rh e in e k e ile dostu F ö rs te r'e yetki vermiş; böylece d erslerin i verm esinden dört gün sonra kısa b ir törenin a rd ın dan b ir kaç sa a t içinde göm ülm üştür. V a siye ti üzerine H eg e l, B e rlin ’deki D o ro th e en s tâ d te r F rie d h o f’da bu lu nan F ic h te ’nin m ezarının yanına konulur. Y e ri ne ise, egem en olan yönetim ta ra fın d a n b eğ en i len ScheU ing g eç ec e ktir.
1800 y ılla rın d a d üzenlenm iş olan b ir F ra n s ız pasap o rtu n da H e g e l’in dış görünüşü (fizy o n o m isi) şu biçim d e a n la tılm a k ta d ır: “ 3 0 y a ş la rında, 1.67 m. boyunda, s a ç la rı ve kaş ları kes tan e renginde, g ö zleri gri, burun ve a ğ ız orta büyüklükte ve no rm al, y u v arlak b ir çene, orta a ç ık lık ta b ir alın ve oval b ir y ü z ” ö ğ r e n c ile r i nin de b elirtm iş o ld u k la rı gibi H e g e l’in, ne çe kici ve ne de hoş ve g österişli b ir görünüşü v a r dı; H o th o ’nun da söylediği g ib i, “ yüzü pek sol gun, yum uşak ve sarkm ış ç iz g ile rle dolu, gev şem iş ve uyuşmuş izlen im i veren b ir görünüş te y d i” K ürsüsündeki ö zen tis iz duruşu, yorgun b ir hava içinde kendini koyverm iş h ali, başını önüne (düşm üş g ib i) eğm iş, sözleri hep ik irc ik li, k a ra rs ız ve d u rak sa m a lı, h a fif ve kısa kısa öksü rü klerle sık sık kesilen, boğuk sesli ve s w ab a k s an ıy la konuşan biri idi H e g e l. D ers 21
s a a tle ri d ışın d a kendisine ö ğ retisin e ilişkin so-ru ia r soso-rulm asından pek hoşlanm azdı; ve böy le b ir d u ru m la k a rş ıla ş tığ ın d a da b elirs iz bir ta k ım el kol h a re k e tle riy le yan ıt verir veya k i ta p la rın a baş vurulm asını önerirdi. B ir İn g iliz k â ğ ıt oyunu olan W h is t oynam ayı sever, kül türsü z burjuva to p lu lu k la rıy la b ilg iç çe görüş m eler yap m a k yerine bu k â ğ ıt oyununu sık sık yeğ lerd i. B una k a rş ılık bütün g ecelerini b ir g az lam b asın ın ölgün ışığında k ita p la rın ı y azm ak ya da d erslerini h a z ırla m a k la g eç irird i.
Bu s ıra la rd a F ra n s a ’da T em m uz-D evrim i o l m a ktad ır; B a lz a c ro m an ların ı b irb iri ard ın ca y ayın lam ay ı sürdürür. L am artin e şiirle r, S te n d h a l ise ‘K ızıl ve K a ra ’ a d lı rom anını y aza r. H u go, ‘N o tre D am e de P a ris ’ ini y a y ım la r. R esim de D a u m ie r ve D e la c ro ix önde gelm ekted ir; b aşkaca C a ru s , Thorw aldsen gibi usta ressam la rı da s ay m ak m üm kündür. M ü z ik a lan ın d a ise ro m a n tik ekol h â lâ eg em en d ir ve b aşlıca şu s a n a tç ıla rı s ıra la m a k olasıdır: C h op in, R o bert S ch u m an n , Vincenzo B e llin i, M e y e rb e e r. B ilim ve endüstri a lan ın d a da önem li s ay ıla b ilec e k g elişm ele r o lm a k ta d ır : Liverpool • M an ch ester a ras ın d a ilk kez dem iryolu döşenir. C u vier, G e o ffro y -S a in t H ila ir e 'e karşı b ir ta rtış m a b a ş la tır. D a rw in a ra ş tırm a g ezilerin i sürdü rür. In g iliz fiz ik ç i Jam es d e r k M a x w e ll ise e lek tro m an y etik üzerinde ç a lış m a la r y a p a r ve Induktion kanununu o rtay a koyar.
E S T E T İ K
H e g e l’in y aş ad ığ ı za m an kesiti içinde san at, b ilim ve tekn o lo ji a la n la rın d a oiup biten olay* la ra yorum k a tm a k s ızın ve kısaca değinm iş olduk; başka pek çok ad ve o la yı d a bu yüz den d ış ard a b ıra k tık . K ü ltü r tarih in in felsefesi daha a y rın tılı ve geniş başka b ir yazın ın ko nusu o la b ilir ancak; bu nedenle bu k a d a rla ye tin d ik.
Hegel’in biraraya getirilen yapıtları dost ve mes lektaşlarının oluşturduğu çeşitli kurullarca farklı diziler halinde değişik tarihlerde yayımlanmışlardır. Bu basım lardan biz burada Hernuuı Glockner’in 26 cilt olarak ya yıma hazırladığı Fr. Frommans Verlag yayınevinin önce 1927-1940 tarihleri arasında, sonra da 1949-1959 yılların da çıkardığı diziyi göz önünde bulundurduk; bundan baş ka Hegel’in yapıtlarının belli başlı toplu basımları şun lardır :
1 — Phillip Marheineke, Johannes Schulze, Eduard Gans, Leopold von Henning, Heinrich Gustav Hot- ho, Karl Ludwig Michelet, Friedrich Förster gibi dost ve öğrencilerinin oluşturdukları bir dem ek ta rafından 19 cilt olarak hazırlanan ük toplu basım, Berlin (Dunker und Humboldt) 1832-1845.
2 — Toplu Yapıtlar. Baskıya hazırlayan Georg Lasson. Leipzig (Felix Meiner) 1911. Philosophische Bibli othek, 21 Cüt.
3 — Yukarıdaki dizinin yeni kritik basımı; baskıya ha zırlayan Johannes Hoffmeister, Hamburg (Felix Meiner) 1952, 30 Cüt.
e s t e t i k
Hermann Glockner’in 26 cilt olarak yayıma hazırla dığı ve Fr. Frommans Verlag yaymevince yayımlanan yapıtların adlan sırasıyla şunlardır :
1. Cilt, Aufsätze aus dem kritischen Jurnal der Philosophie und andere Schriften aus der Jenenser Zeit (Kritik Felsefe Dergisinden Makaleler ve Jena Döneminden diğer Yazı lar).
2. Cilt, Phänomenologie des Geistes (Tin’in Fe-nomenolojisi).
3. Cilt, Philosophische Propädeutik, Gymnasial reden und Gutacten über den Philosophie-U nterricht (Felsefeye Hazırlık, Lise Yöne- ticüiği Dönemindeki Konuşmalar ve Felsefe Öğretimi Üzerine Raporlar).
4. ve 5.
Ciltler, W issenschaft der Logik (Mantık Bilimi).
6. Cilt, Enzyklopädie der Philosophischen Wis-senchaften im Grundrisse (1817) und an dere Schriften aus der Heidelberger Zeit (Temel Çizgüeriyle Felsefe Bilimleri Ansik lopedisi ve Heidelberg Döneminden Diğer Yazılar).
7. Cilt, 8. ve 10. Ciltler, 11. Cilt, 12. ve 14. Ciltler, 15. ve 16. Ciltler, 17. ve 19. Ciltler,
Grundlinien, der Philosophie des Rechts oder N aturrecht und Staatswissenschaft im Grundrisse (Doğal Hukuk ya da Hukuk Felsefesinin Temelleri ve Ana Çizgileriyle Devlet Bilimi).
System der Philosophie (Sog. “Grosse Enzyklopädie”.) (Felsefe Dizgesi, “Büyük Ansiklopedi” diye anılan Yapıt).
Vorlesungen über die Philosophie der Ge schichte (2. Basimi 1840) (Tarih Felsefesi Üzerine Dersler)
Vorlesungen über die Ästhetik (Estetik Üzerine Dersler)
Vorlesungen über die Philosophie der Re- ligion (2. Basımı 1840) (Din Felsefesi Üze rine Dersler).
Vorlesungen über die Geschichte der Phi losophie (1. Basımı 1833-1836) (Felsefe Ta
E S T E T İ K
20. Cilt, Vermischte Schriften aus der Berliner Zeit (Berlin Döneminde yazılan karm a yazılar). Ek Olarak
21. ve 22.
Ciltler, Hermann Glöckner - Hegel. (Hegel ve fel sefesi üzerine bir inceleme).
23. ve 26.
Ciltler, Hermann Glöckner - Hegel-Lexikon (Hegel’ in tüm felsefe dizgesinin yapıtlarına daya nılarak hazırlanmış sözlüğü).
14 Kasım 1831’de ölen Hegel’in insanlığın düşünce tarihinde seçkin bir yeri olduğu kuşku götürmeyen bir gerçektir. ‘Politika ve Ahlak Bilimleri’ (Sciences Morales et Politiques) adı verilen bilimlerden hiçbiri yoktur ki Hegel’in güçlü ve verimli yaratıcılığının etkisi altında kalmamış olsun. Daha önceleri de islenen dialektik, man- » > ' tık, hukuk, estetik, felsefe tarihi, din tarihi, doğa felse fesi gibi bütün bu alanlar Hegel’den aldıkları güç sayesin de yeni içerikler ve biçimler kazanmışlardır. Onun felse fesi ayrıca kendisinden sonra gelen pek çok kimsenin dü şüncelerini de etkilemiştir. Ünü daha sağlığında bütün uygar dünyaya yayılmış bir düşünürdü o. öyle ki her eği limdeki filozof ona başvurmaksızın kendi felsefesini, ken di öğretisini ortaya koyamıyordu. Hegel felsefesinin uyandırdığı çoşku verici hayranlık onun ölümünden son raki 1830-1840 yıllan arasm da çok daha büyük boyutlar kazandı; ama tam o sıralarda kendisine ani bir tepki de başgösterdi. Okumuş aydın çevrelerde onun felsefesine hiç ügi duyulmaz, kendisinden söz edilmez oldu. Bilginler dünyasında da bu ügi o denli azaldı ki meslekten
füozof-E S T füozof-E T İ K
lan n hiçbiri son zamanlara gelinceye dek, Hegel’in uğraş tığı bilimlerde ‘Hegel Felsefesi-nden’ ne gibi değerli şey ler kalmış olduğunu saptam ayı akıllarının ucundan bile geçirmediler. Oysa eleştirel bir yaklaşım ile Hegel’e eği len, onu inceleyen, ondan bir şeyler öğrenmek isteyen herkesin XIX. yy. felsefesini oluşturan bu büyük filozof tan elde edebileceği gerçekten pek çok şey vardır. Bu ba kımdan onun düşünce sistemi felsefe tarihinde pek çok yolun kendisinden geçtiği bir istasyon olarak benimsene- bilir.
Bu büyük Alman düşünürünün insan bilimleri (Sci ences humaines) bakımından önemi onun her şeyden ön ce, her toplumsal olguyu gelişmesi içinde, yani meydana gelişi ve yokoluşu içinde ele almasmdadır. insan bilimle rine ilişkin olguların, fenomenlerin başka türlü ele alına mayacağı da açıktır. Çünkü toplumsal olgular gelişmeleri içinde ele alınmazlarsa ‘doğruluk-yanlışlık’ karşıtlığı do nuklaşır, yani yanlışın doğruya dönüşümü, doğrunun ta şıdığı yanlışlık payı kavranamaz. Doğru-yanlış arasında ki isabetli bir ayıklama ile burada gerçeklikten bügiye geçiş söz konusu edilmektedir. Bununla birlikte bu gö rüş iyi kavranılmadığı içindir ki doğru ile yanlış arasında ki soyut karşıtlık aşılamıyordu. Hegel’e göre, doğru üe yanlış arasındaki bu soyut karşıtlık, düşünen akim sık sık düştüğü saçmalıklardan biridir. Oysa yalnızca doğru luk (hakikat), hem kendisinin hem de yanlış olanın ölçü südür (Veritas norma sui et falsi).
Hegel, kendisinden önceki felsefe dizgelerini yıpran mış düşünceler olarak yadsımaz, tersine bu kurumlanıl herbirini değerli, seçkin, yüksek ve kendi dönemi i<;iıı
doğru bir felsefe sayar. Ona göre, ‘zamanın akışı içinde son felsefe, bütün önceki felsefelerin bir sonucu olup hep sinin ükelerini kendinde taşım ak zorundadır” 1. Yine ona göre, her felsefe, “kendi çağının düşüncede kavranılması dır”. Felsefe kendi döneminin, kendi zamanının ancak belli bir yanını yansıtabüir. Hegel yalnız felsefeyi değil dini, hukuku, bilimi ve sanatı da belli bir dönemin ya da zamanın doğal ve de zorunlu ürünü olarak görür. Zaten felsefe, hukuk, din, sanat, bilim ve h a tta teknik gibi bü tün bu insansal beceri alanları birbirlerine sıkı bir bi çimde bağlıdırlar: “Herhangi bir siyasal biçim, ancak ona uygun dinle birlikte bulunabilir ve herhangi bir devlette ancak ona uyan falan felsefe ve füan din varolabilir” z. îmdi her politik yönetim biçiminin ona uygun bir dini vardır. Zamanımızda poütik bilincin gelişmesi ile büim- sel ideoloji arayışı arasında da bu bakımdan bir koşut luk bulunmaktadır.
Hegel felsefesi XIX. yy. m en kapsamlı ve bireşimci felsefelerinden biridir. Hegel’de sistem ya da dogma üe anti-sistem ya da dialektik bir arada bulunmaktadır. Oy sa kendisinden sonra gelen sol Hegelciler onun bu anla yışım eleştirmişler ve ona karşı çıkmışlardır. Hsgel’in ‘Geist’ adı altında özerk, otonom bir süje haline soktuğu düşünce süreci, ona göre, gerçekliğin bir bakıma ‘Demiur- gos’u olup, gerçeklik bunun bir dış görünümünden, yani
1 — G .W .F. H EG EL, E n z y k lo p ä d ie d e r p h ilo s o p h is c h e n W isse n sc h a fte n im G rundrisse, h era u sg eg e b en von G eorg Lasson, Leipzig 1911, P a r : 13, S a t : 2 0 -3 0 , s : 46.
2 — G.W .F. H EG EL, Leçons s u r la Philosophie de l’H istoire, trad , p a r Gibelin, L ib rairie philosophique J. Vrin, 1937 P aris, s: 56.
E S T E T İ K
dışlaşmasından başka bir şey değildir3. Hegel’e göre, for- mel m antıkta düşünce, düşünülenden ayrı olarak kendi başına bir çabadır. Başka bir ifadeyle Hegel’de mantık, katışıksız düşüncenin bir yaratm ası değü, fak at ‘doğanın önceden bir soyutlanması’ ürünüdür: “eine anticipierte Abstraktion der N atu r”. îmdi bıı bağlamda formel
man-3 — P la to n ’u n T ím alos adlı y a p ıtın d a sözü geçen «D emiurgos» k av ra m ı, evreni im al eden, onu yapıp y a ra ta n T a n n ’y ı dile g e tirir. A ynı sözcük S o k ra te s ta ra fın d a n d a in sa n bedeninin y ap ım ın d an söz etm ek için k u lla n ılm ıştır. Y alnız P laton, «Demiurgos» k a v ra m ı ile en ü s tü n yapım cıyı, u sta y ı, b aşk a b ir deyişle en ü s t düzeyde im a la tta b u lu n a n varlığ-ı, kendi kendisine d ü n y a ru h u n u y a p a n v a rlığ ı k a s te d e r ve onu ken- kendisi ta ra fın d a n y a ra tılm ış ve ölüm lü v a rlık la rın y a ra tıl m asın d an d a so ru m lu olan d a h a aşağ ı düzeyde',d ta n rıla rd a n ay ırır.
P la to n ’d a za n aa tç i, işçi an la m ın a d a gelen «Dem iurgos» k a v ram ın d an a y rı o la ra k A risto to le s’de geçen «D ünam is» k a v ra m ı için de H egel, «Enzyklopädie d e r philosophischen W is senschaften» ad lı y a p ıtın d a şöyle d e r : «Kendinde ve kendi için olan T in’in gücü» (eine K ra ft des G eistes an u n d f ü r sich) (y.a.g.y., s: 262, 263 ve 369, 373). B u ra d a n biz, H egel’ de geçen «Geist»ın, A risto te le s’de geçen «D ünam is» k av ra m ı ile b ir kesişm e içinde olduğunu öne sürebiliriz. H egel’de T in ’ in (G eist) özü olan özgürlük, P la to n ’u n D em iurgos’u ve A ris to te le s’in D ünam is’i için de düşünülebilir. Hegel, b u konuda şöyle d er : «Tin’in tem eli, özü ö z g ü r l ü k t ü r » (Die Substanz, d a s W esen des G eistes is t die F re ih e it) . «Tin kendi - kendisine - ve - kendi - b a ş ın a - b ir - v a rlık tır. B u d a özg ü rlü k tü r» (D er G eist is t d as Bei - sich - se lb st - sein. D ies eben is t die F re i h e it) . «Dieses Bei - sich - S elbst - sein des G eistes is t S e lb s t bew usstsein, d ass B ew usstsein von sich selbst». .(Tin’in bu kendi kendine ve kendi b a ş ın a v arlığ ı kendi - bilincindeki v a rlık tır, y a n i kendi kendisinin bilinçli v a rlığ ıd ır). H egel Lexicón - G löckner; s : 725 - 750).
tık, bir biçim olup, içerikten (objeden) yoksun, yani içi boş bir düşünce kesinliğidir. Bu m antığa göre A = B ve B = C ise A = C ’dir. Oysa Hegel’e göre A = A bile değüdir, olamaz. A’nın ağaç olduğunu düşünelim: biz, ağaç kendi kendine eşittir ya da özdeştir deyinceye kadar, o ağaçtan bir yaprak düşecek, dalında bir tomurcuk açacak, kısaca sı biz yarım saniyede A = A ’dır deyiverinceye kadar ağaç yarım saniye daha yaşlanacaktır. Demek ki A = A ancak, soyut olarak verilmiş bir yargıdır. F ak at A’ya bir içerik bulur da onu düşünülene bağlayacak olursak, o zaman yargımızın doğru olmadığını, hiçbir varlığın kendi kendi ne eşit kalamadığını ve her şeyin sürekli bir oluş içinde hep değiştiğini görürüz, im di Hegel’e göre ‘Varlık’ kav ram ı içi en boş, en soyut olan kavramdır. Çünkü gerçek te ‘Oluş’ vardır; ‘Oluş’ içinde hiçbir varlık, yanlız kendi si olarak kalmadığından, değişerek başkalaştığından, hiç bir varlık salt yani katışıksız, duru değildir. Başka bir deyişle, oluş düzeni içinde hiçbir varlık salt olarak ken disi değüdir. Mutlak varlık, varlık gelişmelerinin hiç bir anında bulunmadığından salt varlık, salt yokluktur. Çün kü m utlak varlık, m utlak olarak yokluktur. Bu çelişme de oluşan yasasıdır. Daha en başta kavram olarak m ut lak durumunda büe ‘Varlık’, ‘Yokluk’ olarak çelişmeyi kendinde taşıyor. Bir varlığın kendisiyken başkalaşarak yok olması ve yok olurken de başka varlıkta v ar olması kendisiyle çelişmesidir; bu çelişme içinde gelişmek de yok olarak var olmak demektir. Hegel’e göre çelişmek gelişmektir; çelişme yasası, oluşun düzeni ve bu düzenin büincine varış da ‘Geist’tır. Varlığın gelişmesinin bütün durumlarım kapsayan bu düzene ‘Saltık’ (Mutlak, Abso- lut) denebilir. Oluş düzeninin bilincine varış ise ‘Us’tu r (Akü). Akıl düzeniyle oluş düzeni birlikte işlerler. Varlık
E S T E T İ K
ile yokluk çelişmesi oluşta çözüme ulaşır. Hegel’de her varlık sınırlılığı gerektirir; sınır olmasaydı, varlıktan varlığa geçmek, yani gelişmek de olamazdı. İmdi sınırsız oluş bir bakıma sının da gerektiriyor. Sınırlı olanlar, ya ni varlıklar, sınırsız olanın, yani oluşun dışında değil fa k a t içindedirler. E ğer sınırlılar yani varlıklar, sınırsızın yani oluşun dışında olsaydı, sınırsız sınırlılarla sınırlandı rılmış olurdu ki bu da olamaz. Çünkü sınırsızın sının ol maz; ama sınırsızın kendi içinde sınırlılara bölünmesi ola bilir. Oluş varlıklarda belirip ortaya çıkınca, kendi sınır sızlığı içinde sınırlı olur. Bu ise bir iç-çelişmedir. Bu iç- çelişme ile varlıklar olur ve çelişme oluşun yasasıdır. Oluş sonsuzluğu ile çelişerek sınırlanınca ortaya bir var lık çıkıyor. Varlık, sınırlarının ötesinde tükenince yok oluyor ve onun yok olduğu sınırda başka bir varlık başlı yor. îşte varlık sınırsız değil, oluş sınırsızdır görüşüyle Ontolojiye te rs düşen Hegel, varlık-yokluk çelişmesini oluşta, smırlı-smırsız çelişmesini de varlık dizilerinde çö züme ulaştırır. Bir benzetme yapmak gerekirse, bir ger danlığın tanelerini andırırcasına, tohum, ağaç, çiçek gibi varlıklardan oluşun çözülüp düğümlenerek, yayılıp top lanarak, varlıktan varlığa geçmesiyle halkaları sayılabi lecek bir dizi ortaya çıkıyor ki bu da niceliğin nitelik olu şudur. İmdi her varlık, ötekilerden ayrılmakla dizisinde değil ama kendi sınırlan içinde yalnız ve tektir. İşte btı kendi kendisi olarak tek oluşa Bireylik (Individualität) diyoruz. Smırh-sınırsız çelişmesinin doğurduğu birey için şunlar söylenebilir: Birey varlığı, sınırsız oluşun, varlık lar dizisinden birinin sınırlan içinde var oluşudur. Başka bir deyişle, v ar olmak, ancak belirli sınırlar içinde olabi leceğinden ‘Birey’, sınırsızın belirli sınırlar içinde var ol masıdır. Birey, birey varlığının sınırlan içinde var olıuı
sınırsız ve bu sınırsızların dışında yok olan sınırlıdır. De mek oluyor ki ‘Birey’ oluş yolunda, yani nitelikten niceli ğe geçiş olarak, dizilen nice varlıkların taneleri olmakla, niteliğin niceliğe döndüğü varlıktır. Kısacası ‘Birey’, sı nırlı olan sınırsız, nicelik olan niteliktir, işte ‘Us’ düzeniy le ilgili ‘nitelik - nicelik’ konusunun ‘Oluş’ düzeniyle ilgili ‘sınırlı-smırsız’ konusuyla nasü bağlı olduğunu ve ‘Oluş’ düzeninin bilincine varışta, ‘Us’ düzeninin de açık landığını görüyoruz. Hegel’de ‘Us’ düzeninin açıklanması üe ‘Oluş’ düzeninin açıklanması da sağlanmış oluyor ve büindiği gibi Hegel bunu şu ünlü deyişle dile getiriyor: “Was vernünftig ist, das ist wirklich, und was wirklich ist, das ist vernünftig” 4. Yani her usla ügili olan gerçek tir, h er gerçek olan da usla ügüidir. Oluş düzeni içindeki doğanın yasaları üe us düzeni içindeki insanın bedensel ve zihinsel yaşamım düzenleyen yasalar öyle ki grup oluş tu ru rlar ki, bu iki grup yasayı gereği halinde hayalgücü- müzde birbirinden ayılabüsek büe gerçekte asla ayıra mayız. işte varlıkla düşüncenin, obje üe süjenin birliği öğretisi budur.
Hegel’e göre kavram gerçekte, gerçek de kavramda yansıyor. Başka bir deyişle kavram gerçek olmak ve ger çek de kavranm ak zorundadır. Çünkü ikisi de karşüıklı etküer toplamının bir yüzüdür. Düşünce gerçek olmak için ve gerçek düşünülmek içindir. Gerçek ise karşılıklı etküer bütünü olduğundan kavranm ası üç adımda olur. Hangi karşılıklı etkiyi incelersek onda dialektik bir üiş- ki buluruz, işte bir neden-sonuç iküi-ilişkisinde gerçeği
4 — G.W .P. H EG EL, G rundlinien d e r Philosophie des R echts, Las- son’u n H . B asım ı, L eipzig 1821, V orrede, s : 10.
E S T E T İ K
görmemiz için, neden ve sonuçtan başka üçüncü olarak karşılıklı etki bütününü kavramamız gerekiyor. Ormanı yağm ur mu oluşturur yoksa yağm uru orman mı? Tohum mu ağacı y aratır yoksa ağaç mı tohumu? gibi sorular karşılıklı etki gözetilmeden yarım olarak ele alınıp yarım olarak yanıtlandıkta gerçek hiçbir zaman ortaya çıka mayacaktır. Çünkü gerçek, neden-sonuç İkilisinin dişlek tik üişkisinde saklı bulunuyor. Gerçeğin kavranmasından kavram a geçildiği gibi, kavram ın olaylarda gerçekleşme siyle de gerçeğe geçilir. Karşılıklı üişki olarak sebep-so- nuç aslında ‘Doğu düşüncesinin’ bir özelliğidir ve yalnız ca düşünce alanında kalmıştır. Oysa Batı bu kavram çif tini doğa alanına uyguladı. Hegel’e göre ‘Kavram’ (Beg- riff), bütündeki gerçeğin kendi kendisini kavramasıdır, bu ise bilinçtir. Gerçek yalnız bir neden-sonuç bağının yalın ilişkisi üzerinde değil, ama bütün bağların karşılık lı dialektik etkilerinin toplamı üzerinde, bütünün gerçeği olarak kavranınca, bütün kendi kendini kavrıyor demek tir. Kavramın kendi kendisini doldurması, gerçeklenme ve gerçeğin kendi bilincine varışı da kavramdır. Tek yön lü etkiler ‘Mekanism’ alanıdır; karşılıklı etki alanına da ‘Şimism’ der Hegel. H er parçanın her parçayı etkilediği Organism alanı da bir karşılıklı etküer bütünlüğü oldu ğu içindir ki bilinç organismada doğar. Organism alanı, “Bütün Gerçek Kavram” alanıdır; bu alanın en üstün v a rlığ olan insanda ‘Gerçek-Kavram’ İkilisi birbirini öy lesine buluyor, öylesine tamamlıyor ki kendi düzeninin bilincine varılan gelişmesinin bu katinda ‘Oluş’ artık ‘Us’ oluyor, ‘Oluş’ düzeni ile ‘Us’ düzeni denkleşiyor.
îçi boş bir kavram y a da kavranmamış gerçek, ken di kendisiyle çelişir durumda olduğundan her kavram
gerçeklenmeye ve h er gerçek de kavranm aya yönelmiş tir. Oluşun yasası olan çelişme kendisini burada da gös te rir: o her alanda itici güç olma durumundadır. Bilindi ği gibi Hegel’e göre çelişme üerleticidir. İmdi varlık-yok- luk çelişmesinden başlayarak her ikili ilişkinin bir çelişme ilişkisi olduğunu görüyoruz. Çünkü h er ilişki bir anlam da bir çelişmedir; her ilişki, ilişkisi dolayısıyla bir birlik olduğu halde, h er ilişki en aşağı ikili olmayı gerektirir. İlişki olması için ikiliğin varlığı gereklidir. Hem birlik, hem de ikilik bir çelişmedir. Bunun için bütün dialektik yani ikili ilişkiler, çelişme ilişkileridir. Yani çelişme yasa sı ile oluş düzeni baştan sona dialektik bir düzendir. Her dialektik ilişkide de ikiliği olması dolayısıyla bir yayılma ile birliği olması dolayısıyla bir toplanma ve kendi üzeri ne katlanm a eğilimi vardır. Oluş düzeninde her varlığın kendisiyle çelişerek olacağı varlığa doğru kayması bir ya yılma ve gelişimiyle yeni varlığında belirişi de bir top lanmadır. ‘Kavram’ üe ‘Gerçek’ de üişkilerinden ötürü hem bir hem de iki olduklarından oluş düzeninde onlar da hem birleşir hem de ayrılırlar. Ben üe Ben-olmayanm, ruhsal üe maddeselin üişküeri de böyledir. Oluş düzeninin temel yasası olan çelişme yasasına göre m utlak varlık, mutlak olarak yoktur; ‘Varlık’ sınırsız değü ama oluş sı nırsızdır. Oluşda varlıklar sınırlan erimiş olarak değü fak at d i z i l m i ş , sınırlı olarak bulunurlar, ‘Us’ düzeniyle dü
zenli olarak bulunurlar. Çünkü ‘Us’ düzeniyle ‘Oluş’ dü zeni a y n değüdir. Sınırlı olduklarından da varlıkların hiç biri ötekinin içinde erimemiştir; yoksa v ar olmazdı. Ama onlar varlıktan varlığa geçen ‘Oluş’ düzeninin bağıyla birbirlerine bağlanmışlardır, ihştirümişlerdir deyim ye rindeyse. Başak tohumdan a y n bir varlıktır, ondan çıkı yor diye onda erimiş değüdir. Gerçekte başak salt
to-E S T to-E T İ K
humdan d a çıkmıyor; tohumun toprakla, suyla, gübreyle ve daha nice başka varlıklarla ilişkisinden çıkıyor. Bu ilişküer örgüsünden ötürü de her varlık başka varlıklar la üişkisinden ötürü vardır. H er varlığın ancak oluş düze ninin varlıklar dizisinde bir yeri vardır. İlişkisiz hiçbir varlık düşünülemez. Onun için de hiçbir varlık ilişkilerin den soyularak anlatılamaz. Bir varlığı salt olarak yani duru bir biçimde anlam aya veya anlatm aya uğraşm ak oluş düzenine aykırı olduğu için boşa gitmiş bir çabadır.
Begel’e göre ‘Madde’, varlığı v ar eden ve anlatan ilişkiler bütünüdür, ilişkisiz varlık düşünülemez demiştik. Eğer madde, kavram olarak ruhla ilişkisinde onun tam karşısında bulunuyorsa, ru h da onun tam karşıtı olarak maddeye gereksinme duyar. Böylece kavram üe gerçe ğin dialektik çelişmeleri çözüme ulaşmış oluyor. Kavram geirçekte erimiyor ama gerçekte bulunuyor; gerçek de kavramda erimiyor ama kavram da bulunuyor. Madde ise ru h ta erimiyor, kendi kendisinin bilincine varıyor. Ruh maddede erimiyor fak at kendisinin maddede bulunduğu nun bilincine varıyor. Kavramın kendisini gerçekde bul ması ise ‘Doğa’dır; gerçeğin kendisini kavram da bulması da ‘Us’tur. Düşünceden yoksun madde, bir ‘Us’ yokluğu olarak ‘Us’un maddede kendine yabancılaşması (Ent- frem dung), kendinden kopmasıdır. Bu çelişme maddeyi Us’a doğru geliştiren itici güçtür. Gerçeklikten yoksun düşünce de bir yabancılaşma, bir çelişmedir; bu çelişme de ‘Us’u gerçeğe doğru iter, imdi düşünen üe düşünülen iküisinin bağı ‘Idee’dir; yani ‘Idee’, düşünen üe düşünü lenin karşılıkh etkisinin dialektik sonucudur.
Oluş düzeninden yani çelişme yasasm a göre işleyen dialektik düzenden başka m utlak yoktur. Hegel, ‘Idee’
dialektiğin kendisidir der. Ide’nin kurduğu bağın koparak gerçekle usun birbirlerinden çözülmeleri bir yayılma, bir ikileşmedir. Doğa ise Ide’nin yayılmasıdır. F ak at Ide’nin kurduğu bağ gereğince ikileşme, birleşme olunca da ide kendi kendisine erişmektedir. Hegel’e göre ide, hem üke, hem bağ ve hem de erek olarak oluş düzeninin her yö nünde bulunmaktadır. Demek İd ide yayılıyor, Doğa do ğuyor; ide toplanıyor, gelişmenin ereği gerçekleniyor. Oluşda kımıldayan, varlıktan varlığa geçen Ide’dir; ide değişir, kılıktan kılığa girer, fa k a t dialektiğin, oluş düze ninin kendisi olmakla da m utlak sayılır. Bilim alanında ide, gerçeğine uygun kavramdır, iyilik alanında ise ide, kavram a uygun gerçektir. Çelişmek, ikileşmek, karşılıklı bağda yani id e’de birleşmek oluşun dialektik düzenidir. Bunu kavrayan m antık da dialektik mantıktır. îmdi dia lektik m antığa göre, gerçeklik ve kavram uygunluk ve denklik içinde olup ide alanında etkileşim içindedirler. Bilim ve E thik (ahlak felsefesi) de bu bakımdan özce ve ide açısından aynıdırlar. Biri doğanın eylemini, öteki ise toplumun, insanın eylemini araştırarak belirlenimlerini saptar. îşte Hegel, ‘Phänomenologie des Geistes’de yuka rıda kısaca özetlemeye çalıştığımız düşüncelerini serimler. Formel m antığa gelince o, dialektik düzeni anlayamaz; çünkü oluş biçimsel m antık ilkelerine göre olmaz. Hegel’e göre bilimler hep formel m antığa karşı çıkarak, onunla savaşarak gelişmişlerdir. Çünkü formel mantık değişme yenin yapışım durallık ilkelerine göre belirler; varlığın de ğişmez, hep aynı kalan kuruluşunu sanki varmış gibi orta ya koymaya çalışır. Oysa oluş alanındaki karşılıklı etküer düzeninde tepki etki üzerine, sonuç da neden üzerine dön düğünden, yeni etkilerle yeni nedenler değişmeyi bir ge
lişme ve aşma düzenine sokuyorlar. Dialektik muntık böylece Leibniz’in sarsılmaz diye koyduğu üç ükeyi de yı kıyordu. Leibniz, bir nesne kendisinden başkası değüdir demişti: A = A , özdeşlik ilkesi. Oysa dialektik bunun ancak soyut olarak doğru fak at oluş düzeni içinde gerçek olar madiğim gösteriyordu. Her nesnenin kendi kendisi olma sı için kendine yeter gerekleri bulunması ükesi de, hiç bir nesne mutlak olarak kendisi olmadığı için doğru de ğildi. Ayrıca bu ilke neden-sonuç ilişkisine de tek yönden bakıyordu. Üçüncü ilkeye gelince o da, evrende iküik, ke sinti, kesintili geçiş, sıçrama ve devrim yoktur diyordu. Oysa çelişme, ildlik oluş düzeninm temel yasası olmakla varlıktan varlığa her sm ın geçiş, kesintili bir geçiş, bir sıçramaydı. Kısacası Leibniz’de özdeşük (Identität), He- gel’de ise çelişki ilkesi (Widerspruch) geçerlikteydi. Bi lindiği gibi bu konu antik Yunan filozoflarından Herak- leitos ve Elea’lı Parmenides’e kadar da geri gitm ekteydi
Hegel mantığı devrimi, oluşun mantığı gereği kapsı yordu. Bilimlerin en soyutu olan matematik, oluşla en az ilgili büim olduğuna göre, oluşla hiç ügisi yok gibi görünebilirdi. Bu açıdan bakınca da m atem atikten hiç bir devrim beklememeliydi. Descartes’m, Leibniz’in, K ant’ın birer matematikçi olmalarına karşüık Hegel bu alana. girmedi; oluşu en yalandan izlemek üzere araştırm aları nı doğa ile tarih alanına yöneltti. Çünkü Hegel’e göre, oluş ırmağı doğayla tarih içinde akıyordu. F ak at mate matik bu ırmağın dışında kalabilir iniydi? Eukleides geo metrisi, soyut ve biçimsel mantığın en parlak, en gerçek anıtıydı. Bu geometri iki bin yüı aşan geçmişiyle düşün cenin sarsümaz anıtı olarak duruyor, yerine ya da yanı-:id
n a başka geometrilerin gelebileceğini gerektirecek hiç bir neden yok gibi görünüyordu. Bununla birlikte bütün m a tematikçiler Eukleides g e o m e trisin in bir a y ağ ın ın sağ lam basmadığım biliyorlardı. Bir doğruya d ış ın d a k i bir noktadan yalnız bir paralel doğru çizilebüeceğine ilişk in
postulattım (koyut), bu geometrinin kendi kuralları için
de g ö s te rile m e m işti. XVELI. yy. da Lam bert ilk kez Euk
leides geometrisinden başka bir geometrinin olabüeceği- ne değinmişti. Hegel’in çağdaşı Gauss da, Eukleides geo metrisinin dışında başka bir geometrinin varlığının saç m a olup olmayacağı sorusu üzerinde çalışmalar yapıyor du. Ünlü matematikçi Gauss’un 1799-1816 yıllan arasın daki araştırm alarıyla aşılan Eukleides geometrisinden sonra kısa bir süre içinde yeni geometrilerin kurulduğunu görüyoruz. Lıobaçevski, Bolyai ve Reimann gibi matema tikçiler yeni m atem atik modelleri önerdüer. Kuruluş ya pılan tü rlü çeşitli olabüeceği düşünülebüen evrene göre birkaç türlü matematik düzen tasarlam a, m atem atikte öyle bir devrimdi ki, hem evren düzeniyle ügili olarak, hem de kendi düşüncesinin gelişmesi olarak matematiğin de oluş düzeninden ayrılmadığı ve bir evrim içinde bulun duğu görülüyordu. Diğer yandan duvarlan içinde kapalı kalm akta direndikçe formel mantığın, büimlerin en soyu tu olan m atem atikteki gelişmeleri büe izlemekten yoksun bulunduğu dikkatleri çekiyordu. Bu konuda Hegel şöyle der: “Mantık sistemimde izlediğim yolun, daha doğrusu onun kendisinin izlediği yolun, türlü alanda geniş derle melerle yeni kuruluşlara uygun olduğuna nasıl mı inanı yorum? Gerçekliği onun kapsadığım gördüğüm için ina nıyorum. Bu, onun düşündüğünden a y n olmamasından dolayı böyle. Çünkü gelişen dialektiğin kendisi, kendi
