Sekretariat Jenderal 2007
KA TA PENG A NTA R
Ind o ne sia me rup a ka n ne g a ra p e ng ha sil ka ka o te rb e sa r ke -3 d unia se te la h Pa nta i G a d ing d a n G ha na . Ditinja u d a ri se g i p ro d uktivita s, Ind o ne sia ma sih b e ra d a d i b a wa h p ro d uktivita s ra ta -ra ta ne g a ra la in p e ng ha sil ka ka o . Se la ma ini ka ka o le b ih b a nya k d ie ksp o r d a la m wujud b iji ke ring ka ka o d ib a nd ing ka n ha sil o la ha nnya , se hing g a nila i ta mb a hnya te rha d a p p e re ko no mia n se d ikit.
De ng a n me liha t ko nd isi – p o te nsi la ha n, ind ustri ka ka o , p a sa r ka ka o b a ik d a la m ne g e ri ma up un lua r ne g e ri se rta me mb a nd ing ka nnya d e ng a n nila i p e rd a g a ng a n ka ka o Ind o ne sia d a n d unia , b uku ini me nya jika n p a ke t info rma si b e rka ita n d e ng a n ind ustri ka ka o / c o ke la t. Di sa mp ing me ne ra ng ka n b e rb a g a i a sp e k ko nd isi te rkini, b uku ini me mb e ri ula sa n te nta ng p e lua ng inve sta si ind ustri b e rb a sis ka ka o , b a ik p a d a usa ha hulu, hilir, p ro d uk sa mp ing , se rta infra struktur ya ng me nd ukung b isnis te rse b ut. Da la m me mb a ha s p e lua ng inve sta si te rse b ut, d iura ika n ind ustri-ind ustri ya ng p ro sp e ktif untuk d ike mb a ng ka n, lo ka si ind ustri, se rta p e rkira a n b e sa rnya inve sta si ya ng d ib utuhka n, b a ik o le h ma sya ra ka t ma up un p e me rinta h. Unsur-unsur p e nunja ng p e re ko no mia n na sio na l se p e rti se kto r p e rke b una n, se kto r ind ustri p e ng o la ha n ka ka o d a n se kto r p e rd a g a ng a n d a p a t me ma nfa a tka n p a ke t info rma si ini se rta me ng g una ka nnya se b a g a i re fe re nsi p e ng e mb a ng a n b isnisnya p a d a b id a ng ma sing -ma sing .
Ka mi b e rha ra p b uku te rse b ut d a p a t me nja d i sumb e r info rma si, a c ua n, se rta p e ma c u p a ra inve sto r untuk me la kuka n inve sta si p a d a ind ustri ya ng b e rb a sis ka ka o d i Ind o ne sia . Di sa mp ing itu, b uku ini jug a d a p a t me nja d i ma suka n b a g i p e me rinta h d a la m me rumuska n b e rb a g a i ke b ija ka n g una me ma c u inve sta si p a d a usa ha b e rb a sis ka ka o . Se mo g a d e ng a n a d a nya Pa ke t Info rma si Ka ka o ini b isa me na mb a h kha sa na h
info rma si b a g i p a ra sta ke -ho lde r d a la m me nunja ng p e ng e mb a ng a n
ind ustri ka ka o na sio na l.
Tim Pe nyusun
DA FTA R ISI
KATA PENG ANTAR ... i
DAFTAR ISI ... ii
BAB I PENDAHULUAN ... 1
A. La ta r Be la ka ng ... 1
B. Va rie ta s, Ka te g o ri d a n Pe me liha ra a n Ta na ma n Ka ka o ... 2
1. Va rie ta s ... 2
2. Ka te g o ri Ka ka o ... 3
3. Pe me liha ra a n Ta na ma n Ka ka o ... 3
C . Sya ra t Pe rtumb uha n Ka ka o ... 5
1. Ta na h/ la ha n ... 5
2. Iklim ... 6
D. Pe rke mb a ng b ia ka n ... 7
E. Pa ne n ... 8
F. Pro se s p e ng o la ha n b iji ka ka o me nja d i c o ke la t ... 8
1. Pe me ra ma n b ua h ... 9
2. Pe me c a ha n b ua h ... 9
3. Fe rme nta si ... 9
4. Pe re nd a ma n d a n Pe nc uc ia n ... 10
5. Pe ng e ring a n ... 11
6. Pe nyo rtira n/ Pe ng e lo mp o ka n ... 11
7. Pe nyimp a na n ... 11
G . Ke se ha ta n d a n Nutrisi ... 12
BAB II PO TENSI INDUSTRI KAKAO INDO NESIA ... 14
A. Ind ustri Pe ng o la ha n Ka ka o ... 14
1. Wila ya h Po te nsi (Ind ustri Pe ng o la ha n Ka ka o ) ... 14
2. Jumla h Pe la ku Usa ha ... 15
B. Pe rke mb a ng a n Ka ka o Ind o ne sia ... 16
1. Sta nd a r Mutu Ka ka o ... 16
3. Ke b utuha n d a n Pro d uksi Ka ka o Ind o ne sia ... 18
4. Eksp o r Ka ka o Ind o ne sia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it ... 20
5. Imp o r Ka ka o Ind o ne sia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it ... 21
BAB III PO TENSI PASAR KAKAO DUNIA ... 23
A. Pro d uksi Biji Ka ka o Dunia ... 23
B. Ko nsumsi Biji Ka ka o Dunia ... 24
C . Ha rg a Ka ka o Dunia ... 24
D. Pe rke mb a ng a n Ka ka o Dunia ... 25
1. Eksp o r Ka ka o Dunia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it ... 26
2. Imp o r Ka ka o Dunia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it ... 27
3. Tre nd Pe rtumb uha n Eksp o r–Imp o r Dunia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it ... 28
E. Eksp o r/ Imp o r Ne g a ra Pe sa ing ... 29
F. Ne g a ra Tujua n Eksp o r Ka ka o Ind o ne sia ... 33
G . Ne g a ra Pe ng imp o r Ka ka o Ind o ne sia ... 34
BAB IV KESIMPULAN
BA B I
PENDA HULUA N
H. La ta r Be la ka ng
Ke hid up a n ma nusia mo d e rn sa a t ini tid a k te rle p a s d a ri b e rb a g a i
je nis ma ka na n ya ng sa la h sa tunya a d a la h c o ke la t. C o ke la t d iha silka n
d a ri b iji b ua h ka ka o ya ng te la h me ng a la mi se ra ng ka ia n p ro se s
p e ng o la ha n se hing g a b e ntuk d a n a ro ma nya se p e rti ya ng te rd a p a t d i
p a sa ra n. Biji b ua h ka ka o (c o ke la t) ya ng te la h d ife rme nta si d ija d ika n
se rb uk ya ng d ise b ut c o ke la t b ub uk. C o ke la t d a la m b e ntuk b ub uk ini
b a nya k d ip a ka i se b a g a i b a ha n untuk me mb ua t b e rb a g a i ma c a m
p ro d uk ma ka na n d a n minuma n, se p e rti susu, se la i, ro ti, d a n la in–la in.
Bua h c o ke la t ya ng ta np a b iji d a p a t d ife rme nta si untuk d ija d ika n
p a ka n te rna k.
Ka ka o me rup a ka n sa la h sa tu ko mo d ita s a nd a la n p e rke b una n
ya ng p e ra na nnya c ukup p e nting b a g i p e re ko no mia n na sio na l,
khususnya se b a g a i p e nye d ia la p a ng a n ke rja , sumb e r p e nd a p a ta n
d a n d e visa ne g a ra . Disa mp ing itu ka ka o jug a b e rp e ra n d a la m
me nd o ro ng p e ng e mb a ng a n wila ya h d a n p e ng e mb a ng a n
a g ro ind ustri. Pa d a ta hun 2002, p e rke b una n ka ka o te la h me nye d ia ka n
la p a ng a n ke rja d a n sumb e r p e nd a p a ta n b a g i se kita r 900 rib u ke p a la
ke lua rg a p e ta ni ya ng se b a g ia n b e sa r b e ra d a d i Ka wa sa n Timur
Ind o ne sia (KTI) se rta me mb e rika n sumb a ng a n d e visa te rb e sa r ke tig a
sub se kto r p e rke b una n se te la h ka re t d a n minya k sa wit d e ng a n nila i
se b e sa r US $ 701 juta .
Pe rke b una n ka ka o d i Ind o ne sia me ng a la mi p e rke mb a ng a n
p e sa t d a la m kurun wa ktu 20 ta hun te ra khir d a n p a d a ta hun 2002
a re a l p e rke b una n ka ka o Ind o ne sia te rc a ta t se lua s 914.051 ha .
Pe rke b una n ka ka o te rse b ut se b a g ia n b e sa r (87,4%) d ike lo la o le h
ra kya t d a n se le b ihnya 6,0% d ike lo la p e rke b una n b e sa r ne g a ra se rta
d iusa ha ka n se b a g ia n b e sa r a d a la h je nis ka ka o c ura h d e ng a n se ntra
p ro d uksi uta ma a d a la h Sula we si Se la ta n, Sula we si Te ng g a ra d a n
Sula we si Te ng a h. Disa mp ing itu jug a d iusa ha ka n je nis ka ka o mulia
o le h p e rke b una n b e sa r ne g a ra d i Ja wa Timur d a n Ja wa Te ng a h.
Da ri se g i kua lita s, ka ka o Ind o ne sia tid a k ka la h d e ng a n ka ka o
d unia d ima na b ila d ila kuka n fe rme nta si d e ng a n b a ik d a p a t
me nc a p a i c ita ra sa se ta ra d e ng a n ka ka o ya ng b e ra sa l d a ri G ha na
d a n ka ka o Ind o ne sia me mp unya i ke le b iha n ya itu tid a k mud a h
me le le h se hing g a c o c o k b ila d ip a ka i untuk b le nd ing . Se ja la n d e ng a n
ke ung g ula n te rse b ut, p e lua ng p a sa r ka ka o Ind o ne sia c ukup te rb uka
b a ik e ksp o r ma up un ke b utuha n d a la m ne g e ri. De ng a n ka ta la in,
p o te nsi untuk me ng g una ka n ind ustri ka ka o se b a g a i sa la h sa tu
p e nd o ro ng p e rtumb uha n d a n d istrib usi p e nd a p a ta n c ukup te rb uka .
Me skip un d e mikia n, a g rib isnis ka ka o Ind o ne sia ma sih
me ng ha d a p i b e rb a g a i ma sa la h ko mp le ks a nta ra la in p ro d uktivita s
ke b un ma sih re nd a h a kib a t se ra ng a n ha ma p e ng g e re k b ua h ka ka o
(PBK), mutu p ro d uk ma sih re nd a h se rta ma sih b e lum o p tima lnya
p e ng e mb a ng a n p ro d uk hilir ka ka o . Ha l ini me nja d i sua tu ta nta ng a n
se ka lig us p e lua ng b a g i p a ra inve sto r untuk me ng e mb a ng ka n usa ha
d a n me ra ih nila i ta mb a h ya ng le b ih b e sa r d a ri a g rib isnis ka ka o .
I. Va rie ta s, Ka te g o ri d a n Pe m e liha ra a n Ta na m a n Ka ka o
1. Va rie ta s
a . C rio lo (fine c o c o a a ta u ka ka o mulia )
Je nis va rie ta s C rio lo me nd o mina si p a sa r ka ka o hing g a
p e rte ng a ha n a b a d 18, a ka n te ta p i sa a t ini ha nya b e b e ra p a
sa ja p o ho n C rio lo ya ng ma sih a d a . b . Fo ra ste ro
Ve rie ta s ini me rup a ka n ke lo mp o k va rie ta s te rb e sa r ya ng d io la h
d a n d ita na mi.
c . Trinita rio / Hib rid a
2. Ka te g o ri Ka ka o
Da la m ko mo d ita s p e rd a g a ng a n ka ka o d unia d ib a g i me nja d i d ua
ka te g o ri b e sa r b iji ka ka o :
b . ka ka o mulia (“ fine c o c o a ” )
Se c a ra umum, Ka ka o mulia d ip ro d uksi d a ri va rie ta s C rio lo
c . ka ka o c ura h (“ b ulk o r o rd ina ry c o c o a ” )
Ka ka o c ura h b e ra sa l d a ri je nis Fo ra ste ro
3. Pe m e liha ra a n Ta na m a n Ka ka o
a . Pe ma ng ka sa n
Pe ma ng ka sa n p o ho n p e lind ung d ila kuka n a g a r d a p a t b e rfung si
untuk ja ng ka wa ktu ya ng la ma . Pe ma ng ka sa n d ila kuka n
te rha d a p c a b a ng -c a b a ng ya ng tumb uh re nd a h d a n le ma h.
Po ho n d ip a ng ka s se hing g a c a b a ng te re nd a h a ka n b e rja ra k
le b ih d a ri 1 m d a ri ta juk ta na ma n ka ka o . Pe ma ng ka sa n ini
me rup a ka n usa ha untuk me ning ka tka n p ro d uksi d a n
me mp e rta ha nka n umur e ko no mis ta na ma n. De ng a n
p e ma ng ka sa n ma ka a ka n me nc e g a h se ra ng a n ha ma d a n
p e nya kit, me mb e ntuk ta juk p o ho n, me me liha ra ta na ma n d a n
me ma c u p ro d uksi.
b . Pe nyia ng a n
Tujua nnya a d a la h untuk me nc e g a h p e rsa ing a n d a la m
p e nye ra p a n a ir d a n unsur ha ra se rta me nc e g a h ha ma d a n
p e nya kit. Pe nyia ng a n ha rus d ila kuka n se c a ra rutin, minima l sa tu
b ula n se ka li d e ng a n me ng g una ka n c a ng kul, ko re t a ta u d ic a b ut
d e ng a n ta ng a n.
c . Pe mup uka n
Pe mup uka n d ila kuka n se te la h ta na ma n ka ka o b e rumur d ua
b ula n d i la p a ng a n. Pe mup uka n p a d a ta na ma n ya ng b e lum
me ng ha silka n d ila kuka n d e ng a n c a ra me na b urka n p up uk
b ula n) d a n 50 c m – 75 c m (untuk umur 14 – 20 b ula n) d a ri
b a ta ng uta ma . Se d a ng untuk ta na ma n ya ng me ng ha silka n,
p e na b ura n p up uk d ila kuka n p a d a ja ra k 50 c m – 75 c m d a ri
b a ta ng uta ma . Pe na b ura n p up uk d ila kuka n d a la m a lur
se d a la m 10 c m.
d . Pe nyira ma n
Pe nyira ma n ta na ma n ka ka o ya ng tumb uh d e ng a n ko nd isi
ta na h ya ng b a ik d a n me miliki p o ho n p e lind ung tid a k
me me rluka n b a nya k a ir. Air ya ng b e rle b iha n a ka n
me nye b a b ka n ko nd isi ta na h me nja d i sa ng a t le mb a b .
Pe nyira ma n d ila kuka n p a d a ta na ma n mud a , te ruta ma
ta na ma n ya ng tid a k me miliki p o ho n p e lind ung .
e . Pe mb e ra nta sa n ha ma d a n p e nya kit
Pe mb e ra nta sa n ha ma d ila kuka n d e ng a n p e nye mp ro ta n
p e stisid a d a la m d ua ta ha p . Pe rta ma , b e rtujua n untuk
me nc e g a hse b e lum d ike ta hui a d a ha ma ya ng me nye ra ng .
Ka d a r d a n je nis p e stisid a d ise sua ika n. Ta ha p ya ng ke d ua
a d a la h usa ha p e mb e ra nta sa n ha ma , d ima na je nis d a n ka d a r
p e stisid a ya ng d ig una ka n d iting ka tka n. C o nto h p e stisid a ya ng
d ig una ka n: De lta me trin (De c is 2,5 EC ), Siha lo trin (Me ta d o r 25
EC ) d a n la in-la in.
Ha ma ya ng se ring me nye ra ng ta na ma n ka ka o a nta ra la in
b e la la ng (Va la ng a Nig ric o rnis), ula t je ng ka l (Hyp sid ra ta la ka
Wa lke r), kutu p utih (Pla no c c o s lila c i), p e ng hisa p b ua h
(He lo p e ltis sp.), d a n p e ng g e re k b a ta ng (Ze uze ra sp .). Inse ktisid a ya ng se ring d ig una ka n untuk p e mb e ra nta sa n b e la la ng , ula t
je ng ka l, d a n kutu p utih a nta ra la in a d a la h De c is, C up ra yc id e ,
Le b a yc id e , C o e sa r d a n Ata b ro n. Pe ng hisa p b ua h d a p a t
d ib e ra nta s d e ng a n Le b a yc id e , C up ra yc id e d a n De c is.
Pe nya kit ya ng se ring d ite muka n d a la m b ud id a ya ka ka o ,
d ise b a b ka n o le h ja mur O nc o b a sidium the b ro ma e. Se la in itu jug a se ring d ijump a i p e nya kit b usuk b ua h ya ng d ise b a b ka n o le h
Phyto p te ra sp .
J. Sya ra t Pe rtum b uha n Ka ka o
Ha b ita t a la m ta na ma n ka ka o b e ra d a d i huta n b e riklim tro p is.
Ka ka o me rup a ka n ta na ma n tro p is ya ng suka a ka n na ung a n (Sha de
Lo ving Pla nt) d e ng a n p o te nsi ha sil b e rva ria si 50-120 b ua h/ p o ho n/ ta hun. Va rie ta s ya ng umum te rd iri a ta s : C rio lo ,
Fo ra ste ro , d a n Trinita rio (hib rid a ) ya ng me rup a ka n ha sil p e rsila ng a n
C rio lo d a n Fo ra ste ro . Fo ra ste ro le b ih se sua i d i d a ta ra n re nd a h,
se d a ng ka n C rio lo d a p a t d ita na m sa mp a i d e ng a n d a ta ra n a g a k
ting g i. C rio lo te rd iri a ta s kultiva r So uth Ame ric a n C rio lo s d a n C e ntra l
Ame ric a n C rio lo s, se d a ng ka n Fo ra ste ro te rd iri a ta s kultiva r Lo we r
Ama zo ne Hyb rid (LAH) d a n Up p e r Ama zo ne Hyb rid (UAH).
UAH me mp unya i ka ra kte r p ro d uksi ting g i, c e p a t me ng a la mi fa se
g e ne ra tif/ b e rb ua h se te la h umur 2 ta hun, ta ha n p e nya kit VSD
(Va sc ula r Stre a k Die b a c k), ma sa p a ne n se p a nja ng ta hun d a n
fe rme nta sinya ha nya 6 ha ri.
3. Ta na h/ la ha n
a . Ting g i te mp a t
ta na ma n Ka ka o d a p a t tumb uh sa mp a i ke ting g ia n te mp a t
ma ksimum 1200 m d p l, ke ting g ia n te mp a t o p timum a d a la h
1-600 m d p l
b . To p o g ra fi
ke miring a n le re ng ma ksimum 40o
c . Hid ro lo g i
Ta na ma n ka ka o sa ng a t se nsitif b ila ke kura ng a n a ir, se hing g a
ta na hnya ha rus me miliki p e nyimp a na n/ ke te rse d ia a n a ir
d . Sifa t fisik ta na h
So lum > 90 c m ta np a a d a la p isa n p a d a s, Te kstur le mp ung lia t
b e rp a sir ko mp o sisi p a sir 50%, d e b u 10 - 20%, lia t 30 - 40%.
Ko nsiste nsi g e mb ur sa mp a i a g a k te g uh d e ng a n p e rme a b ilita s
se d a ng sa mp a i b a ik, ke d a la ma n a ir ta na h minima l 3 m. Ka ka o
me me rluka n ta na h d e ng a n struktur ka sa r ya ng b e rg una untuk
me mb e ri rua ng a g a r a ka r d a p a t me nye ra p nutrisi ya ng
d ip e rluka n se hing g a p e rke mb a ng a n siste m a ka r d a p a t o p tima l
e . Sifa t kimia ta na h
Sifa t kimia d a ri ta na h b a g ia n a ta s me rup a ka n ha l ya ng p a ling
p e nting ka re na a ka r-a ka r a ka n me nye ra p nutrisi. Ke ma sa ma n
ta na h (p H) o p timum 6.0—6.75, Ka ka o tid a k ta ha n te rha d a p
ke je nuha n Al ting g i, Ke je nuha n b a sa minimum 35%, ka lsit
(C a C O 3) d a n g ip s (C a SO 2) ma sing -ma sing tid a k b o le h le b ih
d a ri 1% d a n 0.5%, KTK to p so il: 12 me / 100 g , KTK sub so il: 5
me / 100 g , KTK Mg :20 me / 100 g , d a n ka nd ung a n b a ha n o rg a nik
> 3%.
f. Le ta k Linta ng : 200 LU - 200 LS
g . Je nis ta na h
se sua i p a d a ta na h re g o so l, se d a ng ka n ta na h la to so l kura ng
b a ik
4. Iklim
a . C ura h huja n
C ura h huja n me rup a ka n unsur iklim te rp e nting . Pe p o ho na n
sa ng a t se nsitif te rha d a p ka d a r a ir. C ura h huja n ya ng
d ib utuhka n ha rus ting g i d a n te rd istrib usi d e ng a n b a ik se p a nja ng
ta hun. Ting ka t c ura h huja n ya ng b a ik p e r ta hun b e rkisa r a nta ra
1500 mm – 2500 mm. C ura h huja n sa a t musim ke ma ra u
se b a iknya le b ih kura ng d a ri 100 mm p e r b ula n d a n tid a k le b ih
b . Te mp e ra tur
Te mp e ra tur ma ksimum 300-320 C , minimum 180-210 C , d a n
te mp e ra tur o p timum 26.60 C
c . Sina r ma ta ha ri
inte nsita s 75% d a ri c a ha ya p e nuh p a d a ta na ma n d e wa sa , 50%
p a d a ta na ma n mud a , d a n 25% d i p e mb ib ita n
d . Ke le mb a b a n > 80%
e . Ke c e p a ta n a ng in id e a l 2-5 m/ d e tik a ka n sa ng a t me mb a ntu
d a la m p e nye rb uka n
K. Pe rke m b a ng b ia ka n
Ta na ma n ka ka o d ike mb a ng b ia ka n d a ri b ib it. Bib it a ka n
b e rke c a mb a h d a n me mp ro d uksi ta na ma n ya ng b a ik jika d ia mb il d a ri
p o t tid a k le b ih d a ri 15 ha ri.
1. Ste k
Po ho n d ip o to ng a nta ra 2 a ta u 5 d a un d a n 1 a ta u 2 p uc uk.
De d a un d ip o to ng se te ng a h d a n p o to ng a n ta d i d ita na m d i p o t
d e ng a n d itutup i le mb a ra n p o lythe ne hing g a a ka r mula i tumb uh.
2. Pe nyila ng a n
Puc uk d ip o to ng d a ri p o ho n d a n d ite mp e l d ib a wa h kulit ka yu d i
p o ho n la in. Po to ng a n ta d i ke mud ia n d iika t d e ng a n ta li ra p ia d a n
p le ste r lilin ya ng te rb ua t d a ri p la stik b e ning untuk me nc e g a h
hila ng nya ke le mb a b a n. Bila p uc uk mula i tumb uh ma ka p o ho n tua
ya ng te rle ta k d ia ta s ha rus d ip o to ng
3. C a ng ko k
Kulit ka yu d ia mb il p o to ng a nnya ke mud ia n d itutup i d e ng a n se rb uk
ka yu d a n se he la i p o lythe ne . Are a ta d i a ka n me mp ro d uksi a ka
L. Pa ne n
Bua h ka ka o d a p a t d ip a ne n a p a b ila te rja d i p e rub a ha n wa rna
kulit p a d a b ua h ya ng te la h ma ta ng . Se ja k fa se p e mb ua ha n sa mp a i
me nja d i b ua h d a n ma ta ng , ka ka o me me rluka n wa ktu se kita r 5 b ula n.
Bua h ma ta ng d ic irika n o le h p e rub a ha n wa rna kulit b ua h d a n b iji ya ng
le p a s d a ri kulit b a g ia n d a la m. Bila b ua h d ig unc a ng , b iji b ia sa nya
b e rb unyi. Ke te rla mb a ta n wa ktu p a ne n a ka n b e ra kib a t p a d a
b e rke c a mb a hnya b iji d i d a la m.
Te rd a p a t tig a p e rub a ha n wa rna kulit p a d a b ua h ka ka o ya ng
me nja d i krite ria ke la s ke ma ta ng a n b ua h d i ke b un-ke b un ya ng
me ng usa ha ka n ka ka o . Se c a ra umum krite ria te rse b ut te rsa ji p a d a
Ta b e l.
Ta b e l- 1:Pe rub a ha n Wa rna d a n Pe ng e lo m p o ka n Ke la s Ke m a ta ng a n Bua h
(Sum b e r : Tum p al H.S. Sire g ar,dkk.,2003)
M. Pro se s p e ng o la ha n b iji ka ka o m e nja di c o ke la t
Ha rg a b iji ka ka o Ind o ne sia re la tif re nd a h d a n d ike na ka n
p o to ng a n ha rg a d ib a nd ing ka n d e ng a n ha rg a p ro d uk sa ma d a ri
ne g a ra p ro d use n la in. Fa kto r p e nye b a b mutu ka ka o b e ra g a m a d a la h
minimnya sa ra na p e ng o la ha n, le ma hnya p e ng a wa sa n mutu se rta
p e ne ra p a n te kno lo g i p a d a se luruh ta ha p a n p ro se s p e ng o la ha n b iji
ka ka o ra kya t ya ng tid a k b e ro rie nta si p a d a mutu. Krite ria mutu b iji
Pe rub a ha n
Wa rna
Ba g ia n Kulit Bua h ya ng Me ng a la m i
Pe rub a ha n Wa rna
Ke la s
Ke m a ta ng a n Bua h
Kuning Pa d a a lur b ua h C
Kuning Pa d a a lur b ua h d a n p ung g ung
a lur b ua h B
Kuning Pa d a se luruh p e rmuka a n b ua h A
ka ka o me lip uti a sp e k fisik, c ita ra sa d a n ke b e rsiha n se rta ta ha p a n
p ro se s p ro d uksinya . Pro se s p e ng o la ha n b ua h ka ka o me ne ntuka n
mutu p ro d uk a khir ka ka o , ka re na d a la m p ro se s ini te rja d i
p e mb e ntuka n c a lo n c ita ra sa kha s ka ka o d a n p e ng ura ng a n c ita ra sa
ya ng tid a k d ike he nd a ki, misa lnya ra sa p a hit d a n se p a t.
1. Pe m e ra m a n b ua h
Bua h ya ng te la h d ip a ne n d ikump ulka n d a n d ike lo mp o kka n
b e rd a sa rka n ke la s ke ma ta ng a nnya . Bia sa nya d ila kuka n
p e me ra ma n untuk me mp e ro le h ke se ra g a ma n ke ma ta ng a n b ua h
d a n me mud a hka n p e ng e lua ra n b iji d a ri b ua h ka ka o . Pe me ra ma n
d ila kuka n d i te mp a t ya ng te d uh, la ma nya se kita r 5-7 ha ri.
2. Pe m e c a ha n b ua h
- Bua h ka ka o d ip e c a h a ta u d ib e la h untuk me nd a p a tka n b iji
ka ka o . Pe me c a ha n b ua h d a p a t me ng g una ka n p e mukul ka yu
a ta u me mukulka n b ua h sa tu d e ng a n b ua h la innya . Pe rlu
d iing a t untuk me ng hind a ri ko nta k la ng sung b iji ka ka o d e ng a n
b e nd a -b e nd a lo g a m ka re na d a p a t me nye b a b ka n wa rna b iji
ka ka o me nja d i ke la b u
- Biji ka ka o d ike lua rka n la lu d ima sukka n d a la m e mb e r p la stik a ta u
wa d a h la in ya ng b e rsih, se d a ng e mp ulur ya ng me le ka t p a d a
b iji d ib ua ng
3. Fe rm e nta si
Tujua n fe rme nta si a d a la h untuk me ma tika n le mb a g a b iji a g a r tid a k
tumb uh se hing g a p e rub a ha n-p e rub a ha n d i d a la m b iji a ka n
mud a h te rja d i, se p e rti wa rna ke p ing b iji, p e ning ka ta n a ro ma d a n
ra sa , p e rb a ika n ko nsiste nsi ke p ing b iji d a n untuk me le p a ska n
se la p ut le nd ir. Se la in itu untuk me ng ha silka n b iji ya ng ta ha n
te rha d a p ha ma d a n ja mur. Biji ka ka o d ife rme nta sika n d i d a la m
ko ta k ka yu b e rlub a ng , d a p a t te rb ua t d a ri p a p a n a ta u ke ra nja ng
b a mb u. Fe rme nta si me me rluka n wa ktu 6 ha ri. Da la m p ro se s
Ad a d ua c a ra fe rme nta si :
1. Fe rme nta si d e ng a n ko ta k/ p e ti fe rme nta si
a . Biji ka ka o d ima sukka n d a la m ko ta k te rb ua t d a ri le mb a ra n
p a p a n ya ng b e rukura n p a nja ng 60 c m d e ng a n ting g i 40 c m
(ko ta k d a p a t me na mp ung ± 100 kg b iji ka ka o b a sa h) se te la h
itu ko ta k d itutup d e ng a n ka rung g o ni/ d a un p isa ng .
b . Pa d a ha ri ke 3 (se te la h 48 ja m) d ila kuka n p e mb a lika n a g a r
fe rme nta si b iji me ra ta .
c . Pa d a ha ri ke 6 b iji-b iji ka ka o d ike lua rka n d a ri ko ta k fe rme nta si
d a n sia p untuk d ije mur.
2. Fe rme nta si me ng g una ka n ke ra nja ng b a mb u
a . Ke ra nja ng b a mb u te rle b ih d a hulu d ib e rsihka n d a n d ia la si
d e ng a n d a un p isa ng b a ru ke mud ia n b iji ka ka o d ima suka n
(ke ra nja ng d a p a t me na mp ung ± 50 kg b iji ka ka o b a sa h)
b . Se te la h b iji ka ka o d ima suka n ke ra nja ng d itutup d e ng a n
d a un p isa ng .
c . Pa d a ha ri ke 3 d ila kuka n p e mb a lika n b iji d a n p a d a ha ri ke 6
b iji-b iji d ike lua rka n untuk sia p d ije mur.
4. Pe re nd a m a n d a n Pe nc uc ia n
Tujua n p e re nd a ma n d a n p e nc uc ia n a d a la h untuk me ng he ntika n
p ro se s fe rme nta si d a n me mp e rb a iki ke na mp a ka n b iji. Pe re nd a ma n
b e rp e ng a ruh te rha d a p p ro se s p e ng e ring a n d a n re nd e me n.
Se la ma p ro se s p e re nd a ma n b e rla ng sung , se b a g ia n kulit b iji ka ka o
te rla rut se hing g a kulitnya le b ih tip is d a n re nd e me nnya b e rkura ng .
Se hing g a p ro se s p e ng e ring a n me nja d i le b ih c e p a t. Se te la h
p e re nd a ma n, d ila kuka n p e nc uc ia n untuk me ng ura ng i sisa -sisa
le nd ir ya ng ma sih me ne mp e l p a d a b iji d a n me ng ura ng i ra sa a sa m
p a d a b iji, ka re na jika b iji ma sih te rd a p a t le nd ir ma ka b iji a ka n
mud a h me nye ra p a ir d a ri ud a ra se hing g a mud a h te rse ra ng ja mur
5. Pe ng e ring a n
Pe ng e ring a n b e rtujua n untuk me nurunka n ka d a r a ir d a la m b iji d a ri
60% sa mp a i p a d a ko nd isi ka d a r a ir d a la m b iji tid a k d a p a t
me nurunka n kua lita s b iji d a n b iji tid a k d itumb uhi c e nd a wa n.
Pe ng e ring a n d a p a t d ila kuka n d e ng a n d e ng a n me nje mur d i
b a wa h sina r ma ta ha ri a ta u se c a ra b ua ta n d e ng a n me ng g una ka n
me sin p e ng e ring a ta u ko mb ina si ke d ua nya . De ng a n sina r ma ta ha ri
d ib utuhka n wa ktu 2-3 ha ri, te rg a ntung ko nd isi c ua c a , sa mp a i
ka d a r a ir b iji me nja d i 7-8%. Se d a ng ka n d e ng a n p e ng e ring a n
b ua ta n b e rla ng sung p a d a te mp e ra tur 65° – 68° C .
6. Pe nyo rtira n/ Pe ng e lo m p o ka n
Biji ka ka o ke ring d ib e rsihka n d a ri ko to ra n d a n d ike lo mp o kka n
b e rd a sa rka n mutunya . So rta si d ila kuka n se te la h 1-2 ha ri d ike ring ka n
a g a r ka d a r a ir se imb a ng , se hing g a b iji tid a k te rla lu ra p uh d a n tid a k
mud a h rusa k, so rta si d a p a t d ila kuka n d e ng a n me ng g una ka n
a ya ka n ya ng d a p a t me misa hka n b iji ka ka o d a ri ko to ra n.
Pe ng e lo mp o ka n ka ka o b e rd a sa rka n mutu :
Mutu A : d a la m 100 g b iji te rd a p a t 90-100 b utir b iji Mutu B : d a la m 100 g b iji te rd a p a t 100-110 b utir b iji Mutu C : d a la m 100 g b iji te rd a p a t 110-120 b utir b iji
7. Pe nyim p a na n
Biji ka ka o ke ring d ima sukka n ke d a la m ka rung g o ni. Tia p ka rung
g o ni d iisi 60 kg b iji ka ka o ke ring ke mud ia n ka rung te rse b ut d isimp a n
d a la m rua ng a n ya ng b e rsih, ke ring d a n me miliki lub a ng p e rg a ntia n
ud a ra . Anta ra la nta i d a n wa d a h b iji ka ka o d ib e ri ja ra k ± 8 c m d a n
ja ra k d a ri d ind ing ± 60 c m. Biji ka ka o d a p a t d isimp a n se la ma ± 3
N. Ke se ha ta n da n Nutrisi
Di ma sa la lu, c o ke la t d ip e rc a ya se b a g a i ma ka na n ting g i ka lo ri
untuk me mo mp a e ne rg i, misa lnya b a g i p a ra a tle t d a n te nta ra .
Se ma kin b a nya k rise t ya ng d ila kuka n d a la m b id a ng ke se ha ta n d a n
ka nd ung a n nutrisi untuk me ne liti ka ka o d a n c o ke la t. Rise t me ne muka n
ind ika si b a hwa b e b e ra p a ko mp o ne n ya ng te rka nd ung d a la m ka ka o
d a p a t me mb a ntu me nc e g a h p e nya kit c a rdio va sc ula r d a n d a p a t me ng ura ng i re siko ka nke r. Ta p i b a g a ima na p un ha l te rse b ut
te ng g e la m o le h a ng g a p a n b a hwa c o ke la t se b a g a i p e nye b a b
o b e sita s. Se b a g ia n o ra ng me ng kla sifika sika n c o ke la t se b a g a i “ junk fo o d ” ka re na ka nd ung a n ka lo rinya ya ng ting g i.
Se iring d e ng a n se ma kin b e sa rnya p e rha tia n te rha d a p a sp e k
ke se ha ta n d a n ka nd ung a n nutrisi d a ri ka ka o d a n c o ke la t, se kre ta ria t
IC C O (Inte rna tio na l C o c o a O rg a niza tio n) b e rinisia tif untuk ikut te rlib a t
d a la m p e rd e b a ta n, d e ng a n tujua n untuk me nya mp a ika n ke p a d a
p ub lik sua tu g a mb a ra n o b ye ktif me ng e na i ko nsumsi ka ka o d a n
c o ke la t d ip a nd a ng d a ri sisi sta tus ke se ha ta n d a n ka nd ung a n nutrisi
te rha d a p ko nsume n. Se b a g a i ha silnya , se kre ta ria t te la h me mb ua t
ra nc a ng a n d a ri "Inve nto ry o f He a lth a nd Nutritio na l Attrib ute s o f
C o c o a a nd C ho c o la te " se b a g a i ra nc a ng a n p e rta ma d a ri p ro g ra m
a ksi te rha d a p a sp e k ke se ha ta n d a n ka nd ung a n nutrisi d a ri ka ka o d a n
c o ke la t.
Inve nta risa si me ne liti b ukti d a ri ke untung a n-ke untung a n d a ri
ka ka o te rha d a p p e nd e rita c a rdio va sc ula r. Ke untung a n-ke untung a n te rse b ut tid a k ha nya b e ra sa l d a ri le ma k ka ka o , ta p i b a hka n le b ih
p e nting la g i, ka re na b iji ka ka o me ng a nd ung se jumla h b e sa r
p hyto c he mic a ls ya ng me rup a ka n ko mp o ne n p siko lo g i a ktif ya ng d a p a t d ite muka n p a d a ta na m-ta na ma n, se p e rti a ng g ur, a p e l, te h,
b ua h-b ua ha n, sa yura n d a n la in-la in. Ke lo mp o k te rse b ut d ise b ut
Dise b ut se b a g a i a nti-o ksid a n ya ng kua t d a n d ip e rc a ya d a p a t
me mb a ntu d a ya ta ha n se l-se l tub uh te rha d a p ke rusa ka n ya ng
d ise b a b ka n o le h ra d ika l b e b a s, ya ng te rb e ntuk o le h se ra ng ka ia n
p ro se s te rma suk sa a t tub uh me me rluka n o ksig e n untuk me ng ha silka n
e ne rg i. Ha sil la b o ra to rium d a n p e ne litia n te la h me ng ind ika sika n
b a hwa fla vo no ids ka ka o d a p a t me nc e g a h o ksid a si ko le ste ro l-LDL ya ng d a p a t me nye b a b ka n p e nya kit ja ntung . Timb ul jug a fa kta
b a hwa ka ka o d a n c o ke la t d a p a t me ng ura ng i re siko b e b e ra p a je nis
ka nke r. Ke untung a n te rse b ut b e ra sa l d a ri p hyto c he mic a ls ya ng
BA B II
PO TENSI INDUSTRI KA KA O INDO NESIA
C . Ind ustri Pe ng o la ha n Ka ka o
1. Wila ya h Po te nsi (Ind ustri Pe ng o la ha n Ka ka o )
Ind o ne sia me rup a ka n p ro d use n ka ka o te rb e sa r ke tig a d i d unia
se te la h ne g a ra Pa nta i G a ding d a n G ha na. Tig a b e sa r ne g a ra p e ng ha sil ka ka o se b a g a i b e rikut ; Pa nta i G a d ing (1.276.000 to n),
G ha na (586.000 to n), Ind o ne sia (456.000 to n). Lua s la ha n ta na ma n
ka ka o Ind o ne sia le b ih kura ng 992.448 Ha d e ng a n p ro d uksi b iji ka ka o
se kita r 456.000 to n p e r ta hun, d a n p ro d uktivita s ra ta -ra ta 900 Kg p e r
ha .
Da e ra h p e ng ha sil ka ka o Ind o ne sia a d a la h se b a g a i b e rikut:
Sula we si Se la ta n 184.000 to n (28,26%), Sula we si Te ng a h 137.000 to n
(21,04%), Sula we si Te ng g a ra 111.000 to n (17,05%), Suma te ra Uta ra
51.000 to n (7,85%), Ka lima nta n Timur 25.000 to n (3,84%), La mp ung
21.000 to n (3,23%) d a n d a e ra h la innya 122.000 to n (18,74%).
Me nurut usa ha nya p e rke b una n ka ka o Ind o ne sia
d ike lo mp o kka n d a la m 3 (tig a ) ke lo mp o k ya itu ; Pe rke b una n Ra kya t
887.735 Ha , Pe rke b una n Ne g a ra 49.976 Ha d a n Pe rke b una n Swa sta
G a m b a r- 1:Lua s La ha n da n Pro d uksi Ka ka o
(Sum b e r : Pusat Data dan Info rm asi De p arte m e n Pe rindustrian)
2. Jum la h Pe la ku Usa ha
Me skip un se b a g ia n b e sa r ha sil p e rke b una n ka ka o Ind o ne sia
d ie ksp o r d a la m b e ntuk b a ha n me nta h, d i d a la m ne g e ri jug a
te rd a p a t ind ustri p e ng o la ha n ka ka o . Ind ustri p e ng o la ha n ka ka o
b a nya k b e ra d a d i p ula u Ja w a . Jumla h p e la ku usa ha ya ng b e rg e ra k
G a m b a r- 2:Pe nye b a ra n Ind ustri Ka ka o
(Sum b e r : Pusat Data dan Info rm asi De p arte m e n Pe rindustrian)
D. Pe rke m b a ng a n Ka ka o Ind o ne sia
6. Sta nd a r Mutu Ka ka o
Ta b e l- 2:Sta nd a r Na sio na l Ind o ne sia Biji Ka ka o (SNI 01 – 2323 – 2000) (Sum b e r : www.kadin- indo ne sia.o r.id)
No . Ka ra kte ristik Mutu
I
Mutu II Sub
Sta nd a r
1. Jumla h b iji/ 100 g r * * * * * *
2. Ka d a r a ir, %(b / b ) ma ks 7,5 7,5 >7,5
3. Be rja mur, %(b / b ) ma ks 3 4 > 4
4. Ta k Te rfe rme nta si %(b / b ) ma ks 3 8 > 8
5. Be rse ra ng g a , ha mp a , b e rke c a mb a h,
%(b / b ) ma ks
3 6 > 6
6. Biji p e c a h, % (b / b ) ma ks 3 3 3
7. Be nd a a sing % (b / b ) ma ks 0 0 0
Ke te ra ng a n:
* Re visi Se p te mb e r 1992
* Ukura n b iji d ite ntuka n o le h jumla h b iji p e r 100 g r.
• AA Jumla h b iji p e r 100 g ra m ma ksimum 85
• A Jumla h b iji p e r 100 g ra m ma ksimum 100
• B Jumla h b iji p e r 100 g ra m ma ksimum 110
• C Jumla h b iji p e r 100 g ra m ma ksimum 120
• Sub sta nd a r jumla h b iji p e r 100 g ra m ma ksimum > 120.
7. Po ho n Ind ustri Ka ka o
G a m b a r- 3:Po ho n Ind ustri Ka ka o (Sum b e r : www.kadin- indo ne sia.o r.id)
8. Ke b utuha n d a n Pro d uksi Ka ka o Ind o ne sia
Ke b utuha n ka ka o d a la m ne g e ri ma sih d ia ng g a p se d ikit,
se kita r 250 rib u to n p e r ta hun. Se me nta ra p ro d uksi ka ka o Ind o ne sia
me nc a p a i 445000 to n p e r ta hun. Na mun re nd a hnya ke b utuha n
ka ka o na sio na l itu b uka n ta np a se b a b . Ha l ini ka re na p e me rinta h
me ne ta p ka n Pa ja k Pe rta mb a ha n Nila i (PPN) 10% untuk se tia p ka ka o
me ng e ksp o r p ro d uknya ke lua r ne g e ri, ma ka tid a k d ike na ka n PPN.
De ng a n d e mikia n p e ta ni le b ih suka me la kuka n e ksp o r.
Pro d uksi Ind o ne sia 456 rib u to n b iji ka ka o . Di e ksp o r d a la m
b e ntuk b iji 365 rib u to n d a n sisa nya 121 rib u to n d io la h d i d a la m
ne g e ri. Pro d uksi c o kla t o la ha n se b a nya k 96 rib u to n me lip uti c o c o a b utte r d a n c o c o a p o wde r
a . Eksp o r c o kla t o la ha n p a d a ta hun 2006 a d a la h 80.991 To n d e ng a n
nila i US$. 175.314.000 d e ng a n rinc ia n se b a g a i b e rikut :
1. C o c o a Butte r 36.942 to n d e ng a n nila i US$ 145.995.000
2. C o c o a Po wd e r 25.423 to n d e ng a n nila i US$ 20.707.000
3. C o c o a c a ke 17.354 to n d e ng a n nila i US$ 6.647.000
4. C o c o a liq uo r 1.272 to n d e ng a n nila i US$ 1.965.000
b . Se d a ng ka n Vo lume d a n Nila i Imp o r Biji Ka ka o d a n Ka ka o O la ha n
Ind o ne sia Ta hun 2006 a d a la h 26.412 to n d e ng a n nila i
US$38.333.000 d e ng a n rinc ia n se b a g a i b e rikut :
1.
C o c o a b e a n 21.763 to n d e ng a n nila i US$.32.209.0002.
C o c o a p o wd e r 4.372 to n d e ng a n nila i US$ 5.730.0003.
C o c o a liq uo r 225 to n d e ng a n nila i US$ 348.0004.
C a c a o c a ke 42 to n d e ng a nn nila i US$ 16.0009. Eksp o r Ka ka o Ind o ne sia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it
BRO KEN,RAW O R RO ASTED 305,416,868 581,389,679 463,600,311 413,964,503 508,820,534 676,841,385
1802
C O C O A SHELLS, HUSKS, SKINS AND
O THER C O C O A WASTE 4,256,758 584,730 217,996 380,409 451,202 1,354,725
1803
C O C O A PASTE, WHETHER O R NO T
DEFATTED 9,333,366 15,277,984 13,682,594 9,716,380 10,816,823 12,144,319
1804 C O C O A BUTTER, FAT AND O IL 61,153,324 89,648,810 121,185,883 108,690,368 144,494,993 179,133,440
1805
C O C O A PO WDER, NO T C O NTAINING ADDED SUG AR O R
O THER SWEETENING MATTER 20,505,201 45,213,135 56,768,189 45,869,616 30,913,198 28,230,712
1806
C HO C O LATE AND O THER FO O D PREPARATIO NS C O NTAINING
C O C O A (+) 28,620,489 35,536,024 34,461,008 20,503,035 16,350,389 17,702,057
G ra fik e ksp o r ka ka o Ind o ne sia me nunjukka n a d a nya ke na ika n
p a d a b e b e ra p a ko mo d iti, d ima na nila i e ksp o r ya ng p a ling b e sa r
d isumb a ng o le h ko mo d iti c o c o a b e a ns, who le o r b ro ke n, ra w o r ro a ste d ya ng b e sa rnya se kita r 74 %. Ke na ika n e ksp o r ka ka o me nta h b e rb a nd ing te rb a lik d e ng a n p ro d uk o la ha n ya ng re la tif me ng a la mi
p e nuruna n e ksp o r me ng ind ika sika n b a hwa p e ng usa ha ka ka o le b ih
me milih me ng e ksp o r ka ka o d a la m b e ntuk b iji d a rip a d a me ng o la h
ka ka o d i d a la m ne g e ri. G e ja la se ma c a m ini tid a k b a ik.
10.Im p o r Ka ka o Ind o ne sia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it
Ta b e l- 4:Im p o r Ka ka o Ind o ne sia b e rda sa rka n HS 4 d ig it (Sum b e r : Pusat Data dan Info rm asi De p arte m e n Pe rindustrian)
HS DESKRIPSI 2001 2002 2003 2004 2005 2006
1801
C O C O A BEANS,WHO LE O R
BRO KEN,RAW O R RO ASTED 27,611,854 40,225,649 52,618,682 50,991,355 48,006,760 43,187,316
1802
C O C O A SHELLS, HUSKS, SKINS AND
O THER C O C O A WASTE 49,222 35,702 1,167,052 40,412 55,640
1803
C O C O A PASTE, WHETHER O R NO T
DEFATTED 1,746,354 228,273 651,465 269,593 740,243 931,043
1804 C O C O A BUTTER, FAT AND O IL 48,777 57,681 48,765 686,928 86,694 33,354
1805
C O C O A PO WDER, NO T C O NTAINING ADDED SUG AR O R
O THER SWEETENING MATTER 4,731,628 6,952,806 8,470,817 10,863,666 9,338,698 10,200,688
1806
C HO C O LATE AND O THER FO O D PREPARATIO NS C O NTAINING
BA B III
A frika 1952 68.10% 2231 70.40% 2550 72.10% 2379 70.30% 2577 71.80%
B. Ko nsum si Biji Ka ka o Dunia
Ta b e l- 6:Ko nsum si Biji Ka ka o Dunia (Sum b e r : www.ic c o .o rg )
2001/ 02 2002/ 03 2003/ 04 2004/ 05 2005/ 06
Ero pa 1282 44.40% 1320 42.90% 1346 41.60% 1375 41.10% 1462 42.10%
Je rm a n 195 193 225 235 302
Be la nd a 418 450 445 460 470
La innya 669 677 676 680 690
A frika 421 14.60% 447 14.50% 446 14.40% 493 14.80% 507 14.60%
fla vo r, d a n re nd a hnya ka d a r le ma k, se hing g a ha rg a ka ka o Ind o ne sia
se la lu me nd a p a tka n p o to ng a n ha rg a c ukup ting g i se kita r 15% d a ri ra ta
-ra ta ha rg a ka ka o d unia .
Ta b e l- 7:Ha rg a Ka ka o Dunia (Sum b e r : www.ic c o .o rg )
Ta hun US$ p e r to n
2001 1088.7
2002 1778.0
2003 1754.9
2004 1548.4
2005 1538.1
2006 1590.7
2007 1934.6
D. Pe rke m b a ng a n Ka ka o Dunia
Di p a sa r d unia te ruta ma e ro p a , mutu ka ka o Ind o ne sia d inila i
re nd a h ka re na me ng a nd ung ke a sa ma n ya ng ting g i, re nd a hnya
se nya wa p re kurso r fla vo r, d a n re nd a hnya ka d a r le ma k, se hing g a ha rg a
ka ka o Ind o ne sia se la lu me nd a p a tka n p o to ng a n ha rg a c ukup ting g i
se kita r 15% d a ri ra ta -ra ta ha rg a ka ka o d unia .
Pe rminta a n b iji ka ka o d unia hing g a sa a t ini d ip e rkira ka n se kita r
2.848.900 to n p e r ta hun d e ng a n rinc ia n p a sa r:Ero p a 1.495.100 to n,
Ame rika Se rika t 1.008.500 to n, Asia d a n O c e a nia 278.100 to n, d a n Afrika
67.200 to n. Pe rtumb uha n ke b utuha n me ning ka t te rus d a n d ikha wa tirka n
sua tu sa a t a ka n te rja d i ke kura ng a n p a so ka n b iji ka ka o . Pro d uksi ka ka o
1. Eksp o r Ka ka o Dunia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it
Ta b e l- 8:Eksp o r Ka ka o Dunia b e rda sa rka n HS 4 d ig it (Sum b e r : www.intrac e n.o rg )
HS DESKRIPSI 2001 2002 2003 2004 2005
1800 All ind ustrie s in se c to r 18 12,369,102 14,754,800 18,849,953 20,486,892 21,432,148
1806
C ho c o la te a nd o the r fo o d p re p a ra tio ns c o nta ining
c o c o a 7,616,059 8,133,014 9,944,886 11,742,618 12,465,457
2. Im p o r Ka ka o Dunia Be rd a sa rka n HS 4 Dig it
Ta b e l- 9:Im po r Ka ka o Dunia b e rda sa rka n HS 4 d ig it (Sum b e r : www.intrac e n.o rg )
HS DESKRIPSI 2001 2002 2003 2004 2005
1800 All ind ustrie s in se c to r 18 12,252,036 14,794,008 19,474,903 20,733,182 22,033,874
1806
C ho c o la te a nd o the r fo o d p re p a ra tio ns c o nta ining
c o c o a 7,333,645 8,009,193 9,794,624 11,480,731 12,280,000
Ke kura ng a n p a so ka n b iji ka ka o d unia se b e sa r 200 rib u to n.
De ng a n p e rhitung a n b a hwa p e rtumb uha n ke b utuha n a ka n
me ning ka t d a n d ikha wa tirka n sua tu sa a t a ka n te rja d i ke kura ng a n
p a so ka n b iji ka ka o . Ke kura ng a n b iji ka ka o d a la m ne g e ri se b e sa r 121
rib u to n (Utilisa si ka p a sita s ma sih 40%).
E. Eksp o r/ Im p o r Ne g a ra Pe sa ing
Ne g a ra -ne g a ra p ro d use n ka ka o d i d unia a nta ra la in a d a la h
Bra zil, Ka me run, G ha na , Nig e ria , Eq ua d o r, Pa nta i G a d ing , Re p ub lik
Do minika , Ind o ne sia , d a n Ma la ysia . Di a nta ra ne g a ra – ne g a ra
p e ng ha sil ka ka o te rse b ut, p a d a ta hun 1996 Ind o ne sia b e ra d a p a d a
ting ka t ke tig a se te la h Pa nta i G a d ing (C o te d ’ Ivo ire ) d a n G ha na ,
wa la up un b e rd a sa rka n lua s ke b un ya ng d i p a ne n b e ra d a d iuruta n
ke tujuh. Di Ind o ne sia , se b a g ia n b e sa r b iji ka ka o d i e ksp o r ke lua r ne g e ri.
Pe rminta a n ya ng ting g i untuk ka ka o b a nya k d a ri ne g a ra Be la nd a ,
Ame rika , d a n Ita lia .
Pe ma sa ra n b iji ka ka o Ind o ne sia te la h me nc a p a i p a sa r
Inte rna sio na l. Se b a g ia n b e sa r b iji ka ka o Ind o ne sia d i e ksp o r ke lua r
ne g e ri, wa la up un sud a h a d a b e b e ra p a ind ustri p e ng o la ha n b iji ka ka o
me nja d i p ro d uk se te ng a h ja d i. Pe rke mb a ng a n e ksp o r b iji ka ka o d a ri
Ind o ne sia re la tif me nunjukka n p e ning ka ta n d a ri ta hun ke ta hun,
se hing g a ini me rup a ka n p e lua ng b a g i Ind o ne sia untuk d a p a t
me mp e ro le h p e nd a p a ta n d e visa d a ri ko mo d iti ini. Ha l ya ng sa ng a t
me ne ntuka n ting ka t ha rg a d i p a sa r inte rna sio na l a d a la h mutu b iji
ka ka o . O le h se b a b itu, ya ng p e rlu d ip e rha tika n o le h p ro d use n ka ka o
te ruta ma Ind o ne sia a d a la h kua lita s d a ri b iji ka ka o ya ng d ie ksp o r.
Po ko k uta ma p e rma sa la ha n d inila i re nd a hnya mutu ka ka o
Ind o ne sia d i p a sa r Inte rna sio na l a nta ra la in d ise b a b ka n o le h ha ma d a n
umur ta na ma n ya ng sud a h sa ng a t tua . Akib a t d a ri b uruknya mutu
ka ka o Ind o ne sia ini, e ksp o r ka ka o Ind o ne sia se la lu me ng a la mi
se ka ra ng . Se la in itu, p e mb e li ka ka o d i lua r ne g e ri se la lu me mo to ng
ha rg a b iji ka ka o Ind o ne sia ka re na b iji ka ka o Ind o ne sia tid a k
te rfe rme nta si.
Da ta p a d a ta b e l d i b a wa h ini me nunjukka n p o sisi b e b e ra p a
ne g a ra se b a g a i e ksp o rtir ma up un imp o rtir ka ka o ya ng d itinja u d a ri
ko mo d iti ka ka o se c a ra ke se luruha n b a ik ka ka o me nta h ma up un p ro d uk
o la ha n ka ka o . Pa d a ta hun 2005 Be la nd a me nd ud uki p e ring ka t
p e rta ma se b a g a i ne g a ra p e ng e ksp o r ka ka o / c o ke la t d i d unia ,
se d a ng ka n Ind o ne sia me nd ud uki p e ring ka t ke -9. Pe rb e d a a n a nta ra
ke d ua nya a d a la h, Be la nd a le b ih b a nya k me ng e ksp o r p ro d uk ha sil
o la ha n ka ka o se d a ng ka n Ind o ne sia le b ih b a nya k me ng e ksp o r ka ka o
me nta h (b iji ka ka o ). Ne g a ra p e ng imp o r ka ka o te rb e sa r d i d unia ta hun
2005 d id ud uki o le h Ame rika Se rika t d a n Ind o ne sia me nd ud uki p e ring ka t
Ta b e l- 11:Pe ring ka t ne g a ra - ne g a ra p e ng e ksp o r ka ka o d a ri ta hun 2001- 2005 ( rib u d o la r ) (Sum b e r : www.intrac e n.o rg )
Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i To ta l Dunia 12,369,102 To ta l Dunia 14,754,800 To ta l Dunia 18,849,953 To ta l Dunia 20,486,892 To ta l Dunia 21,432,148
1 Be la nd a 1,439,454 1 Be la nd a 1,640,443 1 Be la nd a 2,166,507 1 Be la nd a 2,414,972 1 Be la nd a 2,536,644
2 Je rm a n 1,193,422 2 Je rm a n 1,332,271 2 Je rm a n 1,661,940 2 Pa nta i G a d ing 2,181,938 2 Je rm a n 2,069,936
3 Be lg ia 1,112,130 3 Be lg ia 1,258,930 3 Be lg ia 1,576,960 3 Je rm a n 2,053,501 3 Pa nta i G a d ing 2,060,325
4 Pe ra nc is 859,176 4 Pe ra nc is 1,027,725 4 Pe ra nc is 1,354,060 4 Be lg ia 1,892,655 4 Be lg ia 1,942,065
5 Am e rika Se rika t 731,698 5 Indo ne sia 701,034 5 G ha na 839,680 5 Pe ra nc is 1,484,579 5 Pe ra nc is 1,287,120
6 Ing g ris 484,017 6 Am e rika Se rika t 654,848 6 Ka na d a 732,696 6 G ha na 1,071,124 6 G ha na 1,032,621
7 Ka na d a 482,646 7 Ka na d a 553,120 7 Am e rika Se rika t 723,693 7 Am e rika Se rika t 790,877 7 Am e rika Se rika t 823,228
8 Indo ne sia 391,086 8 Ing g ris 537,258 8 Indo ne sia 623,933 8 Ka na d a 759,169 8 Ka na d a 748,233
9 Ita lia 324,018 9 Ita lia 384,007 9 Ing g ris 580,075 9 Ing g ris 612,139 9 Indo ne sia 667,993
10 Sw iss 311,703 10 Sw iss 292,763 10 Ita lia 498,425 10 Ita lia 594,899 10 Ita lia 648,258
11 Indo ne sia 549,348
2005
2001 2002 2003 2004
Ke te ra ng a n:
Ta b e l- 12:Pe ring ka t ne g a ra - ne g a ra p e ng im p o r ka ka o d a ri ta hun 2001- 2005 ( rib u d o la r ) (Sum b e r : www.intrac e n.o rg )
Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i Ra nk Ne g a ra Nila i To ta l Dunia 12,252,036 0 To ta l Dunia 14,794,008 0 To ta l Dunia 19,474,903 0 To ta l Dunia 20,733,182 0 To ta l Dunia 22,033,874
1 Am e rika Se rika t 1,626,927 1 Am e rika Se rika t 1,840,373 1 Am e rika Se rika t 2,524,286 1 Am e rika Se rika t 2,611,408 1 Am e rika Se rika t 2,906,429
2 Je rm a n 1,278,866 2 Pe ra nc is 1,504,550 2 Pe ra nc is 1,960,194 2 Je rm a n 2,180,114 2 Je rm a n 2,077,893
3 Pe ra nc is 1,174,652 3 Je rm a n 1,458,872 3 Je rm a n 1,923,994 3 Pe ra nc is 2,054,198 3 Pe ra nc is 1,908,009
4 Be la nd a 953,691 4 Be la nd a 1,167,062 4 Be la nd a 1,795,202 4 Be la nd a 1,615,653 4 Be la nd a 1,742,888
5 Ing g ris 857,204 5 Ing g ris 1,056,331 5 Ing g ris 1,205,640 5 Ing g ris 1,377,886 5 Ing g ris 1,565,419
6 Be lg ia 544,918 6 Be lg ia 703,834 6 Be lg ia 968,200 6 Be lg ia 1,008,351 6 Be lg ia 1,115,022
7 Ka na d a 475,230 7 Ka na d a 546,287 7 Ka na d a 685,759 7 Ka na d a 796,783 7 Ka na d a 757,693
8 Je p a ng 436,108 8 Je p a ng 474,623 8 Ita lia 623,572 8 Ita lia 622,297 8 Ita lia 677,056
9 Ita lia 333,642 9 Ita lia 423,094 9 Je p a ng 611,641 9 Je p a ng 617,769 9 Je p a ng 630,771
10 Sp a nyo l 269,147 10 Fe d e ra si Rusia 403,347 10 Sp a nyo l 485,634 10 Sp a nyo l 542,883 10 Fe d e ra si Rusia 568,652
… … … …
43 Indo ne sia 45,909 37 Indo ne sia 63,974 37 Indo ne sia 81,070 38 Indo ne sia 86,003 38 Indo ne sia 85,455 2005
2001 2002 2003 2004
Ke te ra ng a n:
F. Ne g a ra Tujua n Eksp o r Ka ka o Ind o ne sia
Ta b e l d a n g ra fik d i b a wa h ini me nunjukka n ne g a ra tujua n e ksp o r ka ka o
Ind o ne sia . Eksp o r ka ka o Ind o ne sia p a d a ta hun 2005 b e sa rnya se kita r US $
668 rib u d e ng a n ne g a ra tujua n te rb e sa r ya itu Ame rika Se rika t, Ma la ysia ,
Sing a p ura , Bra sil d a n Pe ra nc is. Da ri nila i e ksp o r te rse b ut, e ksp o r ya ng p a ling
b a nya k a d a la h Ame rika Se rika t d a n Ma la ysia se b e sa r 59 % d a ri se luruh nila i
e ksp o r ka ka o . Ko mo d iti ya ng d ie ksp o r d a ri Ind o ne sia le b ih b a nya k b e rup a
c o c o a b e a ns, who le o r b ro ke n, ra w o r ro a ste d untuk d io la h d i ne g a ra tujua n me nja d i p ro d uk c o ke la t o la ha n.
Ta b e l- 13:Ne g a ra Tujua n e kspo r Ka ka o Ind o ne sia ( rib u d o la r ) (Sum b e r : www.intrac e n.o rg )
Ne g a ra 2001 2002 2003 2004 2005
Dunia 391,086 701,034 623,933 549,348 667,993
Ame rika Se rika t 153,535 203,019 137,245 165,771 198,376
Ma la ysia 75,854 115,629 210,295 169,193 195,804
Sing a p ura 36,727 60,402 64,307 48,394 43,273
Bra sil 12,800 103,549 34,238 21,741 36,291
Pe ra nc is 0 0 0 25,032 30,423
Biji ka ka o Ind o ne sia me miliki ke ung g ula n me lting p o int C o c o a Butte r ya ng ting g i, se rta tid a k me ng a nd ung p e stisid a d ib a nd ing b iji ka ka o d a ri G ha na
37
G . Ne g a ra Pe ng im p o r Ka ka o Ind o ne sia
Disa mp ing se b a g a i p e ng ha sil/ p e ng e ksp o r ka ka o d unia , Ind o ne sia
jug a me la kuka n imp o r ka ka o b a ik d a la m b e ntuk c o c o a b e a ns, who le o r b ro ke n, ra w o r ro a ste d ma up un c ho c o la te a nd o the r fo o d p re p a ra tio n c o nta ining c o c o a . Ta b e l d a n g ra fik d i b a wa h ini
me nunjukka n p e ng imp o r ka ka o Ind o ne sia . Imp o r ka ka o ya ng p a ling
b a nya k d ila kuka n a d a la h d a ri Pa nta i G a d ing d a la m b e ntuk c o c o a b e a ns, who le o r b ro ke n, ra w o r ro a ste d ya ng b e sa rnya se kita r US $ 27 rib u a ta u 31,5 %. Se d a ng ka n imp o r d a ri Ma la ysia b e rup a c ho c o la te a nd o the r fo o d p re p a ra tio n c o nta ining c o c o a ya ng me rup a ka n p ro d uk o la ha n ka ka o se b e sa r US $ 18,6 rib u a ta u 21,8 %.
Ta b e l- 14:Ne g a ra Pe ng im po r Ka ka o Ind o ne sia ( rib u d o la r ) (Sum b e r : www.intrac e n.o rg )
Ne g a ra 2001 2002 2003 2004 2005
Dunia 45,909 63,974 81,070 86,003 85,455
Pa nta i G a d ing 11,512 12,278 25,029 33,543 26,985
Ma la ysia 10,119 14,016 18,079 21,622 18,625
Pa p ua Nug ini 7,990 11,685 14,424 10,411 13,643
Sing a p ura 2,266 2,554 0 3,097 7,717
38 BA B IV
KESIMPULA N
Da ta p ro d uksi ma up un ko nsumsi ka ka o d unia me nunjukka n
a d a nya ke sta b ila n d a la m a rti tid a k te rd a p a t fluktua si ke na ika n ma up un
p e nuruna n ya ng me nyo lo k. Ind o ne sia me rup a ka n p e ng ha sil ka ka o na mun
d a ri se g i p ro d uktivita s ma sih re nd a h. Te rse d ia nya la ha n p e rke b una n ka ka o
ya ng te la h a d a se ha rusnya d a p a t me mb e rika n p e lua ng untuk
me ng ha silka n p ro d uksi ka ka o ya ng le b ih b e sa r la g i d e ng a n p e ng e lo la a n
ta na ma n ya ng te p a t d a n p e ng o la ha n ya ng te p a t se hing g a me ng ha silka n
b iji ka ka o d e ng a n kua lita s ya ng ting g i. De mikia n p ula d iliha t d a ri se g i
p e ng o la ha n, ka ka o ya ng d iha silka n o le h p e ta ni tid a k d io la h se c a ra b a ik
(d ife rme nta si) te ta p i se b a g ia n b e sa r la ng sung d ie ksp o r d a la m b e ntuk b iji
ka ka o se hing g a nila i ta mb a h ya ng d iha silka n se d ikit.
Ind o ne sia se b e na rnya b e rp o te nsi untuk me nja d i p ro d use n uta ma
ka ka o d unia , a p a b ila b e rb a g a i p e rma sa la ha n uta ma ya ng d iha d a p i
p e rke b una n ka ka o d a p a t d ia ta si d a n a g rib isnis ka ka o d ike mb a ng ka n d a n
d ike lo la se c a ra b a ik. Pe ng e mb a ng a n usa ha ma up un inve sta si b a ru d i
b id a ng ka ka o d a p a t d ila kuka n mula i d a ri usa ha p e rta nia n p rime r ya ng
me na ng a ni p e rke b una n ka ka o , usa ha a g rib isnis hulu d a la m me me nuhi
ke b utuha n p e rta nia n ka ka o se p e rti p e ra la ta n d a n sa ra na p ro d uksi ka ka o ,
se rta usa ha a g rib isnis hilir ya ng me mp ro d uksi ha sil o la ha n b iji ka ka o .
Untuk me la ksa na ka n p ro g ra m p e ng e mb a ng a n a g rib isnis ka ka o
te rse b ut d ib utuhka n d a na ya ng c ukup b e sa r ya ng me nc a kup ke g ia ta n
inve sta si p e ning ka ta n p ro d uktivita s ke b un, b ia ya p e ng e nd a lia n ha ma PBK,
inve sta si p e ng e mb a ng a n siste m usa ha ta ni te rp a d u, d a n p e ng e mb a ng a n
ind ustri hilir ka ka o se rta p e mb a ng una n infra struktur p e nd ukung nya
te rma suk ke g ia ta n p e ne litia n d a n p e ng e mb a ng a n ha sil p e ne litia n.
Untuk me nc a p a i tujua n d a n sa sa ra n p e ng e mb a ng a n a g rib isnis
ka ka o , d ukung a n ke b ija ka n ya ng d ip e rluka n a nta ra la in: Pe me rinta h p e rlu
39
p e ma sa ra n ya ng e fisie n; p e ning ka ta n mutu ka ka o d ite mp uh me la lui
p e ne ra p a n te kno lo g i p a sc a p a ne n ya ng b e ro rie nta si p a d a ke b utuha n
p a sa r; d a n up a ya p e ng ura ng a n ha mb a ta n-ha mb a ta n e ksp o r se p e rti
a uto ma tic de te ntio n (p o to ng a n ha rg a ) re g ula si la in d a ri ne g a ra ko nsume n d a p a t d ila kuka n me la lui p e rb a ika n mutu se c a ra b e rke la njuta n, ke rja sa ma
a nta ra ke lo mp o k ta ni d a n e ksp o rtir ma up un p ro se so r, se rta me ng hind a ri
40
INDONESIA,PT COCOA BUTTER 151 KIMA X KAV A/6,JL
SULAWESI
SELATAN MAKASAR
9 GLEN-FALLOCH, NV.PP
COKLAT
KERING 83 TEGALHARJO, DESA Jawa Timur BANYUWANGI
10
IX/PESERO, PT KAKAO 159 KEBUN GETAS SALATIGA
JAWA
KEBUN MARIKE KAKAO 577 MARIKE SALAPIAN
SUMATERA
CENGKEH 1650 RINGINKEMBAR, DS Jawa Timur MALANG
18
LENDRA COKLAT BIJI 94 JL.RAYA CISOMPET- GARUT
JAWA
DSN ;DS TULUNGREJO Jawa Timur BANYUWANGI
22 PTPN XII(PERSERO)
KALITELEPAK KAKAO 113
KALITELEPAK, DSN ;DESA
TULUNGREJO Jawa Timur BANYUWANGI
41
BIJI COKLAT 29 JL.B.ZEIN HAMID GG. LADANG KM 7,3
POWDER, CAKE 121 RUNGKUT INDUSTRI II/27 JL Jawa Timur SURABAYA
30 ARES KUSUMA
POWDER 56 JL YOS SUDARSO KM.19 BANTEN TANGERANG
35 MAS GANDA ,PT PENGOLAHAN
COKLAT 136 JL.DESA SUKADAMAIRT.06/01 BANTEN TANGERANG
36 METCO INDONESIA,
OLAHAN 95 JL.INDUSTRI VI BLOK L/3 BANTEN TANGERANG
42 CADBURY
INDONESIA,PT COCOA BUTTER 94 MEDAN-BELAWAN KM.10,5, JL
SUMATERA
UTARA MEDAN
45 COKLAT HENDRIK COKLAT 21 JL INDUSTRI CIMAREME JAWA
42
INTERNUSA COKLAT WAFEL 62 JL TERUSAN SURYANI 24
JAWA
