1
RAWATAN KESIHATAN BERASASKAN PERUBATAN
ALTERNATIF ISLAM: PERSEPSI MASYARAKAT DI
MALAYSIA
Populariti dan aplikasi metodologi berasaskan Perubatan Tradisional dan Komplimentari (PTK) yang semakin meluas dalam kalangan masyarakat khususnya di Malaysia, jelas berpengaruh dalam mencorakkan pola polisi kesihatan awam semasa di Malaysia. Perkembangannya diakui memberikan impak positif kepada penurunan masalah kesihatan dalam komuniti. Walau bagaimanapun, sehingga kini kewujudan "data asas" berhubung dengan perkhidmatan rawatan alternatif amat terhad dan menjadi keperluan mendesak untuk menyediakannya. Hal ini penting bagi memahami corak rawatan alternatif yang diguna pakai di Malaysia. Oleh itu, makalah ini akan membahaskan perubatan alternatif berteraskan Islam yang merupakan sebahagian daripada PTK. Fokus diberikan berkaitan dengan persepsi masyarakat terhadap skop khidmat rawatan yang disediakan di pusat-pusat rawatan alternatif seluruh Malaysia. Berdasarkan edaran borang soal selidik berstruktur kepada para pesakit yang mengunjungi pusat rawatan alternatif Islam di Malaysia, analisis dilakukan dengan mengguna pakai metode induktif, deskriptif dan kuantitatif berasaskan perisian Pakej Statistik untuk Sains Sosial (SPSS) versi 16.0. Rumusan kajian mendapati perubatan alternatif berteraskan Islam lebih berperanan kepada masyarakat Muslim di Malaysia berbanding dengan perubatan alternatif jenis lain. Permintaan terhadap khidmat rawatan perubatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia didorong oleh dua faktor; (1) masyarakat cenderung memilih cara rawatan alternatif didorong rasa tidak puas hati dengan kaedah rawatan konvensional; (2) masalah spiritual yang menjadi tumpuan rujukan utama pada perubatan alternatif berteraskan Islam. Selain itu, terdapat beberapa aspek lain yang dinilai sebagai sederhana dan lemah yang memerlukan usaha lanjutan semua pihak. Hasil penelitian ini berguna sebagai usaha memahami pemikiran masyarakat Malaysia berhubung dengan perubatan alternatif Islam sesuai dengan keperluan kini.
Kata kunci: PTK, perubatan alternatif berteraskan Islam, perkhidmatan kesihatan, persepsi masyarakat, salah faham
Abstract
The popularity and the application of the methodology based on Complementary and Alternative Medicine (CAM) that are widely used among the society, especially in Malaysia, are obviously influential in shaping the current pattern of public health policy in Malaysia. This development recognizes the given positive impact on the reduction of health problems in the community. However,
the existence of a “database” relating to the alternative care services is very limited and is becoming
2
carried out using the inductive, descriptive and quantitative method based on the software of Statistical Package for Social Sciences (SPSS) version 16.0. The highlights of the study show that the Islamic alternative medicine contribute more to the Islamic society in Malaysia compared to other alternative medicine. The demands for the Islamic alternative medical care services in Malaysia are driven by two factors; (1) people tend to prefer alternative treatments motivated by the dissatisfaction of the conventional treatment methods; (2) spiritual issues are the main reference on the Islamic alternative medicine. In addition, there are several aspects that are assessed as moderate and weaknesses that require continued efforts by all parties. The results of these studies are useful in order to understand the mindset of the Malaysian society regarding the Islamic alternative medicine that are suited with the present needs.
Keywords: CAM, Islamic alternative medicine, health services, community perception, misunderstanding
PENGENALAN
Perubatan Tradisional dan Komplimentari (PTK) atau dalam bahasa Inggerisnya,
Complementary and Alternative Medicine (CAM) merupakan alternatif baharu dalam rawatan
penyakit selain perubatan berasaskan klinikal. Menurut National Centre for Complementary and
Alternative Medicine yang berpangkalan di Amerika Syarikat, PTK atau CAM didefinisikan
sebagai “sekumpulan sistem berbentuk penjagaan kesihatan, praktik dan produk yang bukan
sebahagian daripada kaedah perubatan konvensional.”
PTK meliputi kesemua idea dan praktik secara "amalan kendiri" sebagai usaha masyarakat
untuk mempromosikan kesihatan serta mencegah atau merawat penyakit. Kaedah pengubatan
PTK berbeza mengikut negara, lokasi geografi, latar belakang etnik, sosioekonomi dan agama.
Proses merawat masyarakat dalam negara berbilang bangsa seperti Malaysia memerlukan
pemahaman terperinci tentang budaya setempat, kepercayaan (ajaran agama) dan amalan
warisan tradisional sesebuah masyarakat (Alias Hamidah, 2009: 70-74).
Penyelidikan terkini telah membuktikan peningkatan penggunaan PTK dalam kalangan
pesakit khususnya penghidap penyakit kronik di hospital awam Malaysia. Populariti PTK
menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan lebih holistik dalam penjagaan
kesihatan (Syed Shahzad Hasan, Syed Imran Ahmed, Nadeem Irfan Bukhari dan William
3
oleh rakyat Malaysia untuk PTK. Oleh itu, ini membuktikan PTK bukan sahaja signifikan
dalam rawatan, bahkan turut mendapat permintaan yang tinggi daripada kelompok masyarakat
(Xu Hao, Chen Ke-Ji, 2012: 403-404). Dianggarkan pada tahun 2015, terdapat lebih 200 pusat
rawatan alternatif berteraskan Islam berdaftar telah wujud di seluruh Malaysia.
PUSAT RAWATAN ALTERNATIF ISLAM DI MALAYSIA
Peningkatan populariti dan penggunaan PTK yang semakin meluas serta memberikan impak
positif kepada Malaysia dan nilai signifikan kepada polisi kesihatan awam semasa.
Perkembangannya diakui memberikan impak kepada penurunan masalah kesihatan dalam
komuniti. Kajian terkini membuktikan peningkatan penggunaan PTK dalam kalangan pesakit
khususnya penghidap penyakit kronik di hospital awam Malaysia. Populariti PTK
menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan lebih holistik dalam penjagaan
kesihatan (Syed Shahzad Hasan, et al., 2009).
Kajian oleh Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) pada tahun 2004 menunjukkan
sebanyak 56 peratus rakyat Malaysia menggunakan PTK sebagai alternatif kepada perubatan
moden dan jumlah tersebut meningkat setiap tahun. Kajian terkini membuktikan peningkatan
penggunaan PTK dalam kalangan pesakit khususnya penghidap penyakit kronik di hospital
awam Malaysia. Populariti PTK menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan
lebih holistik dalam penjagaan kesihatan. Ini membuktikan PTK cukup signifikan dalam
rawatan, selain mendapat permintaan yang tinggi (Syed Shahzad Hasan, 2009).
Oleh itu, keberkesanan rawatan alternatif kepada pesakit memerlukan penelitian lebih
mendalam untuk menilai proses kesembuhan (Peletz, Michael G., 1988). Menurut Marcia
Angell (1998), setiap kaedah pengubatan menurut PTK perlu mendapat pengesahan ujian
saintifik bagi membuktikan kesahihan, mudarat atau manfaatnya sebelum diluluskan sama
4
penting untuk membuktikan kesahihan, mudarat dan manfaat PTK adalah dengan memastikan
keberkesanan (efficacy), keselamatan (safety) dan kawalan kualiti (quality control) diterapkan
kepada khidmat rawatan yang selama ini menjadi bahan cemuhan pakar perubatan profesional
(Mohd Afifuddin Mohamad dan Nooraini Othman, 2013). Selain itu, bahan rawatan yang
digunakan perlu dikenal pasti, diisytihar, ditentukan kandungan dan diperakui
keberkesanannya. (Edzard Ernst, M.D, 1998).
Dakwaan ini sebenarnya disebabkan tiga perkara: Pertama, perubatan berasaskan PTK
tidak mengikut standard antarabangsa dan rawatan dijalankan mengikut norma budaya
sesebuah negara; Kedua, para perawatnya tidak memiliki sijil untuk menjadi perawat yang
diakui seluruh dunia seperti doktor; Ketiga, ubat-ubatan yang digunakan dalam PTK masih
perlu dianalisis dari sudut saintifik. Menurut Andrian Furnham (2001), penelitian terperinci
terhadap pesakit yang dirawat menggunakan kaedah PTK dan rawatan konvensional
membuktikan pesakit yang dirawat dengan PTK selesa dan percaya rawatan PTK adalah lebih
efektif dan tidak berisiko. Kontra dengan hasil jangkaan, para pesakit juga bersetuju bahawa
kaedah rawatan konvensional lebih berisiko daripada PTK. Malah, setiap kaedah rawatan untuk
sesuatu penyakit mempunyai lebih banyak kesan sampingan daripada kaedah PTK (Andrian
Furnham, 2001). Kajian di Australia turut membuktikan bahawa 78 peratus penduduk yang
menjadi sampel kajian jelas percaya perubatan berasaskan PTK adalah selamat sepenuhnya
(Alastair H. MacLennan, M.D, et al., 1998).
Bermula pada akhir tahun 1960, para pemikir Islam mula memperkenalkan konsep
"Traditional Arabic and Islamic Medicine"(TAIM - perubatan alternatif berasaskan Islam)
sebagai alternatif model "biomedical" bawaan Barat. Pada awalnya, perkembangannya dilihat
berdaya maju untuk masa hadapan. Namun, sehingga kini perubatan Islam masih belum tampil
sebagai model penjagaan kesihatan secara komprehensif di mana-mana negara jika
5
diklasifikasikan kepada empat kumpulan asas, iaitu Traditional Chinese Herbalism, Ayurvedic
Herbalism, Western Herbalism dan Traditional Arabic and Islamic Medicine. Bagi
kebanyakan negara Muslim, perubatan alternatif berasaskan Islam merupakan salah satu
metodologi penjagaan kesihatan. Namun, sehingga kini tiada program kesihatan berbentuk
praktik diagnosis, rawatan dan pencegahan penyakit berasaskan Islamic oriented medicine
secara menyeluruh di mana-mana negara. Rawatan secara Islam belum tampil sebagai
penjagaan dan rawatan kesihatan secara komprehensif dibandingkan dengan model kesihatan
barat (Salim M. Adib, 2004).
Tidak dinafikan konsep perubatan alternatif berasaskan Islam merupakan elemen penting
dalam kehidupan di Timur Tengah. Perubatan alternatif banyak dirujuk oleh penduduk sekitar
lingkungan Mediterranean yang lebih percaya kepada penyembuhan dalaman (spritual
healers). Perkembangannya diiktiraf dunia dan kian memuncak dengan minat yang
ditunjukkan oleh komuniti saintifik. Perubatan alternatif berasaskan Islam turut menjadi
pilihan utama dalam mengubati penyakit, seperti kemandulan, sawan, psychosomatic dan
tekanan perasaaan (depression). Bahkan terapi perubatan alternatif berasaskan Islam turut
mempamerkan kejayaan dalam mengubati penyakit akut dan masalah kronik (Hassan Azaizeh,
2010).
Dalam rawatan Islam, penyakit tidak ditafsirkan secara zahir. Penyakit yang menghinggapi
seseorang dilihat dari dimensi berbeza. Penyebab utama adalah kurang keprihatinan terhadap
aspek spiritual sehinggakan elemen sebab dan akibat perlu diambil perhatian. Oleh itu,
perubatan secara Islam mempromosikan ubat-ubatan berasaskan herba sebagai tambahan
kepada fokus mengubati keimanan melalui solat dan bacaan al-Quran (Ibrahim Syed, 2003).
Perubatan alternatif berasaskan Islam merujuk pendekatan rawatan selain rawatan melalui
institusi rawatan moden, seperti hospital, klinik dan pusat perubatan. Menurut Pertubuhan
6
mengikut cara dan pendekatan yang diamalkan. Cara dan pendekatan tersebut termasuklah
menggunakan terapi spiritual atau melalui penggunaan ubat-ubatan herba atau sebagainya
(Timmermans, Karin, 2001). Menurut Esther Walcott (2004), istilah perubatan alternatif sering
bertukar dengan istilah perubatan tradisional di Indonesia. Tambah beliau lagi, terdapat
pelbagai jenis perubatan tradisional yang diketahui melalui cara dan pendekatan rawatannya.
Ada yang menggunakan mantera dan jampi, ada yang menggunakan alatan tertentu dan ada
juga yang menggunakan ubatan herba dan jamu (Esther Walcott, 2004).
Dari sudut pengamal perubatan alternatif pula, mereka dikenali dengan beberapa istilah
yang berbeza dari sudut fungsi dan peranannya dalam perubatan. Di Jawa, contohnya, seorang
ahli perubatan alternatif dikenali sebagai "dukun" (Esther Walcott, 2004). Sementara itu, dalam
kalangan orang Melayu, terdapat beberapa istilah yang digunakan merujuk pengamal perubatan
alternatif tradisional. Antaranya termasuklah bomoh, pawang dan dukun. Kemudian, jika
rawatan yang disediakan itu berteraskan pendekatan Islam, maka pengamalnya dikenali
sebagai “perawat” atau “ustaz” (Khadher Ahmad, et al., 2013).
Menurut Azizan Baharuddin (1993), perubatan Islam merupakan suatu bentuk sistem
perubatan yang telah dikonsepkan serta dibina oleh orang-orang Islam pelbagai bangsa dan
kumpulan etnik dari permulaan zaman Islam hinggalah sekarang. Perubatan Islam berasaskan
prinsip yang lahir daripada ajaran dan doktrin Islam itu sendiri (Azizan Baharuddin, 1993).
Beliau turut memetik pandangan Roland Werner (1983) yang menyatakan bahawa perubatan
Islam merupakan percubaan cendiakawan Muslim untuk menangani masalah penyakit dan
kesihatan yang selari dengan pandangan bahawa Tuhan, manusia, alam dan masyarakat saling
berkait antara satu sama lain dengan cara yang harmoni (Roland Werner, 1983). Bahkan
perubatan Islam merupakan satu manifestasi budaya Islam terbaik dalam aspek spiritual, moral
dan nilai etikanya (Azizan Baharuddin, 1993). Walaupun perubatan alternatif itu merujuk
7
paling tepat ialah cara perubatan alternatif yang mampu menyediakan kaedah rawatan
pelengkap atau alternatif apabila kaedah perubatan sedia ada tidak mampu menampung atau
membantu merawat dan menyelesaikan masalah sedia ada. Apabila dikaitkan dengan Islam,
perubatan Islam merujuk khidmat rawatan yang disediakan itu, menjadikan syariat sebagai
landasan utama dalam proses penyediaan dan pelaksanaannya.
Malah, perubatan alternatif Islam merujuk satu sistem rawatan yang diasaskan dengan
tujuan untuk menjaga kemaslahatan manusia dan pelengkap kepada sistem rawatan sedia ada
tetapi menitikberatkan syariat sebagai dasar utama dalam pelaksanaan. Kenyataan ini
bertepatan dengan kenyataan daripada Khadher Ahmad yang mendefinisikan "Pusat Rawatan
Islam" sebagai suatu tempat yang menjalankan kegiatan merawat dan menyediakan
perkhidmatan rawatan penyakit serta menjadi tumpuan orang ramai untuk mencari ikhtiar
kesembuhan (Khadher Ahmad, 2012).
Perkhidmatan rawatan dijalankan berlandaskan lunas-lunas agama Islam. Secara
umumnya, perubatan alternatif Islam adalah berasaskan ciri-ciri yang berikut: Pertama,
menggunakan bacaan daripada jenis ruqyah yang bersumberkan al-Quran, sunah dan doa-doa
yang baik; Kedua, mempunyai kaedah dan teknik rawatan mengikut ajaran Rasulullah SAW
atau tidak bercanggah dengan syariat dan tidak meragukan; Ketiga, menggunakan bahan-bahan
rawatan tertentu yang bersih dan suci, bukan daripada jenis bahan yang diharamkan atau najis;
Keempat, menitikberatkan syariat Islam dalam setiap aspek praktikal rawatan seperti
pemeliharaan aurat wanita, tidak bersendirian antara perawat lelaki dengan pesakit wanita,
mengamalkan konsep membantu sesama Muslim dan sebagainya (Khadher Ahmad, Abdullah
Yusuf dan Mohd Farhan Md Ariffin, 2014).
Kesimpulannya, perubatan alternatif Islam merujuk satu sistem rawatan yang diasaskan
8
klinikal tetapi menitikberatkan syariat sebagai landasan utama dalam pelaksanaan sistem
tersebut.
Daripada kajian yang dilaksanakan selama enam bulan di bawah geran penyelidikan
Universiti Malaya bernombor RG 419-12 HNE; "Pusat Rawatan Alternatif Berteraskan
al-Quran dan al-Sunnah: Kajian Malaysia", terdapat 70 pusat rawatan alternatif Islam di Malaysia
yang telah menjadi sasaran kajian bagi tujuan pengumpulan dan kutipan data. Senarai tersebut
boleh dilihat seperti yang berikut:
Senarai 1: Senarai pusat rawatan alternatif Islam:
Perlis
1. Pusat Perubatan Islam Al-Islah
Kedah
1. Pusat Rawatan Islam Al-Mustaqim 2. Pusat Rawatan Alam Ghaib
3. Azlina Terapi Tradisional (138 Beauty Centre) 4. Pusat Rawatan Aura Zikir
5. Pusat Rawatan Qalbun Sakinah
6. Pusat Rawatan Alternatif Aura Nur Hikmah 7. Pusat Rawatan Tradisional Jabal Nur 8. Pusat Rawatan Amal
9. Pusat Rawatan Terapi Al-Qur’an Darul Hikmah 10.Pusat Terapi Ruqyah Syar‘iyyah
Perak
1. Pusat Rawatan Islam dan Tarbiah Ilmu Darun Nuraniyyah
2. Pusat Rawatan Al-Qur’an, Akupuntur, Bekam, Homeopati Ar-Ridhwan 3. AZBUDI Pusat Perubatan Homeopati dan Naturopati
4. Pusat Rawatan Islam Al-Taqwa 5. Pusat Rawatan Islam Ruqyah Isra’
Pahang
1. Pusat Rawatan Islam Kiswah: Terapi Ruqyah Syar’iyyah
9 Selangor
1. Pusat Rawatan Islam Al-Manarah
2. Persatuan Kebajikan dan Pengubatan Islam Malaysia (DARUSSYIFA’)
3. Persatuan Perubatan Islam Darussalam Malaysia 4. Pusat Rawatan Islam IQ Insan
5. D’Urut Hanafi
6. Pusat Rawatan Islam Sepohon Jadi (PRAWIS)
7. Pusat Rawatan Alternatif Rumah Sihat (Bekam Terapi Moden Malaysia) 8. Pusat Rawatan Islam Nur Muhammad
9. Pusat Perubatan Islam Kasturi
10.El-Fesfanji Islamic Traditional Medicine 11.Pusat Rawatan Islam Sinar Zamdurrani
12.Pusat Rawatan Alternatif Nur Islam (PUSRANI) 13.Thibbun Nabawi Healing Centre
14.Pusat Terapi Hikmah (Kedai Bekam dan Resdung) 15.Pusat Rawatan Islam: Penawar Sihir dan Saka 16.Pusat Bekam Sunnah: Nurul Sunnah Entreprise 17.Pusat Rawatan Traditional Aura Nusantara 18.Pusat Rawatan Islam Al-Hidayah
19.Pusat Rawatan Komplimentari Islam Yashfien 20.Pusat Rawatan Kasturi Syifa’
21.ISMAK (Islamic Medicine of Al-Kausar) Ruqyah 22.Pusat Rawatan Islam Darul Ruqiyyah
23.Akademi Rawatan Islam Nur Ehsan (AKRINE) 24.Nan Spa Centre (Pusat Rawatan Bekam Nans)
25.Kumpulan Perawat Bandar Tasik Puteri Rawang Selangor (PEBATAP) 26.Mohd Baitussyifa’ (Rawatan Traditional Secara Islam)
Kelantan
1. Pusat Rawatan Tradisional Al-Tunjuniah Al-Fununiah 2. Pusat Rawatan Tradisional Khairey
3. Pusat Rawatan Tradisional dan Bekam
4. Pusat Rawatan Walinur Syifa’
10 Terengganu
1. Pusat Rawatan Ikhtiar Darul Syifa’ (PURIDAS)
2. Pusat Perubatan Holistik dan Alternatif
3. Pusat Rawatan Komplimentari Al-Syufia: Bekam dan Refleksologi 4. Pusat Rawatan Islam Darul Manzil (RIDAM)
5. Pusat Rawatan Islam Badan Ukhwah Darul Iman – (BUDI LOSONG)
Daripada penelitian, didapati sebanyak 26 buah pusat rawatan alternatif beroperasi di
Selangor; 10 buah pusat rawatan alternatif di Kedah; lapan di Johor, masing-masing lima di
Perak, Kelantan dan Terengganu; empat di Melaka; tiga di Negeri Sembilan; dua di Pahang;
dan satu di Perlis. Data ini menunjukkan bahawa, sekalipun pada masa ini perubatan moden
dilengkapi dengan kecanggihan teknologi, namun keperluan terhadap pengubatan yang
berasaskan rawatan spiritual atau rohani adalah sangat mendesak dan tidak boleh bergantung
sepenuhnya kepada pengubatan fizikal di hospital semata-mata. Oleh itu, keperluan kepada
pengubatan alternatif lain yang dapat membantu ke arah penyembuhan penyakit adalah tinggi.
SKOP DAN METODOLOGI
Makalah ini bertujuan untuk mengenal pasti persepsi masyarakat Muslim dan mengemas kini
data berkenaan dengan relevansasi "khidmat rawatan" alternatif di Malaysia. Kajian
memfokuskan prospek khidmat rawatan berteraskan perubatan alternatif berteraskan Islam.
Oleh itu, satu kajian telah dilakukan kepada golongan sasaran berdasarkan beberapa objektif,
iaitu:
Pertama: Menganalisis "corak" interaksi responden terhadap perubatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia.
Kedua: Mengenal pasti faktor-faktor tumpuan rujukan masyarakat Muslim terhadap perubatan alternatif berteraskan Islam.
11
Responden kajian terdiri daripada 379 orang pesakit beragama Islam yang mengunjungi
pusat rawatan alternatif Islam seluruh negara. Semua pesakit yang mengunjungi pusat-pusat
tersebut akan dinilai persepsi mereka dalam isu berbangkit.
Pengumpulan data menggunakan set borang soal selidik berstruktur. Sebelum itu, kajian
rintis telah dijalankan terhadap 100 orang pesakit untuk menilai tahap kebolehpercayaan
borang soal selidik tersebut. Nilai Cronbach’s Alpha yang diperoleh terhadap borang soal
selidik tersebut ialah 720. Jumlah tersebut lebih besar daripada julat ditetapkan (0.6). Oleh itu,
kebolehpercayaan borang kaji selidik adalah diperakui.
Analisis statistik kebolehpercayaan.
Cronbach's Alpha N (Item)
.720 31
Sumber: Soal Selidik (2013) Setelah itu, data dianalisis dengan menggunakan jadual kekerapan dan jadual rujuk silang
melalui perisian Pakej Statistik untuk Sains Sosial (SPSS) versi 16.0. Hal ini bagi memastikan
data dapat dianalisis dan diolah dengan baik bagi memahami signifikan respons.
Seterusnya, bagi analisis soalan skala bahagian C, pengkaji menggunakan lima skala mata,
iaitu Sangat Tidak Setuju, Tidak Setuju, Sederhana Setuju, Setuju dan Sangat Setuju.
Skala Jawapan Tahap Persepsi Julat Skor Sangat Tidak Setuju
Tidak Setuju Rendah 1.00-2.33
Setuju Sederhana 2.331-3.66
Sederhana Setuju
Sangat Setuju Tinggi 3.661-5.00
Daripada skala tersebut, ditetapkan tiga kategori tahap penilaian seperti dalam jadual di atas;
iaitu persepsi Rendah, Sederhana dan Tinggi. Oleh hal yang demikian, pengkaji dapat
12 PERBINCANGAN
Dalam bahagian ini, soal selidik dirangka untuk mendapatkan data mengenai butir-butir
peribadi responden berdasarkan jawapan bagi soalan 1 hingga 5 Bahagian A. Bahagian ini
memaparkan jantina, umur, status, taraf pendidikan tertinggi dan pekerjaan responden.
Rumusan data adalah seperti yang dipaparkan dalam Jadual 1.
Jadual 1 Demografi responden di Malaysia.
Latar Belakang Responden Frekuensi Peratusan (%)
Sumber: Soal Selidik (2013) Bahagian B: Interaksi Responden terhadap Rawatan Alternatif Berteraskan Islam di
Malaysia
Dalam bahagian ini, pengkaji menganalisis "corak" pengetahuan dan interaksi responden
terhadap rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia. Yang berikut merupakan dapatan
13
1. Pengetahuan responden sama ada terdapat pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia
Jadual 2 Adakah anda tahu bahawa terdapat pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia? Frekuensi Peratusan
Ya 368 97.1
Tidak 11 2.9
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013) Dalam jadual tersebut, pengetahuan tertinggi responden tentang kewujudan pusat rawatan
alternatif berteraskan Islam di Malaysia ialah "ya" sebanyak 97.1 peratus. Dalam pada itu,
peratusan jawapan "tidak" hanya 2.9 peratus.
2. Persepsi responden tentang pernah mendapatkan khidmat rawatan penyakit di pusat-pusat
rawatan alternatif.
Jadual 3 Adakah anda atau keluarga anda pernah mendapatkan khidmat rawatan penyakit di pusat-pusat rawatan alternatif.
Frekuensi Peratusan
Ya 346 91.3
Tidak 33 8.7
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Jadual 3 menunjukkan 91.3 peratus responden pernah mendapatkan khidmat rawatan
berbanding dengan 8.7 peratus yang tidak pernah mendapatkan khidmat rawatan alternatif.
3. Jenis pusat rawatan alternatif yang dirujuk
Jadual 4 Apakah jenis pusat rawatan alternatif yang dirujuk. Frekuensi Peratusan
14
Dalam Jadual 4, rawatan berteraskan Islam mencatatkan jumlah tertinggi dengan 83.9
peratus. Jumlah terendah ialah rawatan Allopati sebanyak 0.3 peratus.
4. Jenis khidmat rawatan yang biasa dirujuk di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam
Jadual 5 menunjukkan penyakit disebabkan gangguan makhluk halus mencatat taburan
tertinggi dengan jumlah 82.3 peratus. Peratusan kedua tertinggi ialah penyakit fizikal dengan
9.0 peratus. Peratusan terendah adalah 1.3 peratus dalam kategori lain-lain.
Jadual 5 Apakah jenis khidmat rawatan penyakit yang biasa dirujuk di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam.
Sumber: Soal Selidik (2013)
5. Faktor yang mendorong responden merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam
Jadual 6 Apakah faktor yang mendorong anda merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam. Frekuensi Peratusan
Kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati pesakit/penyakit
133 35.1 Lebih yakin dengan pendekatan dalam
rawatan Islam
96 25.3
Mencuba sesuatu yang baharu 40 10.6 Desakan daripada ahli keluarga atau
rakan-rakan
Sumber: Soal Selidik (2013)
Jadual 6 menunjukkan kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati
15
tertinggi adalah lebih yakin dengan pendekatan dalam rawatan Islam sebanyak 25.3 peratus.
Peratusan terendah adalah lain-lain sebanyak 0.5 peratus. Bagi mengkaji signifikan demografi
responden dengan soalan B5, dapat dilihat pada Jadual 8.
Dalam Jadual 8, taburan tertinggi responden terdiri daripada golongan berumur 18-29 tahun
lebih banyak memilih kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati pesakit/penyakit
tertentu sebagai faktor pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam
dengan jumlah 46 orang. Kecenderungan ini turut diikuti golongan responden berumur 17
tahun ke bawah dan 30-40 tahun.
Hal ini berbeza dengan responden berumur 41-50 tahun dan 51 tahun ke atas. Kelompok
tersebut lebih banyak memilih kemahuan sendiri untuk mendapatkan khidmat rawatan
berteraskan Islam sebagai faktor pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan
Islam.
Hasilnya, terdapat perbezaan yang signifikan antara kelompok umur dalam pemilihan
jawapan soalan B5. Nilai Pearson Chi-Square menunjukkan kelompok umur 18-40 tahun
mengatasi kelompok umur 41-50 tahun secara signifikan dalam pemilihan jawapan soalan B5
dengan χ²= 38.734, df=20, p <0.05.
Jadual 7 Ujian Chi-Square.
Nilai df
Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 38.734a 20 .007 Likelihood Ratio 41.376 20 .003 Linear-by-Linear
Association 9.695 1 .002
N of Valid Cases 379
16
Jadual 8 Analisis jadual rujuk silang antara peringkat umur responden dan soalan B5.
Apakah faktor yang mendorong anda merujuk kepada khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia
Jumlah
6. Wasilah responden mengetahui lebih lanjut berhubung dengan pusat rawatan alternatif
berteraskan Islam di Malaysia.
Dalam Jadual 9, maklumat daripada rakan-rakan atau ahli keluarga terdekat mencatat
taburan tertinggi dengan jumlah 45.9 peratus. Peratusan kedua tertinggi ialah media massa
sebanyak 26.4 peratus. Peratusan terendah ialah iklan papan tanda dan usaha mencari sendiri
yang masing-masing sebanyak 6.6 peratus.
Jadual 9 Bagaimanakah anda mengetahui lebih lanjut berhubung dengan pusat rawatan alternatif berteraskan Islam?
17
Bahagian C: Persepsi terhadap Skop Khidmat Rawatan Alternatif Berteraskan Islam Malaysia
Dalam bahagian ini, pengkaji menganalisis khidmat rawatan yang disediakan di pusat rawatan
alternatif berteraskan Islam di Malaysia. Berikut merupakan dapatan kajian merujuk jawapan
responden bagi soalan C1 hingga C6.
1. Sumber utama penyediaan khidmat rawatan alternatif Islam
Merujuk Jadual 10, taburan tertinggi sebanyak 59.6 peratus "sangat setuju" mengatakan
sumber utama penyediaan rawatan pengubatan Islam adalah daripada al-Quran dan Sunnah
Nabi. Peratusan kedua tertinggi adalah "setuju" sebanyak 20.1 peratus. Peratusan terendah
dicatatkan "sangat tidak setuju" sebanyak 0.8 peratus.
Jadual 10 Sumber utama penyediaan rawatan pengubatan Islam adalah daripada al-Quran dan Sunah Nabi.
Frekuensi Peratusan
Sangat Tidak Setuju 3 .8
Tidak Setuju 4 1.1
Setuju 76 20.1
Sederhana Setuju 70 18.5
Sangat Setuju 226 59.6
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
2. Perkaitan khidmat rawatan tradisional dan alternatif Islam
Merujuk Jadual 11, taburan tertinggi sebanyak 34.6 peratus "setuju" mengatakan khidmat
rawatan alternatif berteraskan Islam ialah cabang daripada rawatan tradisional di alam Melayu.
Peratusan kedua tertinggi adalah "sederhana setuju" sebanyak 26.6 peratus. Peratusan terendah
18
Jadual 11 Khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam ialah cabang daripada rawatan tradisional di alam Melayu.
Frekuensi Peratusan
Sangat Tidak Setuju 10 2.6
Tidak Setuju 52 13.7
Setuju 131 34.6
Sederhana Setuju 101 26.6
Sangat Setuju 85 22.4
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
3. Khidmat rawatan disediakan adalah bertepatan dengan syariat
Merujuk Jadual 12, taburan tertinggi sebanyak 40.1 peratus "setuju" mengatakan semua pusat
rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia menyediakan khidmat rawatan bertepatan
dengan syariat. Peratusan kedua tertinggi adalah "sangat setuju" sebanyak 23.2 peratus.
Peratusan terendah pula "sangat tidak setuju" sebanyak 6.6 peratus.
Jadual 12 Semua pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia yang menyediakan perkhidmatan rawatan bertepatan dengan syariat.
Frekuensi Peratusan
Sangat Tidak Setuju 25 6.6
Tidak Setuju 36 9.5
Setuju 152 40.1
Sederhana Setuju 78 20.6
Sangat Setuju 88 23.2
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
4. Penggunaan jampi dalam rawatan
Merujuk Jadual 13, taburan tertinggi sebanyak 35.1 peratus "sangat setuju" mengatakan
bahawa menggunakan jampi serapah atau sesuatu mantera yang tidak difahami dan
digabungkan dengan ayat-ayat al- Quran atau doa-doa tertentu bukan merupakan perubatan
berteraskan Islam. Peratusan kedua tertinggi ialah “setuju” sebanyak 26.4 peratus. Peratus
19
Jadual 13 Menggunakan jampi serapah atau sesuatu mantera yang tidak difahami dan digabungkan dengan ayat-ayat al-Quran atau doa-doa tertentu bukan merupakan pengubatan berteraskan Islam.
Frekuensi Peratusan
Sangat Tidak Seuju 61 16.1
Tidak Setuju 25 6.6
Setuju 100 26.4
Sederhana Setuju 60 15.8
Sangat Setuju 133 35.1
Jumlah 379 100.0
5. Rawatan berhubung dengan masalah spiritual
Merujuk Jadual 14, taburan tertinggi sebanyak 36.9 peratus "setuju" mengatakan khidmat
rawatan Islam kebiasaannya menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan makhluk halus.
Peratusan kedua tertinggi ialah "sederhana setuju" sebanyak 28.8 peratus. Peratusan terendah
pula "sangat tidak setuju" sebanyak 4.0 peratus.
Bagi mengkaji signifikan demografi responden dengan soalan C5, dapat dilihat pada dua
jadual yang berikut.
Dalam Jadual 15, taburan tertinggi responden terdiri daripada golongan berumur 18-29
tahun lebih banyak memilih ‘sederhana setuju’ khidmat rawatan Islam kebiasaannya
menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan dengan makhluk halus dengan jumlah 47
orang. Kecenderungan ini turut diikuti golongan responden berumur 17 tahun ke bawah.
Sementara itu, golongan responden berumur 30-40 tahun dan 41-50 tahun, mereka lebih
banyak memilih jawapan "setuju".
Berbeza dengan responden berumur 51 tahun ke atas, pemilihan kelompok tersebut lebih
seimbang dalam hal ini. Sebanyak 21 orang masing-masing memilih "tidak setuju" dan "setuju"
khidmat rawatan Islam kebiasaannya menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan dengan
20
Jadual 14 Khidmat rawatan Islam kebiasaannya menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan dengan makhluk halus.
Frekuensi Peratusan Sangat Tidak Setuju 15 4.0
Tidak Setuju 48 12.7
Setuju 140 36.9
Sederhana Setuju 109 28.8
Sangat Setuju 67 17.7
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Hasilnya, terdapat perbezaan yang signifikan antara kelompok umur dalam pemilihan
jawapan soalan C5. Nilai Pearson Chi-Square menunjukkan kelompok umur 18-50 tahun
mengatasi kelompok umur 51 tahun ke atas secara signifikan dalam pemilihan jawapan soalan
B5 dengan χ²= 41.118, df=16, p <0.05.
Jadual 15 Analisis jadual rujuk silang antara peringkat umur/dan soalan C5.
Nota: 1. Sangat Tidak Setuju 2. Tidak Setuju 3. Setuju
4. Sederhana Setuju 5. Sangat Setuju
Jadual 16 Ujian Chi-Square.
Nilai df
Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 41.118a 16 .001 Likelihood Ratio 42.767 16 .000 Linear-by-Linear Association 8.736 1 .003 N of Valid Cases 379
Khidmat rawatan Islam kebiasaannya menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan dengan makhluk halus.
21
6. Khidmat rawatan penyakit fizikal turut disediakan
Merujuk Jadual 17, peratusan tertinggi responden sebanyak 39.8 peratus mengatakan "setuju"
penyakit fizikal seperti demam, sakit kepala, kencing manis, lemah jantung dan lain-lain turut
dirawat di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam. Peratusan kedua tertinggi ialah
"sederhana setuju" sebanyak 28.8 peratus. Peratusan terendah dicatatkan oleh "sangat tidak
setuju" sebanyak 1.1 peratus.
Jadual 17 Penyakit fizikal seperti demam, sakit kepala, kencing manis, lemah jantung dan lain-lain turut dirawat di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam.
Frekuensi Peratusan Sangat Tidak Setuju 4 1.1
Tidak Setuju 21 5.5
Setuju 151 39.8
Sederhana Setuju 109 28.8
Sangat Setuju 94 24.8
Jumlah 379 100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Bagi mengkaji signifikan demografi responden dengan soalan C6, dapat dilihat pada Jadual
18 dan Jadual 19. Dalam jadual tersebut, taburan tertinggi responden terdiri daripada golongan
berpendidikan dari IPT dalam negara majoriti "setuju" penyakit fizikal seperti demam, sakit
kepala, kencing manis, lemah jantung dan lain-lain turut dirawat di pusat rawatan alternatif
berasaskan Islam dengan jumlah 65 orang. Seterusnya, kelompok kedua tertinggi daripada
golongan berpendidikan sehingga sekolah menengah, seramai 55 orang mengatakan "setuju".
Taburan terendah responden yang pendidikan lain-lain berjumlah seorang pula memilih "tidak
setuju" terhadap kenyataan tersebut.
Hasilnya, terdapat perbezaan yang signifikan antara taraf pendidikan dalam pemilihan
jawapan soalan C6. Nilai Pearson Chi-Square menunjukkan kelompok bertaraf pendidikan
dari sekolah menengah dan IPT dalam negara mengatasi kelompok taraf pendidikan lain secara
22
Jadual 18 Analisis jadual rujuk silang antara taraf pendidikan dan soalan C6.
Penyakit fizikal seperti demam, sakit kepala, kencing manis, lemah jantung dan lain-lain turut dirawat di pusat rawatan alternatif berasaskan Islam
1 2 3 4 5 Jumlah
Berdasarkan perincian bahagian B, majoriti responden pernah mendapatkan khidmat rawatan
alternatif dan mengetahui kewujudan pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia.
Malah, pusat rawatan alternatif Islam merupakan pusat rawatan yang sering dirujuk
responden.2 Ini membuktikan, perubatan alternatif berteraskan Islam memiliki skop peranan
yang penting kepada masyarakat Muslim di Malaysia berbanding dengan pengubatan alternatif
jenis lain.
Jadual 19 Ujian Chi-Square.
Value df
Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 32.234a 20 .041 Likelihood Ratio 21.314 20 .379 Linear-by-Linear
Association .182 1 .670
N of Valid Cases 379
23
Peratusan tertinggi responden turut berpandangan "sangat bersetuju" bahawa sumber utama
khidmat rawatan perubatan Islam adalah daripada al-Quran dan Sunnah.3 Ini sekaligus
memperlihatkan persepsi yang tinggi dalam kalangan responden dan majoriti responden
mengetahui dengan baik sumber utama ilmu yang dipraktikkan dalam pelaksanaan pengubatan
alternatif berteraskan Islam.
Tahap persepsi tinggi dalam kalangan responden juga dapat diperhatikan apabila peratusan
tertinggi responden mengatakan "sangat setuju" bahawa jampi serapah atau sesuatu mantera
yang tidak difahami dan digabungkan dengan ayat-ayat al-Quran atau doa-doa tertentu bukan
merupakan perubatan berteraskan Islam.4 Oleh itu, ini menunjukkan masyarakat arif dan
mampu membezakan antara khidmat rawatan yang bertepatan dengan syariat atau sebaliknya.
Namun begitu, signifikan perkhidmatan yang disediakan pusat rawatan alternatif
berteraskan Islam di Malaysia dilihat dipengaruhi oleh dua faktor, iaitu:
1. Semua pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia menyediakan khidmat
rawatan bertepatan dengan syariat.Keputusan ini didorong atas dua faktor, iaitu Pertama,
masyarakat Muslim di Malaysia masih ragu-ragu dengan kredibiliti khidmat rawatan
alternatif Islam. Peratusan tertinggi responden sekadar mengatakan "setuju" dalam hal ini.
Keputusan ini dipercayai didorong faktor ketiadaan penguatkuasaan pihak berautoriti yang
mengawal, menyelia dan memantau kesahihan setiap khidmat rawatan yang diguna pakai
di setiap pusat rawatan alternatif Islam. Kedua, terdapat pusat rawatan Islam yang
menyalahgunakan nama "rawatan Islam" dalam pelaksanaan dengan mengaplikasikan
kaedah yang bertentangan syariat. Hal ini kerana masyarakat kini lebih arif dan mampu
membezakan cara rawatan yang bertepatan dengan syariat atau sebaliknya.
2. Kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati pesakit atau penyakit tertentu.5 Ini
didorong kewujudan pelbagai jenis penyakit yang sukar dikesan bahkan tidak mampu
24
alternatif sebagai pelengkap kepada rawatan moden. Hal ini didorong tahap kepercayaan
yang lebih tinggi terhadap keberkesanan kaedah rawatan konvensional (Z.M. Siti, 2009,
292-299). Selanjutnya, persepsi responden dalam perkara ini terdiri daripada dua bahagian.
Kelompok pertama (responden berumur 17 tahun ke bawah-40 tahun) memilih kesukaran
pihak hospital atau klinik untuk mengubati pesakit/penyakit tertentu sebagai faktor
pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif Islam. Sementara itu, kelompok kedua
(responden berumur 41 tahun-51 tahun ke atas) memilih kemahuan sendiri untuk
mendapatkan khidmat rawatan Islam sebagai faktor pendorong.6 Jadi, faktor umur
mempunyai signifikan tersendiri dalam hal ini.
3. Dirujuk hanya apabila melibatkan fungsi kebiasaannya sebagai penyelesai masalah
spiritual (misalnya gangguan makhluk halus) (John A. Astin, 1988).7 Kesinambungan
faktor ini dapat dilihat apabila majoriti responden mengatakan "setuju" khidmat rawatan
Islam kebiasaannya menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan dengan makhluk
halus.8
Seterusnya, persepsi sederhana responden dapat diperhatikan pada dua perkara yang
berikut:
Seterusnya, persepsi sederhana responden dapat diperhatikan pada dua perkara yang berikut:
1. Semua pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia menyediakan khidmat
rawatan bertepatan dengan syariat.9 Keputusan ini didorong atas dua faktor, iaitu Pertama,
masyarakat Muslim di Malaysia masih ragu-ragu dengan kredibiliti khidmat rawatan
alternatif Islam. Peratusan tertinggi responden sekadar mengatakan "setuju" dalam hal ini.
Keputusan ini dipercayai didorong faktor ketiadaan penguatkuasaan pihak berautoriti yang
mengawal, menyelia dan memantau kesahihan setiap khidmat rawatan yang diguna pakai
di setiap pusat rawatan alternatif Islam. Kedua, terdapat pusat rawatan Islam yang
25
kaedah yang bertentangan syariat. Hal ini kerana masyarakat kini lebih arif dan mampu
membezakan cara rawatan yang bertepatan dengan syariat atau sebaliknya.10
2. Penyakit fizikal seperti demam, sakit kepala, kencing manis, lemah jantung dan lain-lain
turut dirawat di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam.11 Ini membuktikan responden
tidak kira dari mana-mana latar belakang pendidikan tidak mengetahui lebih lanjut akan
peranan lebih komprehensif boleh dimainkan oleh rawatan alternatif Islam di Malaysia.12
Keperluan untuk menyerlahkan skop rawatan lebih menyeluruh dalam pelaksanaan PTK
perlu diperkukuh dengan memberikan penekanan kepada rawatan fizikal di pusat-pusat
rawatan Islam.
26
1. Khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam ialah cabang daripada rawatan tradisional di
alam Melayu.13 Secara konsepnya, perubatan alternatif berteraskan Islam adalah berbeza
dengan rawatan tradisional Melayu. Rawatan tradisional didominasi golongan dukun atau
bomoh (penyembuh tradisional) yang arif hasil pengetahuan dan pengalaman tentang alam.
Pelaksanaannya banyak dipengaruhi unsur-unsur rawatan tradisional (menggunakan herba
dan sebagainya) dan seringkali bercampur antara perkara menepati syariat atau sebaliknya
terutama apabila melibatkan masalah spiritual. Semantara itu, cara pengubatan Islam
berasal daripada Rasullullah SAW, sahih cara rawatannya serta menepati kaedah ditetapkan
syara’. Fokus rawatan Islam adalah berupa "penyembuhan melalui nilai agama" dan
dilakukan melalui ruqyah, solat dan bacaan al-Quran (Ibrahim b. Syed, 2003, 45-49).
Namun begitu, pengubatan alternatif berteraskan Islam turut mempromosikan ubat-ubatan
alam hasil aplikasi rawatan tradisional sebagai tambahan dalam menambah nilai
keberkesanan rawatan.
2. Khidmat rawatan Islam kebiasaannya menyediakan khidmat rawatan penyakit berkaitan
dengan makhluk halus.14 Taburan tertinggi responden terdiri daripada golongan berumur
17 tahun ke bawah, 18-29 tahun 30-40 tahun dan 41-50 tahun lebih banyak memilih
"sederhana setuju" dan "setuju" dalam hal ini. Namun, golongan responden berumur 51
tahun ke atas yang juga merupakan kelompok responden ketiga tertinggi lebih celik dalam
hal ini. Pemilihan jawapan kelompok tersebut lebih seimbang.15 Ini didorong oleh faktor
usia kerana mereka sering menghidap penyakit apabila telah berusia. Oleh itu, mereka lebih
mengetahui pusat rawatan Islam turut menyediakan perkhidmatan penyakit jasmani selain
penyakit spiritual yang lazim menjadi lambang rawatan Islam.
Rumusannya, signifikasi perubatan alternatif berteraskan Islam kepada masyarakat Muslim
27
dan salah faham konsep yang memerlukan penerangan, saluran ilmu dan penambahbaikan
lebih lanjut. Bagi menangani masalah tersebut, semua pihak wajar memastikan keberkesanan,
keselamatan dan kawalan kualiti khidmat rawatan yang disediakan diperakui dan diselia pihak
berautoriti agar kredibiliti perubatan alternatif berteraskan Islam tidak diragui (Xu Hao dan
Chen Ken Ji, 2012, 403-404).
NOTA
1. Geran penyelidikan Universiti Malaya bernombor RG 419-12 HNE; "Pusat Rawatan Alternatif Berteraskan Al-Quran dan Al-Sunnah: Kajian Malaysia."
2. Lihat perbincangan soalan B1, B2 dan B3. 3. Lihat perbahasan soalan C1.
4. Lihat perbahasan soalan C4. 5. Lihat perbincangan soalan B5.
6. Rujuk perbahasan analisis Crosstabulation antara umur responden dan soalan B5.
7. Lihat perbahasan soalan B4. Selain itu, terdapat faktor-faktor lain yang mendorong responden memilih kaedah rawatan cara alternatif; (3) Rawatan alternatif dilihat memberikan sepenuh kuasa autonomi ke atas pesakit untuk membuat pilihan dan keputusan. (4) Kaedah rawatan alternatif dilihat lebih sesuai dengan tanggapan menyeluruh dan kepercayaan pesakit.
8. Lihat perbahasan soalan C5. 9. Lihat perbahasan soalan C3. 10. Lihat perbahasan soalan C4. 11. Lihat perbahasan soalan C6.
12. Rujuk perbahasan analisis Crosstabulation antara taraf pendidikan responden dan soalan C6. 13. Lihat perbahasan soalan C2.
14. Lihat perbahasan soalan C5.
28 RUJUKAN
Alastair H. MacLennan, M.D, et al.. "The Escalating Cost and Prevalence of Alternative Medicine" dlm. Preventive Medicine, 35, 172, 2002.
Andrian Furnham, Joanna Lovett. "The Perceived Efficacy and Risks of Complementary and Alternative Medicine and Conventional Medicine: A Vignette Study" dlm. Journal of Applied Biobehavioral Research, 6 (1): 39-63, 2001.
Azizan Baharuddin, 1993. "Unsur Rasional dan Spiritual di Dalam Perubatan Melayu" dlm. Azizan Baharuddin (pnyt), Perubatan dan Kesihatan di Kalangan Orang Melayu. Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya.
Edzard Ernst, MD. "Harmless Herbs? A Review on the Recent Literature" dlm. The American Journal of Medicine, 104, 1998.
Esther Walcott, 2004. "Seni Pengobatan Alternatif: Pengetahuan dan Persepsi". Kerja Kursus Program Australian Consortium for in Country Indonesia Studies (ACICIS), Malang, Indonesia: Universitas Muhammadiyah.
Hassan Azaizeh, Bashar Saad, Edwin Cooper dan Omar Said. "Traditional Arabic and Islamic Medicine, A Re-Emerging Health Aid." eCAM, 7 (4): 419 – 424, 2010.
Ibrahim b. Syed. "Spiritual Medicine in the History of Islamic Medicine" dlm. JISHIM, 2 (4): 45-49, 2003.
John A. Astin. "Why Patients Use Alternative Medicine: Results of a National Study" dlm. JAMA, 279(19), hlm. 1548–1553, 1998.
Khadher Ahmad, 2012. Analisis Hadith-hadith Mengenai Rawatan Sihir dalam Al-Kutub Al-Sittah: Aplikasi di Pusat Rawatan Islam di Malaysia. Kuala Lumpur: Universiti Malaya.
Khadher Ahmad dan Mohd Farhan Md Ariffin. "Pengubatan Alternatif Berteraskan Islam: Analisis Perkembangan dan Hala Tujunya di Malaysia" dlm. Jurnal ILIM, 6, 2013.
Khadher Ahmad, Abdullah Yusuf dan Mohd Farhan Md Ariffin. "Hala Tuju Pengubatan Alternatif Berteraskan Islam di Malaysia: Kajian Persepsi Pengamal Perubatan" dlm. Al-Basirah Journal, Akademi Pengajian Islam Nilam Puri, 4 (6): 109-134, 2014.
Khadher Ahmad, et al.. "Seni Perubatan Alternatif di Malaysia: Analisis Permasalahan Metode Rawatan" dlm. Global Journal Al-Thaqafah (GJAT), 4. 2013.
Marcia Angell, M.D, Jerome P. Kassirer, M.D. "Alternative Medicine – The Risks of Untested and Unregulated Remedies" dlm. The New England Journal of Medicine, 339 (12), 1998.
Mohd. Afifuddin Mohamad dan Nooraini Othman, 2013. "Rawatan Spiritual Ruqya sebagai Alternatif Rawatan Moden: Satu Kajian Awal". Kertas kerja yang dibentangkan di The 4th International Graduate Conference on Engineering Science and Humanity 2013, 16-17 April 2013, UTM. Peletz, Michael G., 1988. A Share of the Harvest: Kinship, Property and Social History Among the
Malays of Rembau. Berkeley: University of California Press.
Roland Werner, 1983. Transcultural Healing, the Whole Human. Kuala Lumpur: University Malaya Press.
Salim M Adib, 2004. "From the Biomedical Model to the Islamic Alternative: A Brief Overview of Medical Practices in the Contemporary Arab World" dlm. Social Science and Medicine, 58 (4): 697-702.
29
Timmermans dan Karin, 2001. ASEAN Workshop: TRIPS, CBD and Traditional Medicines: Concepts and Questions. Jakarta: 13-15:02.01.
Xu Hao dan Chen Ke-Ji. "Complementary and Alternative Medicine: Is it Possible to be Mainstream?" dlm. Chin J Integr Med, 18(6): 403-404, 2012.
