KYPIAKH 23 IANOYAPIOY 1994
2-19
AΦIEPΩMA
H «Oμνοια» λων των Eλλήνων. Eκατν εξήντα χρνια διαδο-χικών αλλαγών της ι-στορικής πλατείας. Aθηναϊκ σταυρο-δρμι. H κοινωνική σύνθεση και οι χώροι συναθροίσεων των Aθηναίων στην πολύ-παθη πλατεία. H κοσμική Oμνοια. H πλατεία με τις συ-ναυλίες, τα θέατρα και τα καφενεία ήταν τ-πος συνάντησης των Aθηναίων. Συγκοινωνιακς κ-μβος. Ποια μέσα μετα-φοράς χρησιμοποιού-σαν οι Aθηναίοι ως την εμφάνιση των πρώτων αυτοκινήτων. Διαχρονικ ταξίδι. H καθημερινή ζωή στην πλατεία Oμονοί-ας μέσα απ προσωπι-κές ενθυμήσεις. H άλλη Oμνοια. Aστεγοι, επαίτες και λαθρομετανάστες βρί-σκουν καταφύγιο κά-θε βράδυ στην καρδιά της Aθήνας. Eνα ιστορικ καφε-νείο. Tο «Nέον» στην πλατεία Oμονοίας μέ-σα απ τη ματιά του συγγραφέα Γιώργου Iωάννου.20-21
BIBΛIO
«Xρονογραφία» του Mιχαήλ Ψελλού. Eκ-δσεις «Eκτς των Tειχών». Nέες εκδ-σεις.22
ΘEAMATA
Kινηματογράφοι και Θέατρα.23
ΓEYΣEIΣ
Oίνος ο Aγαπητς και συνταγή μαγειρικής.24-31
THΛEOPAΣH
Tο πργραμμα της εβδομάδας. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣA
ΦIEPΩMA
H «Oμνοια»
λων των Eλλήνων
Φοίνικες, περιποιημένα κισκια μικροπωλητών και γραφικές άμαξες στην πλαισιωμένη απ νεοκλασικά κτίρια πλατεία Oμο-νοίας, στις αρχές της δεκαετίας του 1910. Toυ Γιάννη Kιμπουρπουλου «Mαθήτεψε αν σου βαστάει στην πλατεία. Eίναι η πλατεία λων των χωριών κι λων των πλεων της χώ-ρας. Oταν συχνάζεις εδώ, συχνάζεις παντού. Aχ, απ σώμα σε σώμα τα-ξιδεύεις...» Γιώργος Iωάννου, «Oμνοια» «EΔΩ είναι η πλατεία Πτσνταμ»; O γέρος-ποιητής που αναρωτιέται, βρί-σκεται στο κέντρο μιας τεράστιας α-λάνας, που ούτε αλάνα είναι, θυμίζει περισστερο χωματερή. Kάθεται σε μια φθαρμένη πολυθρνα κι αναζητά στον ορίζοντα κάποιο γνώριμο ση-μείο. Tίποτα. Στο βάθος, ίσα που φαί-νονται πολυώροφα κρυστάλλινα και μεταλλικά κτίρια χωρίς ιστορία. H ι-στορική πλατεία του Bερολίνου που αναζητά ο γέρος-ποιητής στην ταινία του Bιμ Bέντερς «Tα φτερά του έρω-τα», δεν υπάρχει πια. H πλατεία Oμονοίας δεν έχει, βέ-βαια, την ερημιά και την ανυπαρξία της πλατείας Πτσνταμ. Διασχίζεται πάντα απ το αδιάκοπα θορυβώδες και βιαστικ πλήθος, που κοντοστέ-κεται μνο μπροστά στις διαβάσεις, για να περάσει ο τετράτροχος κυ-ρίαρχος του παιχνιδιού, σαν μια ατέ-λειωτη, εκνευρισμένη διαδήλωση. Aλλά κι αυτή η πλατεία είναι τραυμα-τισμένη απ την ίδια ιστορία απώλει-ας της μνήμης. Eίναι, μως, ακμη η καρδιά μιας πλης που ποτέ δεν σκί-στηκε στα δυο, αλλά οι κσμοι της ή-ταν πάντα δυο, κι είχαν σα χώρο πα-ράδοξης συνάντησης αυτήν την πλα-τεία, την κάποτε ανύπαρκτη, άλλοτε τετράγωνη και νεοκλασική, ύστερα στρογγυλή σαν τούρτα και «συντρι-βανάτη», κι έπειτα πάλι ά-σχημη, δη-λαδή χωρίς σχήμα και πρσωπο.H πλατεία
«Eδώ είναι η πλατεία Oμονοίας»; Aπορημένοι οι τελευταίοι άνθρωποι των δύο παγκοσμίων πολέμων και του ενς εμφυλίου, αναζητούν ση-μεία αναγνώρισης κάτω απ τον τε-ράστιο γεραν που στέκεται τώρα στο κέντρο της πλατείας, σαν γιγά-ντιο ικρίωμα. Aυτοί που δεν έχουν τί-ποτε να αναγνωρίσουν, αναζητούν α-πλώς εισδους κι εξδους σε έναν υ-πγειο, σωστ λαβύρινθο. Tα πηγα-δάκια τώρα συνωστίζονται στον ελά-χιστο χώρο ανάμεσα στα περίπτερα και το δρμο. Oι φωνές υψώνονται μνο γιατί προσπαθούν απλώς ν’ α-κουστούν. O Mπακάκος δεν είναι πια χώρος για ραντεβού. Aκμη κι ο Mή-τρος - Xατζηχρήστος απ το χωρι μπαίνει στην πλη με το I.X. του. Oι οικοδμοι –σοι δεν γίναν φατουρα-τζήδες– πήραν τις πιάτσες τους απ εδώ - εδώ είναι πια μνο το κρυφ σκλαβοπάζαρο Aλβανών, «ταν οι κλούβες δεν είναι εδώ». Aκμη και τις συγκεντρώσεις τους τις πήγαν στην Kάνιγγος. Πού κουβέντα για συγκέντρωση στην Oμνοια. Xάθηκε η «μαγική εικνα» της κατάμεστης πλατείας –αυτ το γνωστ αρχιτε-κτονικ τρυκ που αποτυπωνταν φωτογραφικά στις προεκλογικές συ-γκεντρώσεις– και τώρα στη μέση της υπάρχει μια τεράστια οπή. Δεν υπήρξε μέχρι σήμερα δήμαρ-χος, πολεοδμος, αρχιτέκτονας, υ-πουργς ή απλώς εργολάβος δημο-σίων έργων που να μην εκτνωσε την εκσυγχρονιστική του μανία στην Oμνοια. Aν δεν υπήρχαν τα 3-4 πα-λιά κτίρια που θυμίζουν κάπως την η-Eπιμέλεια Aφιερώματος: ANNA ΠANAΓIΩTAPEAEκατ ν εξήντα χρ νια διαδοχικών αλλαγών της ιστορικής πλατείας
Aριστερά: H Oμνοια περί το 1925-27. Στο βάθος το θέατρο «Kοτοπούλη», πίσω απ την πυκνή βλάστηση που καταλαμβάνει το κέντρο της πλατείας. Δεξιά: Ξενοδο-χείο «Aπλλων», γωνία Σταδίου και Aιλου. (Συλλογή Γ. Mαθά). λικία της, ίσως η περιοχή να μην υ-πήρχε πια. Aκμη κι ο οραματιστής της πλης του μέλλοντος, της «Δυ-νάπολης», ο δημιουργς των νέων πλεων του αραβικού κσμου και της Λατινικής Aμερικής, ο Kωνσταντίνος Δοξιάδης, είχε κι αυτς τα «αφανι-στικά» του σχέδια για την Oμνοια, που θα γινταν απλώς μερικά στρέμ-ματα ασφάλτου στην απέραντη λεω-φρο που θα οδηγούσε στο λιμάνι του Πειραιά. Aυτ το νοητ, αυθαί-ρετο κέντρο της πραγματικής πρω-τεύουσας της Eλλάδας –της Aττικής, κατά Δοξιάδη– θα γινταν απκε-ντρο, πέρασμα για πάσης φύσεως βιαστικούς ταξιδιώτες, επιβάτες, I.X. και μέσων μαζικής μεταφοράς.
Σταθμ ς
Tο τι η Oμνοια θα διασωθεί –σαν χώρος απλώς, με απροσδιριστο πα-ρελθν – οφείλεται στο τι το νέο «θηρίο» του 2000, ο μητροπολιτικς σταθμς, θα ανυψωθεί και πάλι εκεί, στο κέντρο της πλατείας, αν και είναι άγνωστο σε ποια μνημειώδη αρχιτε-κτονική θα καταλήξει. Aλλά και στο τι θα είναι πάντα το καταφύγιο των προσωρινών ή μνιμων αστέγων της νύχτας και της μέρας.H πλατεία - χαμελαίων
Oχι, η Aθήνα δεν είναι η πλη των 2500 και πλέον χρνων, πως λοι συνένοχα πιστεύουμε, αναπαράγο-ντας το ψέμα που κανείς πια δεν πι-στεύει, στα πέρατα της γης. H Aθήνα είναι μια πλη φρέσκια, πιο νέα απ τις περισστερες ευρωπαϊκές πρω-τεύουσες που το 1832 δεν υπήρχε παρά στους οραματικούς χάρτες του Kλεάνθη και του Σάουμπερτ. Aυτοί αποφάσισαν τι η ανύπαρκτη ττε Oμνοια θα γινταν το κέντρο της νέας πλης, με ανάκτορα και «κή-πους του λαού» και με μια έκταση α-χανή. «Bορεία Aκρα»την ονμασαν ττε πρχειρα κι ας την ήξεραν οι ε-λάχιστοι αυτχθονές της με το τουρ-κικ νομα Tζιρίτι.O πρώτος «εκσυγ-χρονισμς» της Oμνοιας, λοιπν, έ-γινε επί χάρτου και στάθηκε μοιραίος και χαρακτηριστικς για λους σοι ακολούθησαν. Eτσι, ο Kλέντσε που διαδέχθηκε τους Kλεάνθη και Σάου-μπερτ στο σχεδιασμ της πλης, α-ποφάσισε να τη συρρικνώσει. Aνά-κτορα βέβαια δεν κτίστηκαν ποτέ ε-δώ –κι ας είχε μπει κι ο θεμέλιος λί-θος– ούτε κτίστηκε το «τάμα» του ε-θνικοαπελευθερωτικού αγώνα, ο να-ς του Σωτήρονα-ς. H πλατεία, πάντως, πήρε αρχικά το νομα του Bαυαρού μονάρχη – «Πλατεία Oθωνος». Προς τιμή του ξεριζώθηκαν τ’ αμπέλια κι οι συκιές που την κάλυπταν και φυτεύονται βαλανιδιές, πεύκα και κυπαρίσια. Προς διωγμν του, η πλατεία το 1863 στρώνεται απ πτώματα οθωνικών και αντιοθωνικών σε μια τριήμερη μάχη και ένα χρνο αργτερα στη μνήμη τους παίρνει το οριστικ της νομα – «Oμνοια». Mέχρι τις αρχές του αιώνα η πλατεία «γεμίζει» και, α-π εξοχικ θέρετρο στην άκρη της πλης, μετατρέπεται σε πολιτιστικ και ψυχαγωγικ κέντρο της πλης. Tα κτίρια που την περιτριγυρίζουν και την ορίζουν, της δίνουν το ορι-στικ νεοκλασικ της πρσωπο. Δώ-δεκα μεγάλα καφενεία, με πρώτο του Xάφτα –στα Xαφτεία, πού αλ-λού– γίνονται στέκια της αθηναϊκής κοινωνίας, άλλοτε φιλολογικά, άλλο-τε χώροι συγκέντρωσης των θεα-τράνθρωπων, άλλα μικρές βουλές, άλλα πολιτικοσυνωμοτικά κέντρα και άλλα, στέκια εργατικά: του Mπερνίτσα, το Σολωνείο, του Zήση, του Zαχαράτου... Στα 1909 υπήρχαν κι λας τέσσερα θέατρα και 11 τολάχιστον μεγάλα ξενοδοχεία που υ-πογράμμιζαν τον επίπλαστο κοσμο-πολιτισμ της πλατείας. Mια μνιμη εξέδρα στο κέντρο της διασκεδάζει τους Aθηναίους με μουσική του Oφενμπαχ και του Mπελίνι. H πλα-τεία έχει πάρει μορφή.Eπιδρομή
Kαι ξαφνικά, στα 1905 αρχίζει η ε-πιδρομή. O νέος δήμαρχος, Σπύρος Mερκούρης αποφασίζει να την εκ-συγχρονίσει. Πάνε οι βαλανιδιές, τα πεύκα και τα κυπαρίσια. Eρχονται οι φοίνικες και το γκαζν. 18 χρνια αρ-γτερα, νέα «δημιουργική» κατστροφή. Eρχεται ο υπγειος. Στις α-παιτήσεις του θυσιάζονται οι φοίνι-κες και το γκαζν. Tο 1930 λίγα ίχνη πράσινου κο-σμούν τη στρογγυλή πλατεία –τούρ-τα την είπαν– και γύρω της υψώθη-καν 8 μούσες - σε πείσμα της μυθο-λογίας που τις ήθελε 9. H ένατη –η Kαλλιπη– είναι στο υπγειο, έλεγαν με νημα οι Aθηναίοι. Kαρατομήθη-καν και οι 8 μετά απ 4 χρνια. Eπει-τα πάνω απ την πλατεία «πέρασε» ο πλεμος και ο εμφύλιος. Στο κέντρο της, πριν και μετά τον πλεμο, εγκα-θίστανται τα ανθοπωλεία. Tο 1953 αρχίζει νέα εισβολή των εκσκαφέων, τα ανθοπωλεία αποψι-λώνονται. Tέσσερα χρνια ταλαιπω-ρίας των Aθηναίων για τις κυλιμε-νες σκάλες που δεν έμελλε να συ-μπληρώσουν παρά λίγες ώρες λει-τουργίας μέχρι τις μέρες μας. H Oμ-νοια συντριβανάτη. Kαι με πάπιες στα νερά της, που εξαφανίστηκαν εν μια νυκτί. Tην ίδια περίοδο, στην α-ποθέωση της ανοικοδομητικής υστε-ρίας και της Kαραμανλικής Eλλάδας της αντιπαροχής και μέχρι το τέλος της χούντας καταρρέουν τα σημαντι-κτερα και ιστορισημαντι-κτερα κτίρια που αποτελούσαν το πρσωπο της πλα-τείας και την ιστορία της: του Kαυτα-τζγλου, του Mουρούζη, του Σαρ-γλου, του Eυθυμίου, το θέατρο Kο-τοπούλη...Eξαμβλώματα
Στη θέση τους υψώνονται τα πο-λυώροφα εξαμβλώματα με τις απα-στράπτουσες επιφάνειες γυαλιού και μετάλλου. H αισθητική του τετρά-τροχου κυρίαρχου της πλατείας και η Aριστερά: H βορειοανατολική γωνία της πλατείας με την οδ Δώρου στο κέντρο, περί τα τέλη του περασμένου αιώνα. Δεξιά: H Oμνοια απ την ίδια οπτική γωνία λί-γα χρνια αργτερα. Φοίνικες και λαντώ συνθέτουν την εικνα της λί-γαλήνης. (Συλλογή Γ. Mαθά). Συνέχεια στην 4η σελίδαΣτο αρχικ, οραματικ σχέδιο της Aθήνας, των Kλεάνθη και Σάουμπερτ, η περιο-χή της Oμονοίας είναι το κέντρο της πλης, με τα ανάκτορα, τους κήπους που θα τα περιέβαλλαν και τα δημσια κτίρια. Tο σχέδιο του Kλέντσε. H επιβλητική πλατεία που είχαν οραματισθεί οι Kλεάνθης και Σάουμπερτ έχει εξαφανιστεί. Στη θέση της δημιουργήθηκε η πολύ μικρτε-ρη κυκλικού σχήματος πλατεία Oθωνος. οικονομία που βασίζεται απλώς στην τιμή της γης –η μοίρα των ιστορικών κτιρίων και των ιδιοκτητών τους εί-ναι άκρως διδακτική– εκτοπίζει τη μορφή του μαρμάρου και της τερα-κτας με τις γοητευτικές ωχρές επι-καλύψεις που άφηνε πάνω τους ο χρνος. 20 χρνια μετά, το ανενεργ πάντα συντριβάνι, ως τούρτα, απο-κτά και το κερασάκι του. Tεραστίων διαστάσεων βέβαια, ο «Δρομέας», ά-σχετα με το μεράκι του δημιουργού του, δεν αισθάνθηκε ποτέ άνετα στο ετερκλητο περιβάλλον της πλατεί-ας. Πριν οι Aθηναίοι αποφασίσουν αν τους αρέσει, το νέο «θηρίο», το με-τρ, τον εξρισε και στη θέση του ύ-ψωσε το πραγματικ μνημείο – σύμ-βολο του είδους του εκσυγχρονι-σμού που ταλαιπώρησε εδώ και έναν αιώνα την Oμνοια: το γεραν. Iσως αυτς αποδειχθεί πιο μνιμος απ κάθε προκάτοχ του..
H πολιτική πλατεία
O Kλέντσε λοιπν, αποφάσισε το 1834 τι το κέντρο της Aθήνας δεν θα ήταν η Oμνοια. Eυτυχώς, γιατί η Oμνοια, μακριά απ τα κέντρα ε-ξουσίας, που συμβολικά και κυριολε-κτικά εγκαταστάθηκαν στην άλλη πλατεία, του Συντάγματος –ή κατά Kολοκοτρώνη Συντρίμματος– χωρίς τον καθωσπρεπισμ της, είχε την ευ-τυχία να φιλοξενήσει λες τις πολιτι-κές και κοινωνιπολιτι-κές αντιθέσεις της νεώτερης Eλλάδας, στις πιο ειλικρι-νείς τους και πρωτλειες εκφράσεις. Tα καφενεία της Oμνοιας διάλε-ξε η αντιοθωνική νεολαία –η «χρυσή νεολαία»– για τις πολιτικές ζυμώ-σεις της και τις συνωμοσίες της κι ή-ταν μοιραίο ο χώρος της να γίνει το 1863 πεδίο μάχης μεταξύ βασιλικών και συνταγματικών, και τα κτίριά της πολεμίστρες τους. Tο σκηνικ επα-ναλήφθηκε αυτούσιο, πάλι μεταξύ βασιλικών και αντιβασιλικών το 1916. Στα καφενεία της πλατείας δημιουργήθηκαν οι μικρές λαϊκές βουλές που αργτερα βγήκαν σαν πηγαδάκια στους δρμους κι εδώ γεννήθηκαν κοινωνικές, λαϊκές φι-λοσοφίες που επιζούν ακμη. H Ψω-ροκώσταινα, γεννήθηκε στο καφε-νείο «Tων Γερντων» τον προηγού-μενο αιώνα και χρησιμοποίησε σαν σύμβολο το πραγματικ πρσωπο μιας γυναίκας. Oι κοινωνικές διαφο-ροποιήσεις βρήκαν έκφραση στο διαχωρισμ καφενείων και στεκιών. Oι εργάτες κι οικοδμοι διάλεξαν γρήγορα το «Aθήναιον» που η Διεύ-θυνσή του φρντισε –με το αζημίω-το βέβαια– να προσαρμσει στις α-νάγκες τους το ωράρι του.Π λεμος
Mε τέτοιο παρελθν εύκολα η Oμνοια έγινε και η πλατεία του προσφυγικού αγώνα μετά την Mι-κρασιατική καταστροφή, του αντικα-τοχικού αγώνα –η ανατίναξη του κτι-ρίου της EΣΠO το 1942 θεωρείται το πρώτο, σε ευρωπαϊκ επίπεδο, αντι-ναζιστικ σαμποτάζ–, Oμνοια των συγκρούσεων του Δεκέμβρη. H προ-νομιακή πάντως πολιτικοποίηση της Oμνοιας σημειώνεται τα μεταπολι-τευτικά χρνια. H πλατεία γίνεται συχνά κκκινη, πράσινη ή μπλε, αλλά πολύ συχντε-ρα υποδέχεται τα απεργιακά συλλα-λητήρια, και καθημερινά ο υπγεις της γίνεται χώρος μαζικής πολιτικής ζύμωσης, ένα τεράστιο ηχείο για τις φωνές που διαλαλούν την πολιτική πραμάτεια, κοινοβουλευτική είτε ε-Tο καφενείο «Nέον» σε ώρα μεγάλης κίνησης. Δεκαετία 1920. Συνέχεια απ τη 13η σελίδαξωκοινοβουλευτική. Γι’ αυτήν την τσο πρσφατη ιστορία, μνημεία δεν μπορούν να υπάρξουν έστω κι αν πρκειται να γκρεμιστούν. Mνημεία είναι μνο οι άνθρωποι που την έζη-σαν και που, κατά τα φαινμενα, φροντίζουν να την ξεχάσουν.
H ύποπτη πλατεία
Yποπτος ο κσμος της Oμνοιας, σχεδν απ τη γέννησή της κι απ’ τη στιγμή που αποφάσισε να κάνει τη νύχτα μέρα. Oι κλούβες δεν ήταν βέ-βαια ανέκαθεν εγκατεστημένες στα πεζοδρμιά της, ούτε οι Aλβανοί που περιμένουν καρτερικά την επμενη «σκούπα» οι πρώτοι πρσφυγες-θα-μώνες της. Aλλά τα αστυνομικά ρα-πρτα, οι απαγορεύσεις και οι περιο-ρισμοί, τη συνδεψαν σ’ λη την ι-στορία της. H οδς Aθηνάς, ήταν πάντα ο δρ-μος «των τεράτων» πολύ πριν γίνει ταυτσημη με την επιχειρηματική εκδοχή της πορνείας. Eδώ άνοιξε το πρώτο «καφέ σαντάν», εδώ εκτίθετο η «ασώματος κεφαλή» και το «πεντά-ποδο μοσχάρι», ενώ εκδιδταν η ε-φημερίδα ο «Παληάνθρωπος», ένας ύμνος στη μποέμικη ζωή των Aθηναί-ων τAθηναί-ων αρχών του αιώνα.Στέκι
Nύχτα και Oμνοια επέλεγαν οι δη-μοσιογράφοι, οι λογοτέχνες, οι ηθο-ποιοί, και μεταμεσονύχτια ήταν η λει-τουργία των «καφέ-σαντούρ» –των «σκυλάδικων», ας πούμε, της επο-χής– που αποτλμησαν να βάλουν α-μανέδες και σμυρνέικα στο πρ-γραμμά τους και γι’ αυτ εκτοπίστη-καν στην πλατεία Λαυρίου και δεν κατάφεραν ποτέ να ακουστούν στην καρδιά της Oμνοιας. H νύχτα μως είναι ύποπτη. Tο 1910 η πρώτη απαγρευση λειτουρ-γίας των καφενείων και γαλακτοπω-λείων της Oμνοιας μετά τη μια τη νύχτα, έλαβε ως απάντηση την πρώ-τη απεργία των καφενείων. H ίδια η απαγρευση καταστρατηγήθηκε. Στην Oμνοια του εμφυλίου οι α-παγορεύσεις δεν αφορούσαν απλώς το ωράριο των καταστημάτων αλλά και την κυκλοφορία. Tο 1944 μέχρι τις 6, ένα χρνο αργτερα μέχρι τις 8. Aλλά κι αυτή η απαγρευση εύρι-σκε αρκετούς τολμηρούς παραβά-τες: 50-80 την ημέρα. Kαι κλούβες δεν υπήρχαν. «O θάνατος της Oμνοιας –γρά-φει το 1980 ένας Θεσσαλονικις συγγραφέας, που απ μια άποψη -μως έχει πατρίδα του και την Oμ-νοια, ο Γιώργος Iωάννου– θα σημά-νει απ τη στιγμή που θα κλείσουν και τα υπλοιπα καφενεία, ιδίως τα ισγεια. Γιατί αυτ, το ισγειο καφε-νείο είναι που επιτελεί τη λειτουρ-γία του ως στέκι. H Διοίκηση που για ιδανικ της πάντοτε, κάτω απ’ λα τα καθεστώτα έχει το «ησυχία, τάξις και ασφάλεια», ενώ στην πραγματι-κτητα μνο για τη δική της ησυχία νοιάζεται, έκλεισε τα καφενεία τα διανυκτερεύοντα, και τώρα για ένα τρίωρο περίπου, απ τις 2 ώς τις 5 τα ξημερώματα επικρατεί στις τά-ξεις των αστέγων της θλίψις και κα-τήφεια, και κυνηγητ και έλεγχοι και εξακριβώσεις...».Συναντήσεις
Oσα καφενεία και γαλακτοπωλεία απέμειναν απ ττε, απρριψαν το έ-νοχο και «ύποπτο» παρελθν τους, αλλάζοντας έπιπλα και σκεύη κι νο-μα, θυμίζουν περισστερο «κρουα-σαντερί» και το μεγαλύτερο αναβαπτίστηκε σε «νεοκλασικ φαστ -φουντ». Πέθανε λοιπν η Oμνοια; Oχι ακριβώς. Kανείς δεν ξέρει τι περίεργες συ-ναντήσεις μνήμης μπορεί να γίνουν στα υπγεια και τα ανώγεια του μη-τροπολιτικού σταθμού που θα οικο-δομηθεί στη θέση της. Συναντήσεις εκτς χρνου κι εντς τπου του Σουρή και του Mαλακάση και της Kοτοπούλη και της Kυβέλης και της Mυρτιώτισας και του Bάρναλη και του Pίτσου και του Iωάννου και του Tαχτσή κι λων των επώνυμων και ανώνυμων υππτων, προσφύγων και αστέγων της πλατείας.Tο μέλλον
Για το μέλλον της πλατείας δεν στάθηκε δυνατ να μάθουμε τίποτα συγκεκριμένο. H κοινοπραξία του «Oλυμπιακού Mετρ» που ευθύνεται για την –αναγκαία βέβαια– τεράστια οπή που βρίσκεται στο κέντρο της πλατείας, έχει αναλάβει ως γνωστ την αποκατάσταση λων των χώρων στους οποίους παρεμβαίνει, στην αρχική τους μορφή. Aυτ προφανώς δεν αρκεί. H συγκοινωνιακή μορφή της περιοχής στα 7-10 χρνια που θα μεσολαβήσουν θα αλλάξει ριζικά. H αγορά ακινήτων είναι σίγουρο τι θα αναστατωθεί καθώς η περιοχή θα υ-ποδέχεται καθημερινά ένα πολλα-πλάσιο αριθμ προσώπων-κατανα-λωτών. Oι παρεμβάσεις που θα προ-κύψουν στο αρχιτεκτονικ περιβάλ-λον της πλατείας μπορεί να αποδει-χθούν καταλυτικές για τα ελάχιστα εναπομένοντα στοιχεία μνήμης. Στο δήμο Aθηναίων δεν υπάρχει προς το παρν κανένας προβληματι-σμς ή σχεδιαπροβληματι-σμς, καμιά προετοι-μασία μελέτης για τη μορφή που θα πάρει η πλατεία στο νέο της ρλο. Nα υποθέσουμε τι λοι κατά βάθος σκέπτονται τι η υπθεση «μετρ» θα πάρει πολύ περισστερο χρνο α-π σο υα-πσχεται; Aριστερά: Σε ένα απέραντο εργοτάξιο έχει μετατραπεί ο υπγειος ηλεκτρικς σταθμς της πλατείας Oμονοίας, λγω της κατα-σκευής του μετρ. Δεξιά: Oι εργασίες έχουν επεκταθεί στις σκάλες, δημιουργώντας προβλήματα στη μετακίνηση των πεζών. O τεράστιος γερανς και οι κατασκευές του εργοταξίου στην πλατεία Oμονοίας που έχασε για μια ακμα φορά τα σημεία αναγνώρισής της. (Φωτογρ. M. Bίδος)H μακαρία εποχή της «Mπελ Eπκ». Mοναδική φωτογραφία της οδού Aθηνάς (1900) στη συμβολή της με την πλατεία Oμονοίας. Oι άμαξες σταθμεύουν προ του ξε-νοδοχείου «Mέγας Aλέξανδρος», ενώ στο ισγειον του «Mπάγκειον», τα τραπεζάκια και οι καρέκλες του καφενείου δεν έχουν αναπτυχθεί στην καθημερινή διάταξή τους, προφανώς γιατί είναι ακμα νωρίς για την αμέριμνη πελατεία τους.
Aθηναϊκ σταυροδρμι
H κοινωνική σύνθεση και οι χώροι συναθροίσεων των Aθηναίων στην πολύπαθη πλατεία
Tου Γεωργίου M. Σαρηγιάννη Aναπλ. καθηγ. E.M. Πολυτεχνείου ΣYMΦΩNA με το Σχέδιο των Kλεάνθη και Σάουμπερτ (1833), η σημερινή πε-ριοχή πλατείας Oμονοίας προοριζ-ταν για το επίσημο κέντρο της Aθή-νας, που σε μια διαδοχή πλατειών και λεωφρων (απ τις οποίες απέ-μεινε η πλατεία Δημαρχείου και η Oδς Aιλου), είχαν προβλεφθεί τα Bασιλικά Aνάκτορα και μια σειρά δι-οικητικών κτιρίων. Στο νεοκλασικής φιλοσοφίας σχέ-διο, η περιοχή αποτελούσε το «κε-ντρικ» σημείο στο οποίο αντάμωναν οι τρεις μεγάλοι συνθετικοί άξονες: η οδς Aιλου που οδηγούσε στην Aκρπολη, η οδς Πειραιώς που οδη-γούσε στον ιερ χώρο του Kεραμει-κού και η οδς Σταδίου που οδηγού-σε στο αρχαίο Στάδιο. Tο σχέδιο, συμπληρωνταν με έ-ναν κάθετο στην Aιλου άξονα, την οδ Eρμού, που συνέδεε τον Kερα-μεικ με τη σημερινή Πλατεία Συ-ντάγματος, που είχαν προβλεφθεί Aκαδημία, Bιβλιοθήκη και Eπισκοπή γύρω απ μια μνημειώδη πλατεία (πλατεία Mουσών) περίπου συμμε-τρική ενς άλλου συγκροτήματος πλατειών επί της Πειραιώς (σημερινή πλατεία Kουμουνδούρου), κλείνο-ντας ένα σχήμα, πιστ στη νεοκλασι-κή αντίληψη της πολεοδομίας που α-κολουθούσε τη συμμετρία, τη μνη-μειακτητα, την καθιέρωση αξνων που συνέδεαν σημαντικά σημεία πλούσια σε αναφορές στην αρχαία ι-στορία, αλλά και στο ιδεολογικ επι-στέγασμα της ττε ανερχμενης α-στικής τάξης. Mε την ανακήρυξη των Aθηνών ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου Bα-σιλείου, πολλοί πλούσιοι ομογενείς και φιλέλληνες άρχισαν να αγορά-ζουν οικπεδα και κτήματα σ’ αυτήν. Mέρος τους (Παπαρρηγπουλος, Pά-ινεκ, Φίνλεϊ, Pάλλης, Σούτσοι) κατευ-θύνθηκε στην περιοχή βρεια απ την Πλάκα σε επαφή με το τμήμα της εκείνο που εκατοικείτο απ αρχοντι-κές οικογένειες Bυζαντινών (Mπενι-ζέλου, Xωματιανού - Λογοθέτη, Πα-λαιολγου, Xαλκοκονδύλη) ή αρβανι-τών «γκαγκαρέων» (Xαϊμαντά, K-σκορου, Mπούκουρα) γύρω δηλαδή απ τη σημερνή πλατεία Συντάγμα-τος, ενώ άλλοι αγρασαν κτήματα στις εξοχικές περιοχές των Πατη-σίων και της Kυψέλης (Mάλκομ, Kα-νάρης, M. Bδας).Σχέδιο
Mετά, μως, τη δημοσίευση του σχεδίου, έσπευσαν, κυρίως Φαναριώ-τες ευγενείς, να εγκατασταθούν γύ-ρω απ τον χώρο που προβλέπονταν τα Aνάκτορα, δηλαδή την πλατεία Oμονοίας (Πρίγκηψ Kατακουζηνς, Πρίγκηψ Kαρατζάς, Σπαθάριος Bλα-χούτσικος). Kαι συνθετικά μεν το Σχέδιο Kλε-άνθη και Σάουμπερτ ήταν άψογο, πλην μως η προϋπάρχουσα πολεο-δομική πραγματικτητα, η κοινωνική διαστρωμάτωση και το μικροκλίμα του αθηναϊκού χώρου, επεφύλασσαν διαφορετικές εξελίξεις. H περιοχή Oμονοίας γειτνίαζε με τις εργατικές συνοικίες του Ψυρρή και του Mεταξουργείου, τοπογραφι-κά ήταν σε κοίλωμα που συγκρατού-σε τον αέρα, ήταν κοντά στα έλη του Kηφισού και το μικροκλίμα της δεν ή-ταν απ το ευνοϊκτερα του αθηναϊ-κού τοπίου. Eτσι, ταν ο πατέρας του Oθωνα, βασιλιάς της Bαυαρίας Λουδοβίκος, ήρθε στην Aθήνα για να επιμεληθεί της ανέγερσης των ανακτρων μαζί με τον προσωπικ του αρχιτέκτονα Φρειδερίκο φον Γκέρτνερ απέρριψε αμέσως τη θέση της πλατείας Oμο-νοίας και επέλεξε την περιοχή της πλατείας Συντάγματος. H παράδοση αναφέρει τι τοποθε-τήθηκαν σε τέσσερα υποψήφια ση-μεία τεμάχια κρέατος επί υψηλών στύλων. Oποιο τεμάχιο αλλοιωνταν βραδύτερα, ήταν φανερ τι ήταν σε υγειιντερη περιοχή, με δροσερή θερμοκρασία, ελαφρούς ανέμους και ξηρ κλίμα και προφανώς η πλατεία Συντάγματος, κείμενη στο διάσελλο Λυκαβηττού - Aκροπλεως, υψηλ-τερα απ το ρεύμα του Iλισού (ο ο-ποίος έρρεε και δεν λίμναζε πως οKηφισς) και σε γειτνίαση με τον ο-ρειν γκο του Yμηττού, ήταν η πλε-ονεκτικτερη περιοχή. Eκτς δε αυτών υπήρχαν εκεί αρ-κετά δημσια κτήματα, ενώ η περιο-χή Oμονοίας είχε ήδη υπερτιμηθεί εν ψει της προβλεπμενης οικοδμη-σης των ανακτρων και της αθρας ζήτησης οικοπέδων απ τους Φανα-ριώτες ευγενείς.
Iστορία
H ιστορία της πλατείας Oμονοίας, στα επμενα εκατ χρνια, είναι μια δραματική πάλη ανάμεσα στη μεγα-λοαστική Aθήνα της πλατείας Συ-ντάγματος και στις εργατικές πε-ριοχές ντια και νοτιοδυτικά της Oμνοιας. Για πολλές δεκαετίες, μέχρι και τον Δεύτερο Παγκσμιο Πλεμο, η Oμνοια κρατάει έναν μεσοαστικ χαρακτήρα, τα μεγάλα ξενοδοχεία της, ο «Mέγας Aλέξανδρος», το «Mπάγκειον», δίνουν έναν τνο χα-ρακτηριστικ, αλλά στις παρδους και στην οδ Aθηνάς κυριαρχούν τα κάθε λογής στέκια των επαρχιωτών του τύπου «H Ωραία Θεσσαλία» ή «H Ωραία Πελοπννησος». Mεταβατικά στη Σταδίου κυριαρχεί το πολυτελέ-στατο «Mαζέστικ», ενώ απ την πλα-τεία Kολοκοτρώνη και πέρα, το κλίμα αλλάζει άρδην με το «Aκροπλη Παλ-λάς» και την κορυφαία κατάληξή του στη «Mεγάλη Bρετάννια». Aντίστοιχα, στα εστιατρια και στα καφενεία, υπήρχε μια ντα πολυτε-λούς κλίματος χαμηλά στη Σταδίου (εστιατριο «Aβέρωφ»), αλλά λη η περιοχή και η πλατεία ήταν γεμάτη α-π μεσοαστικά, α-πως το α-παλι «Nέ-ον», τα «Hνωμένα Bουστάσια», του «Zαχαράτου - Kαπερώνη», ο «Mέγας Aλέξανδρος», το «Eλληνικν» και άλλα, έως τα μικροαστικτερα πως «το Στέμμα» ή οι ψησταριές των πα-ρδων και το «Mέγα ζυθοπωλείον Zαχαράτου» επί της πλατείας.Kαταστήματα
Kαι στα καταστήματα, το κλίμα άλ-λαξε βαθμιαία με τελευταία απομει-νάρια πολυτελείας του «Xρυσικ-πουλου» και κατάληξή τους του Λα-μπρπουλου σε μεσοαστικ επίπεδο, ενώ η πλατεία ήταν σε μια διαρκή πο-λιορκία απ τα πέριξ που απευθύνο-νταν στον κσμο της ενδοχώρας (Mεταξουργείο, Ψυρρή), στους ε-παρχιώτες που έφθαναν με το τρένο στους σταθμούς Πελοποννήσου και Λαρίσης ή με τα λεωφορεία στην Aγί-ου KωνσταντίνAγί-ου και στAγί-ους κατοί-κους των χωριών - προαστίων που οι συγκοινωνίες έφερναν στην Oμ-νοια, πως του Mενιδίου και των Λιο-σίων ή και του Πειραιά και των συνοι-κιών του, μλις έφθασε το αρχικά α-τμοκίνητο και μετά ηλεκτροκίνητο τρένο Πειραιά - Aθήνας. Mην ξεχνάμε τι εγγύτατα στην πλατεία, ήταν και ο σταθμς Λαυρί-ου, που έφερνε τους Mεσογείτες και τους Mαρουσιώτες, και πάντα σε μί-ξη τα στρώματα, στην Aγίου Kωνστα-ντίνου το Bασιλικ Θέατρο και στο σταθμ Λαυρίου επιβάτες και για τα αρχοντικά της Kηφισιάς. Σ’ λη την εκατονταετία μέχρι το 1955, η πλατεία Oμονοίας ήταν πλα-τεία, χώρος για τους κατοίκους της Aθήνας, με ποια διαμρφωση και αν είχε και είναι γνωστ τι αρκετές φορές άλλαξε τη μορφή της, πτε ε-πειδή κάποιος ρέκτης ή φιλοπρο-δος δήμαρχος ή υπουργς ήθελε να αφήσει το νομά του σε ένα χώρο «ευρείας χρήσης» απ πλατιά στρώ-ματα και ευρεία εκλογική βάση και πτε γιατί οι ανάγκες μετατροπής της σε υπγειο σταθμ του Hλεκτρι-κού, έδιναν την ευκαιρία «εκσυγχρο-νισμού» της. Στα τέλη του περασμένου αιώνα, η πλατεία ήταν ήδη διαμορφωμένη με συστάδες δένδρων (κυπαρίσσια και φοίνικες) και με εξέδρα μουσικής στο κέντρο της και στις αρχές του αι-ώνα ήταν πλέον κατάφυτη με παγκά-κια και περιπατητές που αναπαύο-νταν απ την τύρβη της αγοράς που πολιορκούσε την πλατεία σε απστα-ση αναπνοής, τα Xαυτεία και η Aθη-νάς ήταν πάντα προ των πυλών.Σταθμς
Aπ το 1925 έως το 1930, η πλατεία ανασκάπτεται και κατασκευάζεται ο σταθμς του Hλεκτρικού, που ήταν πριν στην οδ Aθηνάς. H νέα μορφή της πλατείας δεν είναι πλέον κατά-φυτη, αλλά εξακολουθεί να είναι πλατεία. Mαρμάρινα κιγκλιδώματα, περίπτερα και οι δύο, ττε, είσοδοι του ηλεκτρικού της δίνουν έναν α-στικ τνο, που είναι σε εντατική χρήση απ τον κσμο. Eπί Δημαρχίας Σπύρου Mερκούρη κατασκευάστηκαν (1930) και οι αερα-γωγοί του υπογείου και του υπο-σταθμού της Hλεκτρικής Eταιρείας με μορφή υψηλών κινων, ακαθορί-στου ρυθμού, στη βάση των οποίων κάθονταν οι οκτώ απ τις εννέα Mούσες απ τσιμέντο (η ένατη, πα-ρελείφθη λγω συμμετρίας, σημειώ-νει ο Mπίρης), οι οποίες, μως, απο-ξηλώθηκαν σύντομα, χαρακτηρισθεί-σες ως «κακγουστες».Δεκαετία του ’50
H δεκαετία του ’50 είναι καθοριστι-κή για λη την Aθήνα και φυσικά και για την Oμνοια. Eίναι η εποχή που το κυρίαρχο σύνθημα του «εκσυγ-χρονισμού» οδεύοντας σε εντελώς λάθος δρμο, καταστρέφει την αν-θρώπινη διάσταση της πλης. H προτεραιτητα δίδεται στο ιδιω-τικ αυτοκίνητο και αυτή η πολιιδιω-τική εκφράζεται σε μια τραγική αναζήτη-ση χώρου για οδστρωμα έναντι οι-ουδήποτε τιμήματος. Ξηλώνονται τα τραμ, πραγματοποι-ούνται και σχεδιάζονται διανοίξεις στην καρδιά της Πλάκας (B. Oλγας μέχρι Aδριανού κ.ά.), που αποτρέπο-νται την τελευταία στιγμή έπειτα απ την –επιτέλους– κατακραυγή του πνευματικού και μέρους του τεχνι-κού κσμου, σχεδιάζεται η διάνοιξη της Kοραή μέχρι το Mοναστηράκι και η πλη παραδίδεται στα χέρια των ευκαιριακών μικροεργολάβων που την μετατρέπουν χωρίς κεφάλαια, με την αντιπαροχή, σε τσιμεντούπολη. H Oμνοια μετατρέπεται απ πλτεία σε κυκλοφοριακ κμβο και α-φού αποξηλωθούν λοι οι επ’ αυτής χώροι, περίπτερα, παγκάκια, μαρμά-ρινα ή μη πεζούλια και κιγκλιδώματα, διαμορφώνεται σε αμφιλεγμενο κτασκεύασμκέντρο του κμβου, α-ποκλείεται η πρσβαση πεζών στη λεγμενη πλέον «πλατεία» και υπο-γείως κατασκευάζεται μια άλλη πλα-τεία για δευτέρας κατηγορίας πολί-τες, τους πεζούς. Oι περίφημες κυλιμενες κλίμα-κες, που ποτε λειτουργούσαν απο-τελούσε είδηση, τα μικρομάγαζα της υπγειας στάθμης που γρήγορα άρ-χισαν να χάνουν την αρχική αίγλη τους, η αποπνικτική ατμσφαιρα του χώρου, είναι τώρα τα νέα δεδομένα που σε συνδυασμ με τις γενικτε-ρες αλλαγές στον αθηναϊκ χώρο ο-ριστικοποιούν επιτέλους στην Oμ-νοια έναν χαρακτήρα που επί εκατν είκοσι χρνια προσπαθούσε να απο-φύγει. Tο επίγειο μέρος της πέρασε απ Xαυτεία. Συμβολή των οδών Σταδίου και Aιλου. (Συλλογή Γ. Mαθά). H πλατεία προς την πλευρά της οδού Σταδίου. Δεξιά διακρίνονται το «Mπάγκει-ον» και η οικία Σαργλου. Περίοδος μεσοπολέμου. Συνέχεια στην 8η σελίδαΣτις αρχές της δεκαετίας 1960, το εναπομένον τμήμα της πλατείας μεταξύ λίμνης και οδοστρώματος βοτσαλοστρώθηκε με λευκά και πράσινα βτσαλα (αριστερά). H λη σύνθεση προκάλεσε καυστικά σχλια και έδωσε τροφή σε γελοιογράφους, πως ο Mποστ (δεξιά). ττε πολλές αναμορφώσεις. Περι-λάμβανε κατ’ αρχήν μια λίμνη με συ-ντριβάνια και αρχικά το εναπομένον τμήμα μεταξύ λίμνης και οδοστρώ-ματος βοτσαλοστρώθηκε με λευκά και πράσινα βτσαλα (τα πράσινα α-πεικνιζαν μια φιδωτή φιγούρα γύρω απ τη λίμνη).
Σύνθεση
H λη σύνθεση προκάλεσε καυστι-κά σχλια και έδιδε τροφή στους γε-λοιογράφους, πως ο Mποστ που α-πεικνιζε μέσα στη λίμνη τη γοργνα να ερωτά τον τροχονμο αν ζει ο βα-σιλιάς Aλέξανδρος και να παίρνει τη φυσικτατη απάντηση «ζει και βασι-λεύει και ωραιτατο πατσά μαγει-ρεύει», υπονοώντας το επί της πλα-τείας ομώνυμο πασίγνωστο εστιατ-ριο, ενώ άλλοι την αποκαλούσαν «δί-σκο μνημοσύνου». Tα συντριβάνια, ένα κατακρυφο και ένα λοξ, έλεγαν τι το μεν χρη-σίμευε ως ανεμοδείκτης, ταν το νε-ρ έπεφτε επί της Σταδίου φύσαγε βορειοδυτικς, ενώ ταν κατάβρεχε τους περαστικούς της 3ης Σεπτεμ-βρίου, νοτιοανατολικς, το δε λοξ, είτε τι «σημάδευε την Mσχα» (ή-ταν η εποχή που ο Xρουστσφ είχε απειλήσει τι θα ρίξει πυραύλους στην Aκρπολη), είτε τι συμβλιζε το (λοξ) μυαλ των αρχιτεκτνων. Aκμη, εκ των υστέρων θυμήθη-καν ξανά την αναγκαιτητα ενς αε-ραγωγού, και η εσπευσμένη κατα-σκευή του εν είδει φουγάρου, ενέ-πνευσε τον ανεξάντλητο Mποστ να αναφωνεί μεταξύ των άλλων «υπέ-ροχος πλατία με τον φωτιζμν, δει-κνίης εις τους ξένους τον πολιτιζ-μν, οι κρτοι δε των καθιζήσεων, θα τακτοποιηθούν δια τεχνικών λύ-σεων». Πριν παρέλθει δεκαετία, ανακατα-σκευάστηκε σε διάφορες μορφές, πλακοστρώθηκε πάλι ξηλώθηκε και φυτεύθηκε γκαζν, διαλύθηκαν τα συντριβάνια και τοποθετήθηκαν ε-πάλληλοι υαλοπίνακες ως έργον τέ-χνης, πάντα μως το «άβατον» για τους πεζούς παρέμενε με αυξανμε-νη αυστηρτητα, πλην των τουρι-στών που πλένουν τα πδια τους στην λίμνη ταν έχει καύσωνα. O χώρος σήμερα της «πλατείας» αποτελείται πλέον απ τα πεζοδρ-μια στις συμβολές των οδών που συ-γκλίνουν σ’ αυτήν που και εκτυλίσ-σεται λη η ζωή της εις τον επίγειον κσμον, (στον υπγειο συνεχίζεται, βέβαια, ανάμεσα στους περαστι-κούς που βιάζονται είτε να κατέ-βουν στον Hλεκτρικ, είτε να περά-σουν ξαναβγαίνοντας στην επιφά-νεια, και σε εκείνους που αποτε-λούν τους «θαμώνες» της, και που παραλλάσσουν με τις διάφορες ώ-ρες του εικοσιτετραώρου). Oταν κατεδαφίστηκε το τελευταίο απομεινάρι μιας άλλης εποχής, το θέατρο Kοτοπούλη, ως αίθουσες θεαμάτων παρέμειναν πλέον μνον εκείνες που κατά τον Tσιφρο «έ-παιζαν με τάλλαρον εν, έργατα δύο, εν γκαγκστερικν και το άλλο σε-ξουάλα διά να συμπληρώνεται και η μρφωσις».Kατάσταση
Σήμερα η Oμνοια, έχει έναν δικ της χαρακτήρα, που παραλλάσει α-νάλογα με την ώρα, αλλά που δεν μπορεί κανείς να τον κατατάξει μο-νοσήμαντα. Mπορεί να έχει χάσει ί-σως ανεπιστρεπτί τη μεγαλοαστική πολυτέλεια (χωρίς καθλου αυτ να είναι μομφή) αλλά δεν έχει χάσει αυ-τ που κέρδιζε σιγά-σιγά επί εκααυ-τν είκοσι έτη: την πολυποίκιλη σύνθεση ολκληρης της αθηναϊκής κοινωνίας που είναι παρούσα σχεδν στο σύνο-λ της εκεί. Aλλωστε, η θέση της στον αθηναϊ-κ χάρτη, μνο σε μια τέτοια σύνθε-ση θα μπορούσε νομοτελειακά να ο-δηγήσει, η Oμνοια είναι, πως την χαρακτηρίζει ο Kαιροφύλλας, ο «ομ-φαλς της Aθήνας», και είναι το σταυροδρμι λων σχεδν των κοι-νωνικών ομάδων της. Tο μνο που της λείπει ασφυκτικά, είναι ο επίγει-ος χώρεπίγει-ος. Ποια περιοχή μως της Aθήνας έχει πλέον χώρο για ανθρώπους και -χι για ιδιωτικά αυτοκίνητα; Eπιλογή βασικής βιβλιογραφίας: 1) K. H. Mπίρη: Aι Aθήναι απ του 19ου εις τον 20ν αιώνα. Aθήναι 1961. 2) M. Σκαλτσά: Kοινωνική ζωή και δημ-σιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Aθήνα του 19ου αιώνα. Θεσσαλονίκη 1983. 3) Θ. Παπαϊωάννου: Eνθύμιον Aθηνών. Aθήναι 1984 (2η έκδ. 1990). 4) Γ. Παπακώστα: φιλολογικά σαλνια και καφενεία της Aθήνας. Aθήνα 1988. 5) Γ. M. Σαρηγιάννη: H νομοτέλεια της ε-ξέλιξης του αττικού τοπίου. Στον κατάλογο της έκθεσης «Aττικ τοπίο» του YΠΠO, Aθήνα 1989. 6) Γ. Kαιροφύλα: η σειρά για την Aθήνα α-π το 1830 ως σήμερα (H ρομαντική Aθήνα, H Aθήνα της Mπελ-Eπκ, H Aθήνα του Mε-σοπολέμου, H Aθήνα του ’40 και της Kατο-χής, H Aθήνα μετά τον Πλεμο, H Aθήνα στην Δεκαετία του ’50, που εκδίδονται απ το 1983 ως σήμερα απ τις εκδσεις «Φιλιπ-πτη»). 7) Γ. Γκίκα: Pούα Pούχου. Aθήνα 1987. 8) Δ. Σκουζέ: H Aθήνα που έφυγε. τ. 1ος Aθήναι 1961, τ. 2ος 1967. Mια απ τις διαδοχικές μεταμορφώσεις που υπέστη (και εξακολουθεί να υφίσταται) η «κακτυχη» πλατεία, στα μέσα του αιώνα μας. Συνέχεια απ την 7η σελίδαBιαστικοί άνθρωποι κάθε τάξης και ηλικίας διασχίζουν τους ακτινωτούς δρμους της πλατείας και χάνονται στον υπγειο, ενώ οι τουρίστες με χάρτες στα χέρια, ψά-χνουν τον προσανατολισμ τους.
AΦIEPΩMA
H κοσμική Oμνοια
H πλατεία με τις συναυλίες, τα θέατρα και τα καφενεία ήταν τπος συνάντησης των Aθηναίων
Tου Kώστα Xρ. Xατζιώτη O ΣHMEPINOΣ βιαστικς κι αγχωμέ-νος Aθηναίος, κάθε φορά που υπο-χρεώνεται να βρεθεί στην περιοχή της πλατείας Oμονοίας, το μνο που σκέπτεται και προσπαθεί, είναι να τε-λειώσει σο γίνεται πιο γρήγορα την ποια εργασία τον έφερε εδώ, για να απομακρυνθεί. Kαι δεν έχει άδικο. Γιατί η ιστορική πλατεία, πως την καταντήσαμε, είναι σήμερα τπος ταλαιπωρίας, ασχήμιας και κάθε μορ-φής ρυπαρτητας. Kαι μως! Πριν απ έναν περίπου αιώνα η πολύπαθη Oμνοια, σο κι αν αυτ μας φαίνεται απίστευτο, ή-ταν το σημείο συναντήσεως της ττε κοσμικής Aθήνας! Hδη, απ τα τελευταία χρνια της οθωνικής περιδου, οι ορχήστρες της φρουράς και του A΄ Tάγματος (ε-κείνα τα χρνια υπήρχαν μνο στρα-τιωτικές ορχήστρες) προσέφεραν στους πάντα πρθυμους για θέαμα και διασκέδαση Aθηναίους μελωδίες των Bέρντι, Nτονιζέτι, Oφενμπαχ, Στράους κ.λπ.Συναυλίες
Oι συναυλίες προετοιμάζοντο με κάθε φροντίδα και το πργραμμά τους δημοσιευταν στις εφημερίδες, ώστε οι ακροατές να γνωρίζουν ποι-ες μελωδίποι-ες θα ακούσουν. Oταν, μά-λιστα, τύχαινε να υπάρξει κάποια αλ-λαγή της τελευταίας στιγμής στο πργραμμα, έντονες ήταν οι διαμαρ-τυρίες, που χι σπάνια έφθαναν και μέχρι τις στήλες των εφημερίδων. Tα γύρω καφενεία (και ήταν πάντα πολυάριθμα), αξιοποιώντας την ανέ-ξοδη αυτή ατραξιν, χι μνο απλώ-νουν τα τραπέζια τους στα πεζοδρ-μια και σε τμήμα του οδοστρώματος της πλατείας, αλλά μερικά απ αυτά νοίκιαζαν ακμη και καρέκλες. Φαί-νεται, μάλιστα, τι τα προσφερμενα προς ενοικίαση καθίσματα θα ήσαν μάλλον ανεπαρκή για να καλύψουν τη ζήτηση. Γι’ αυτ και η «Eφημερίς» του Kορομηλά, στο φύλλο της 16ης Mαρτίου 1874, συνιστούσε να γενι-κευθεί η τσο βολική αυτή εξυπηρέ-τηση απ λα τα καφενεία της πλα-τείας, προτείνοντας μάλιστα το ενοί-κιο να καθορισθεί σε... ένα οβολ (δηλαδή 5 λεπτά). Eτσι, η Oμνοια καθιερώθηκε ήδη απ τις αρχές της δεκαετίας του 1870 ως τπος συνα-ντήσεως λης της ττε κοσμικής Aθήνας, που έσπευδε να παρακολου-θήσει τις υπαίθριες συναυλίες. Oμως, λίγα χρνια αργτερα, ά-γνωστο για ποιους λγους, οι συναυ-λίες της πλατείας Oμονοίας διακ-πτονται, για να περιορισθούν μνο στην πλατεία Συντάγματος. Kαι ττε, οι καταστηματάρχες της Oμονοίας, που βλέπουν την πελατεία τους να διαρρέει, αναλαμβάνουν να αναπλη-ρώσουν το κεν που δημιουργήθηκε: Mετακαλούν βιενέζικες ορχήστρες και γνωστούς μουσικούς της εποχής, οι οποίοι υποκαθιστούν επάξια τις στρατιωτικές ορχήστρες. O Γιώργος Σουρής επισημαίνει το γεγονς στο «Pωμι» με το γνωστ σπινθηροβλο κι ανεπανάληπτο χιούμορ του: «Πλατεία Oμονοίας. Tι πρίμαις! Tι τε-νροι! Tι μορφα κομμάτια και τι σουλατσα-δροι! Πηγαίνει τσος κσμος το θέαμα να ίδη Kαι σπρώχνεται και σπρώχνει και γί-νεται μουσκίδι Mια απ τις παλαιτερες φωτογραφίες της πλατείας, πιθανώς προ του 1885. Φυσικά, το οδστρωμα είναι χωμάτινο και τα πεζοδρμια μάλλον ανύπαρκτα. (Φωτ. συλλογή του συγγραφέως). Aριστερά, το καφενείο Zαχαράτου-Kαπερώνη και δεξιά το ξενοδοχείο «Bικτώρια». H σφραγίδα του ταχυδρομείου αναγρά-φει έτος 1904. (Συλλογή Γ. Mαθά).Kαι σοι δεν καθίζουν δι’ έλλειψιν χρημάτων Oρθοί απολαμβάνουν των πέριξ θεα-μάτων. Φωνάζουν τα γκαρσνια, φωνάζουν και οι πρίμαις, ακούς μεγάλας γνώμας και των Xαυ-τείων λίμαις, γυρίζουν, και καμπσοι λιμώττοντες δασκάλοι μ’ ένα ψηλ καπέλο και με χειμώνος σάλι αλλά και Pιζαρίται πλανώνται μερι-κοί και άλλοι φουκαράδες περιπατητι-κοί. Aπάνω κάτω τρέχουν με δίσκους τα γκαρσνια και πέφτουν κάπου κάπου και μερικά καννια τουτέστι μ’ άλλους λγους μες στο πολύ ασκέρι, μέσα στων καφενείων το τσο νταρα-βέρι, μες στης φωναίς, στα πιάνα, στους κρτους, στην κουβέντα, ξεχάνουν να πληρώσουν πολλοί τα τραταμέντα».
Kαφενεία
Eνας απ τους πιο ονομαστούς και δημοφιλείς καλλιτέχνες που εμφανί-ζεται ττε σε καφενείο της Oμονοίας είναι ο βιρτουζος του βιολιού Στέ-λιος Kρασσάς, που η παρουσία του προκαλεί παναθηναϊκ συναγερμ! H πυκντερη και εκλεκτικτερη κί-νηση της πλατείας εστιαζταν στη βρεια πλευρά της, προς την οδ 3ης Σεπτεμβρίου. Eκεί, τις δύο γω-νίες κατείχαν δύο μεγάλα πολυτελή καφενεία: των Kουτσούκη-Zούνη (αργτερα έμεινε μνο ο Zούνης) και του Xαραμή. Oταν, λοιπν, στα τέλη του περα-σμένου αιώνα ο σιδηρδρομος Aθη-νών-Πειραιώς έφθασε στην Oμνοια (μέχρι το 1893 ετερμάτιζε στο Θη-σείο) και παράλληλα το θρυλικ «Θη-ρίο», που ξεκινούσε απ την παρα-κείμενη πλατεία Λαυρίου, συνέδεσε την Aθήνα με την Kηφισιά (1885), τα καφενεία των Zούνη και Xαραμή έγι-ναν η υποχρεωτική «πύλη», απ την οποία οπωσδήποτε να διέλθουν οι Aθηναίοι δανδήδες και οι Aτθίδες δεσποσύνες, που κατευθύνονταν στα δύο κοσμικά θέρετρα: το Φάληρο και την Kηφισιά. Eτσι δημιουργήθηκαν τα πρώτα Aθηναϊκά «Δαρδανέλλια» (1) που α-ναδείχθηκαν σε μοναδικ παρατηρη-τήριο λων σων συνέβαιναν στη μι-κρή αλλά ζωηρή αθηναϊκή κοινωνία της εποχής. Kάθε απγευμα, το κο-σμικ κουτσομπολι αποτελούσε το κύριο, αν χι και μοναδικ, θέμα συ-ζητήσεως. Δυστυχία στην απερίσκε-πτη δεσποσύνη που διαβαίνοντας α-π εκεί, φυσικά με τη συνοδεία α-πάντα των γονιών της, θα είχε το... θράσος και την... ξετσιπωσιά να στρέψει το κεφάλι της δεξιά ή αριστερά. Aμέ-σως, τα ερευνητικά βλέμματα λων αναζητούσαν την πονηρή αιτία! Kαι η περιοχή που περικλειταν στην οπτι-κή γωνία του... γυρισμένου κεφαλιού της δεσποσύνης, γινταν αντικείμενο εξονυχιστικής έρευνας για να εντοπι-σθεί ο αποδέκτης του χαιρετισμού. Eνα τέτοιο... συνταρακτικ επεισ-διο είχε διηγηθεί στον γράφοντα το κείμενο αυτ η μάμμη του Aικατερί-νη Λούμου, το γένος Mπάμπαρη. Tο πατρικ της ήταν στη συνοικία της Bλασαρούς, στους πρποδες της Aκρπολης, που δεν υπάρχει πια. Tην κατέσκαψε η αρχαιολογική σκα-πάνη το 1931. Kάθε Kυριακή απγευμα, λοιπν, σύσσωμη η οικογένεια κατηφριζε τα στενά δρομάκια της συνοικίας, έφτα-νε στο Mοναστηράκι και απ εκεί σιγά - σιγά, ακολουθώντας την οδ Aθη-νάς (ένας ευχάριστος περίπατος), διερχταν απ την Oμνοια για να καταλήξει στην πλατεία Λαυρίου, απ’ που έπαιρνε το τραίνο για την Kηφι-σιά. H οικογένεια του Σπύρου Mπά-μπαρη ήταν πολυμελής: τέσσερα α-γρια και τέσσερα κορίτσια. H διάβα-ση, λοιπν, της οδού Aθηνάς και η ά-φιξη στον σταθμ του τρένου δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Eνα κυριακάτικο απγευμα του 1887, λοιπν, καθώς η οικογένεια συ-ντεταγμένη και πειθαρχική διέσχιζε τα «Δαρδανέλλια», η Aικατερίνη Mπάμπαρη (ήταν ττε 17 ετών) υπέ-πεσε στο... βαρύτατο ατπημα να α-ναζητήσει με το βλέμμα της νεαρ γείτονα, που καθταν στο καφενείο του Xαραμή. H ανεπίτρεπτη αυτή συ-μπεριφορά, που τσο εξέθετε την οι-κογένεια, είχε σοβαρές συνέπειες: πρώτον, οι εκδρομές στην Kηφισιά διακπηκαν για δεκαπέντε ημέρες. Kαι ταν επανελήφθησαν, η μετάβα-ση στον σταθμ Λαυρίου γινταν πλέον με κλειστή άμαξα. — Ποιος ήταν ο νεαρς αυτς, που έγινε άθελά του αίτιος τέτοιας τιμω-ρίας σας; ρώτησα κάποια φορά πε-ρίεργος τη μάμμη μου. Kαι εκείνη, μ’ ένα αχν νοσταλγι-κ χαμγελο (πλησίαζε πια τα 80) α-πάντησε: — Eχουν περάσει τσα χρνια απ ττε. Kαι αν θυμάμαι ακμη τούτο το περιστατικ, είναι γιατί η τιμωρία ή-H μεγάλη πολυτελής αίθουσα του καφενείου Zαχαράτου, πραγματικ κσμημα για την Aθήνα του 1896. (Aπ το λεύκωμα «ή-H Eλλάς κατά τους Oλυμπιακούς Aγώνες 1896», εκδ. «AKPOΠOΛEΩΣ»).Φοίνικες, περιποιημένα κισκια μικροπωλητών και γραφικές άμαξες στην πλαισιωμένη απ νεοκλασικά κτίρια πλατεία Oμο-νοίας, στις αρχές της δεκαετίας του 1910.
Φροντισμένα χαμηλά σπίτια, δέντρα και υπαίθρια καφενεία μετέτρεπαν την οδ Aθηνάς σε έναν δρμο κατάλληλο για ευχάριστο περίπατο. Φωτογραφία του 1900. ταν για μας φοβερή, αφού η πλατεία Oμονοίας με τα μεγάλα πολυτελή καφενεία της, τις ορχήστρες και την κίνησή της, πρβαλλε στη νεανική φαντασία μας με τη γοητεία και την αίγλη ενς μικρού... Παρισιού!
Θέατρο
Eνας άλλος πλος κοσμικής κίνη-σης στην Oμνοια ήταν το θέατρ της, στο σημείο που αργτερα λει-τούργησε το θέατρο Kοτοπούλη. H σκηνή αυτή πρωτολειτούργησε το 1887, την εποχή δηλαδή που η πλα-τεία γνώριζε περίοδο μεγάλης ακμής. H παρουσία στο θέατρο αυτ της μεγάλης πρωταγωνίστριας Aικατερί-νης Bερώνη, που σημειώνει μοναδι-κή επιτυχία στο δράμα του Bερναρ-δάκη «Φαύστα», προκαλεί πρωτοφα-νή συναγερμ. Aκμα και ο πρωθυ-πουργς Xαρίλαος Tρικούπης επιχει-ρεί να παρακολουθήσει την παρά-σταση, αλλά απέρχεται άπρακτος γιατί δεν υπήρχε θέση! Eξίσου εντυπωσιακή ήταν και η ε-πιτυχία ενς άλλου έργου, της «Xάι-δως», με συγγραφέα τον πασίγνω-στο... κουρέα Πανάγο Mελισσιώτη. O ρηξικέλευθος αυτς αυτοδίδακτος θεατρικς συγγραφέας διατηρούσε το πιο γνωστ κουρείο της Aθήνας, το «Aψε Σβήσε», που βρισκταν στην άλλη πλευρά της πλατείας, στην οδ Δώρου, απέναντι ακριβώς απ το θέ-ατρο. Oταν, λοιπν, εκείνο το φθινο-πωριν πρωιν της 23ης Σεπτεμβρί-ου 1892 οι Aθηναίοι έκπληκτοι επλη-ροφορούντο τι ο Mελισσιώτης ανέ-βαζε δικ του έργο, έσπευσαν στο θέατρο βέβαιοι πως θα διασκέδαζαν με το φοβερ μαξιλάρωμα που θα α-κολουθούσε (το μαξιλάρωμα ήταν ττε ο φβος και εφιάλτης ηθοποιών και συγγραφέων). Mλις μως η σκη-νή άνοιξε, έκπληκτοι παρακολούθη-σαν μια πηγαία δροσερή δημιουργία, που κυριολεκτικά τους καθήλωσε στις θέσεις τους. Aκμη κι ο αδυσώ-πητος γλωσσαμύντορας καθηγητής του Πανεπιστημίου Mυστριώτης, υ-ποχρεώθηκε να αναγνωρίσει δημ-σια την αξία της σκηνικής δημιουρ-γίας του Mελισσιώτη. Tο ιστορικ θέατρο της Oμονοίας (που κατά τα πρώτα χρνια λειτουρ-γίας του φαίνεται πως ήταν μια α-πλή...μάντρα) κράτησε τα σκήπτρα της θεατρικής κίνησης ολκληρες δεκαετίες, καθώς ευτύχησε να φιλο-ξενήσει αργτερα τη «Nέα Σκηνή» του Xρηστομάνου (1902-1906) και, τέλος, τη μεγάλη Mαρίκα Kοτοπούλη Mε τα χρνια, η Oμνοια έγινε η κεντρική αφετηρία λων σχεδν των γραμμών του τραμ και, αργτερα, των λεωφορείων. Eτσι, η παλαιά αρ-χοντική φυσιογνωμία της αλλοιώθη-κε ριζικά. Oι κοσμικοί Aθηναίοι, που μέχρι ττε ήταν πιστοί θαμώνες των καφενείων της, υποχρεώθηκαν να αλλάξουν στέκι και να μετακομίσουν προς την περιοχή της πλατείας Συ-ντάγματος. Tα μεγάλα καφενεία της πλατείας Oμονοίας δεν εξαφανίστηκαν βέβαια. Mνο που και σ’ αυτά το κλίμα άλλα-ξε. H «Hβη», στη γωνία με τη λεωφ-ρο Πανεπιστημίου, και το «Mπάγκει-ον» έγιναν φιλολογικά στέκια και α-γαπημένος χώρος συναντήσεως των Aθηναίων μποέμ. Oι μπυραρίες του Zαχαράτου και των Kαπερώνη - Zαχα-ράτου, που είχαν διαδεχθεί τα καφε-νεία των Zούνη και Xαραμή, παρ’ λη την επιβλητική μεγαλοπρέπεια των αιθουσών τους, είδαν την ποιτητα της πελατείας τους να αλλάζει ριζικά. H παλαιά αρχοντική Oμνοια είχε πα-ραχωρήσει πια τη θέση της σε μια νέα πλατεία που, αν και εξακολουθούσε πάντα να είναι η καρδιά της Aθήνας (ίσως, μάλιστα, περισστερο απ άλ-λοτε), μως έπαψε να είναι ο χώρος που σύχναζε η κοσμική κοινωνία της πρωτεύουσας... Σημειώσεις:(1) Πολλά χρνια αργτερα, τα φο-βερά «Δαρδανέλλια» μεταφέρθηκαν στην αρχή της Λεωφρου Πανεπιστημίου, καθώς η κοσμική κίνη-ση της πρωτεύουσας είχε πια μετατοπισθεί προς την πλατεία Συντάγματος. O Kώστας Xατζιώτης είναι μέλος του Διοικη-τικού Συμβουλίου του «Συλλγου των Aθηναί-ων» και συγγραφέας του βιβλίου «Πλατεία Oμονοίας, η καρδιά της Aθήνας», Aθήνα 1993.Aποψη της πλατείας κατά την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα. Διακρίνεται το νεδμητο μέγαρο I. Πάγκα (Ξενο-δοχείο «Mέγας Aλέξανδρος»). (Συλλογή Γ. Mαθά).
