BAB XV
DIFERENSIAL (Turunan)
Jika y = f(x), maka turunan pertamanya dinotasikan dengan y’ = dx dy = f'(x) dengan dx dy = 0 → h Lim h x f h x f( + )− ( ) Rumus-Rumus Diferensial: 1. y = k → y'= 0 2. y = k x n → y'= k. n xn−1 3. y = sin x → y' = cos x 4. y = cos x → y'= - sin x 5. y = u ± v → y' = u' ± v' 6. y = u. v → y' = u' v + v' u 7. y = v u → y' = ' 2 ' v u v v u − 8. y = k [f(x)]n → y'= k . n [f(x)]n−1 . [f’(x)] 9. y = sin f(x) → y' = f'(x). cos f(x) 10. y = cos f(x) → y' = - f'(x). sin f(x)
11. y = sinnf(x) → y' = n sinn−1f(x). cos f(x) . f'(x)
12. y = cosnf(x) → y' = - n cosn−1f(x). sin f(x) . f'(x)
13. y = af( x) → y' = af( x). ln a . f’(x) 14. y = ef( x) → y' = ef( x). f'(x) 15. y = ln f(x) → y' = ) ( ) ( ' x f x f 16. y = tan x → y' = sec2x = x 2 cos 1 17. y = cot x → y' = - cosec2x 18. y = sec x → y' = sec x tan x
19. y = cosec x → y' = - cosec x cotan x Penggunaan Turunan :
1. Garis singgung
persamaan garis singgungya adalah y –b = m (x –a) dimana m = f'(x)
apabila terdapat dua persamaan garis y= m1x + c1 dan y= m2x + c2 dikatakan
- sejajar apabila m1 = m2
- tegak lurus apabila m1 . m2 = -1
2. Fungsi naik/turun diketahui y = f(x); - jika f'
(x) < 0 maka f(x) turun - jika f'(x) >0 maka f(x) naik 3. Menentukan titik stasioner diketahui y = f (x).
Bila f'(a) = 0 maka (a, f(a) ) adalah titik stasioner - (a, f(a) ) titik minimum jika f''
(a) > 0 - (a, f(a) ) titik maksimum jika f'' (a) < 0 - (a, f(a) ) titik belok jika f ''(a) = 0
3. Menentukan Kecepatan dan percepatan S = S(t) → jarak yang ditempuh S merupakan fungsi waktu (t), maka
- kecepatan v = S'(t) - percepatan a = S''(t)
15. SOAL-SOAL DIFERENSIAL
EBTANAS2000
1. Turunan pertama dari f(x) = 6x2 3 adalah f ′(x) = … A. 3x2 1 B. 5x2 1 C. 6x2 1 D. 9x2 1 E. 12x2 1 jawab: f(x) = 6x2 3 f ′(x) = 2 3 .6 x23 −1 = 9x2 1 Jawabannya adalah D EBTANAS1999 2. Turunan pertama f(x)= (2x - x 1 )2 adalah f'(x) = …. A. 8x - x 2 C. 8x + x 2 E. 8x + 23 x B. 8x + x 1 D. 8x - 23 x Jawab: f(x)=(2x - x 1 )2 f'(x) = 2 (2x - x 1 ) . (2 – (-x−2)) = 2 (2x - x 1 ). (2 + 12 x ) = 2 (4x + {(22 xx -x 2 ) - 13 x } ) = 2 (4x - 13 x ) = 8x - 3 2 x jawabannya adalah D EBTANAS1995 3. Diketahui f(x) = 2 3 1 x , maka 0 lim → t t x f t x f( + )− ( ) adalah…. A. 36 x − C. x 3 2 − E. x 6 1 − C. 3 3 2 x − D. 2 2 3 x Jawab: Cara 1: f(x) = 2 3 1 x = 3 1 x−2 f'(x) = 3 1 . -2 x−3 = 3 3 2 x −
Cara 2: Merupakan pembuktian dari: f'(x) = 0 lim → t t x f t x f( + )− ( ) = 0 lim → t t x t x 2 3 2 1 ) ( 3 1 − + = 0 lim → t t x t x t x x 2 2 2 2 ) ( 3 ) ( + + − = 0 lim → t t x t x t xt x x 2 2 2 2 2 ) ( 3 ) 2 ( + + + − = 0 lim → t t x t xt x t xt 2 2 2 2 ) 2 ( 3 ) 2 ( + + + − = 0 lim → t t t x t x x t x t ) 2 ( 3 ) 2 ( 2 2 3 4 + + + − = 0 lim → t 3( 2 ) ) 2 ( 2 2 3 4 t x t x x t x t + + + − . t 1 = 0 lim → t 3( 2 ) ) 2 ( 2 2 3 4 t x t x x t x + + + − = ) 0 . 0 . 2 ( 3 ) 0 2 ( 2 3 4 x x x x + + + − = 4 3 2 x x − = 3 3 2 x − Jawabannya adalah C
EBTANAS1995
4. Turunan pertama dari fungsi f yang ditentukan oleh f(x) = (2-3x)3 5 adalah f'(x) = ….. A. 3 5 (2-3x)3 5 D. -5 (2-3x)3 2 B. 8 3 − (2-3x)3 8 E. 5 (2-3x)3 2 C. 8 3 (2-3x)3 8 (2-3x)3 8 jawab: f(x) = (2-3x)3 5 f'(x) = 3 5 (2-3x)35−1 . -3 = - 5 (2-3x)3 2 jawabannya adalah D UN2006
5. Turunan pertama dari y = (x-3)(4x-1)2 1 adalah…. A. 1 4 2 − x C. 2 4 1 3 − − x x E. 1 4 2 5 2 − − x x B. 1 4 5 2 − − x x D. 1 4 7 6 − − x x Jawab: y = u. v → y' = u' v + v' u y = (x-3)(4x-1)2 1 y' = 1 .(4x-1)21 + 2 1 (4x-1) 2 1 − . 4 . (x-3) = (4x-1)2 1 + 2 1 ) 1 4 ( ) 3 ( 2 − − x x = 2 1 ) 1 4 ( ) 3 ( 2 ) 1 4 ( − − + − x x x = 1 4 6 2 1 4 − − + − x x x = 1 4 7 6 − − x x Jawabannya adalah D EBTANAS1999 6. Diketahui fungsi f(x) = x x2 +6
Turunan pertama fungsi f(x) adalah f ′(x) = …
A. x x x+ 62 D. x x x 2 3 1 2 3 + B. x x x− 32 E. x x x 32 2 3 − C. x x x 2 3 1 − Jawab: y = v u → y' = 2 ' ' v u v v u − f(x) = x x2 +6 f'(x) = 2 2 2 1 ) ( ) 6 ( 2 1 . 2 x x x x x − − + = x x x x x 2 1 2 3 3 2 1 . . 2 − − − = 2 x - 2 1 x - 3x 2 3 − = 2 3 x - x x 3 = 2 3 x - ( x x 3 . x x ) = 2 3 x - (3 2 x x ) = 2 3 x -3 2 x x jawabannya adalah E
EBTANAS1998
7. Diketahui fungsi f(x) = sin2 (2x + 3) dan turunan dari f adalah f ′. Maka f ′(x) = …
A. 4 sin (2x + 3) cos (2x + 3) B. 2 sin (2x + 3) cos (2x + 3) C. sin (2x + 3) cos (2x + 3) D. –2 sin (2x + 3) cos (2x + 3) E. –4 sin (2x + 3) cos (2x + 3) Jawab:
. y = sinnf(x) → y' = n sinn−1f(x). cos f(x) . f'(x)
f(x) = sin2 (2x + 3) f' x) = 2 sin (2x+3) . cos(2x+3) . 2 = 4 sin (2x+3) . cos(2x+3) jawabannya adalah A EBTANAS1997
8. Turunan pertama fungsi f(x) = cos3(3-2x) adalah f'(x) =…. A. -3 cos2(3-2x) sin (3-2x) B. 3 cos2(3-2x) sin (3-2) C. -6 cos (3-2x) sin (3-2x) D. -3 cos (3-2x) sin (6-4x) E. 3 cos (3-2x) sin (6-4x) Jawab:
y = cosnf(x) → y'=- n cosn−1 f(x). sin f(x) f'(x) f(x) = cos3(3-2x)
f'(x) = - 3 cos2(3-2x) . sin (3-2x) . -2 = 6 cos2(3-2x) . sin (3-2x)
(jawabannya tidak ada yang cocok ya!!!) Ingat rumus trigonometri:
sin 2A = 2 sin A cosA terapkan dalam soal ini :
f'(x) = 6 cos2(3-2x) . sin (3-2x)
= 6. cos (3-2x) . cos (3-2x) sin (3-2x) = 3. ( 2 sin (3-2x). cos (3-2x) ) . cos (3-2x) = 3 (sin 2 (3-2x) ) . cos (3-2x)
= 3 sin (6-4x) .cos (3-2x) = 3 cos (3-2x) sin (6-4x) Jawabannya adalah E
EBTANAS1986
9. Persamaan garis singgung pada kurva x2 - 4x – 2y – 1 = 0 di titik (1,- 2) adalah … A. 3x+ y - 1 = 0 B. 2x - y = 0 C. –x + 2y + 5 = 0 D. x + y + 1 = 0 E. x – y – 3 = 0 jawab:
Persamaan garis singgung y – b = m(x –a) Diketahui a = 1 dan b = -2 x2 - 4x – 2y – 1 = 0 2y = x2 - 4x – 1 y = 2 1 x2- 2x – 2 1
m(gradien) = y' = x - 2 (di titik (1,-2) Æ x = 1 ) = 1 - 2 = -1
persamaan garis singgungya adalah : y – (- 2) =-1 (x – 1)
y + 2 = - x + 1 ⇔ x + y +1 = 0 jawabannya adalah D
EBTANAS2000
10. Garis singgung pada kurva x2 – y + 2x – 3 = 0 yang tegak lurus pada garis x – 2y + 3 = 0 mempunyai persamaan … A. y + 2x + 7 = 0 B. y + 2x + 3 = 0 C. y + 2x + 4 = 0 D. y + 2x – 7 = 0 E. y + 2x – 3 = 0 jawab: x2 – y + 2x – 3 = 0 → y = x2+ 2x – 3 Persamaan garis x – 2y + 3 = 0 → 2y = x + 3 y = 2 1 x + 2 3 didapat m1 = 2 1
garis singgung tegak lurus maka : m1. m2 = -1 2 1 . m2 = -1 Æ m2 = -2 kurva y = x2+ 2x – 3 y' = 2x + 2 = m 2 = -2 2x + 2 = -2 2x = -4 x = -2 jika x = -2 maka y = (-2)2 + 2 . (-2) – 3 = 4 – 4 – 3 = -3 didapat (x1, y1) = (-2,-3)
sehingga garis singgungnya adalah: y - y1 = m2 ( x - x1) y +3 = -2 ( x + 2) y + 3 = -2x – 4 y = -2x - 7 ⇔ y + 2x – 7 = 0 jawabannya adalah D EBTANAS1991
11. Fungsi f yang dirumuskan dengan
f(x) = x3 + 3x2 – 9x – 1 naik dalam interval … A. x < –3 atau x > 1 B. x < –1 atau x > 1 C. –3 < x < 1 D. –1 < x < 1 E. x < –3 atau x > –1 Jawab: f(x) = x3 + 3x2 – 9x – 1 f'(x) = 3x2+ 6x – 9 = x2 + 2x – 3 ⇔ (x + 3 ) (x -1 ) x1= -3, x2 = 1 + + -- - - -- + + • • • • • • • • • -3 0 1 jika f'(x) >0 maka f(x) naik (bertanda +) yaitu x < -3 atau x > 1
Jawabannya adalah A
EBTANAS2003
12. Fungsi f(x) = x3+ 3x2 – 9x – 7 turun pada interval .. A. 1 < x < 3 B. –1 < x < 3 C. –3 < x < 1 D. x < –3 atau x > 1 E. x < –1 atau x > 3 Jawab :
fungsi turun jika f'(x) < 0 f(x) = x3+ 3x2 – 9x – 7 f'(x) = 3x2+ 6x – 9 = x2+ 2x – 3 ⇔ (x + 3 ) (x -1 ) x1= -3, x2 = 1 + + -- - - -- + + • • • • • • • • • -3 0 1 jika f'(x) < 0 maka f(x) turun (bertanda -) yaitu x > -3 dan x < 1
dapat ditulis dengan -3< x < 1 jawabannya adalah C
EBTANAS2000
13. Nilai maksimum fungsi f(x) = x4 – 12x pada interval –3 ≤ x ≤ 1 adalah …
A. 16 B. 9 C. 0 D. -9 E. -16 Jawab:
Tentukan nilai stasioner yaitu f'(a) = 0 f(x) = x4 – 12x f'(x) = 4x3 -12x ⇔ x3 - 3x ⇔ x (x2 - 3) ⇔ x (x - 3 ) ( x + 3 ) = 0 - - + + - - + + • • • - 3 0 3 max min Jika x < - 3 Æ - . - . - = - - 3 < x < 0 Æ - . - . + = + 0 < x < 3 Æ +. - . + = - x > 3 Æ +. + . + = +
terlihat pada grafik garis nilai max jika x = 0 (interval –3 ≤ x ≤ 1)
sehingga nilai maksimumnya : f(x) = x4 – 12x
f(0) = 0 – 0 = 0 jawabannya adalah C EBTANAS2000
14. Nilai minimum fungsi f(x) = x3 - 27x pada interval -1 ≤ x ≤ 4 adalah…. A. 26 B. 0 C. -26 D. -46 E. -54 jawab: f(x) = x3 - 27x f'(x) = 3x2 - 27 ⇔ x2 - 9 ⇔ (x – 3 ) (x + 3) = 0 x = 3 ; x = -3 +++ - - - - +++ • • -3 3 max min nilai minimum jika nilai x = 3 (interval -1 ≤ x ≤ 4)
sehingga nilai minimumnya adalah: f(x) = x3 - 27x f(3) = 33 - 27. 3 = 27 - 81 = -54 jawabannya adalah E UN2005
15. Kawat sepanjang 120 m akan dibuat kerangka seperti pada gambar. Agar luasnya maksimum, panjang kerangka(p) tersebut, adalah :
l l p A. 16m B. 18m C. 20m D. 22m E. 24m jawab: Luas = L = p l + p . l = 2 p. l Panjang kawat = 120 m 120 = 3. p + 4. l 3p = 120 – 4. l p = 40 - 3 4 . l L = 2. l (40 - 3 4 . l ) = 80 l - 3 8 . l 2
Luas maksimum jika L' = 0
L = 80 l - 3 8 . l 2 L' = 80 - 3 16 . l = 0 3 16 l = 80 l = 16 240 = 15
agar luas maksimum maka p = p = 40 - 3 4 . l = 40 - 3 4 . 15 = 40 -20 = 20 m Jawabannya adalah C UN2005
16. Suatu perusahaan menghasilkan produk yang dapat diselesaikan dalam x jam, dengan biaya per jam (4x - 800 +
x 120
) ratus ribu rupiah . Agar biaya minimum, produk tersebut dapat diselesaikan dalam waktu ... A . 40 jam B . 60 jam C . 100 jam D . 120 jam E . 150 jam
Jawab:
Diketahui biaya perjam = (4x - 800 + x 120
) ditanya = waktu pengerjaan agar biaya minimum ? Waktu pengerjaan = x
Biaya Produksi (B) = Biaya perjam . waktu pengerjaan = (4x - 800 +
x 120
) . x = 4x2 - 800 x + 120 agar biaya minimum maka B' = 0
B' = 8 x – 800 = 0 8x = 800 x = 100 jam jawabannya adalah C