Rully Novat : l'algaruh Model Pem~ Be•flesis Portofolio den KenliliilpUilil Awal ·terbadap Hasi1 &lajar kw•p• g aan Siswa Kclas I SMA Negeri di
K.4 1
Gayo 1..-s. Tm..: Pmpau 1M )a, liDivasilas
Ne&ai.
Mrtm, 200&. Penditian ini bertujuan lllllult me~J8dabui : (1) poibodun basil bclajar peRCI'tdikan UWWJ6
siswa . . . . siswa , . . dibai.odd
~ bab&ks po1tofuiio deugai1 ketomj:d: siswa yangciiberi
model
pembela.jaau koovensional, (2)pei'beduaa flastl befljar ~ ta;wagauepaan
.mara
tiM yang memilw• ••• ...a
tilai •·
c
siswa,..
._.ifiU ka•v•
aWIII'aldlll. . -
(3) iDiaaksi autaa model pembelajmm deupi1 bu.•n1••u swal dalam IDCIDpenguuhi basil belajar pc:ndidilcan kewmpnepnau1Jll• , ... iai djHr I P'tli SMA~ I Bl ; 1j
w-
di SMA ... IKulapaujaug pada 1lllmn pelajarau 2006f2007. Mc:tode yang digunabu adalah kuasi dtsprimeD dulp" l"l'fi •uga" fioctolial 2xl.. JcauJih wupel peDCiitian sebenyak 44 orang }lllllediri dlri 22 Ci111iC lilwa SMA Ncpri I w
Jt
jo na . _ 22 u-.lilwa SMANegcri I Ka• 1••ljaag. PatalaMn ymg dibuibu adalah model pembelajaiau berbesis portofolio di Slllu ~ clatl poiDbelilljldau loom
""'irlaal
pada sckolab lainuya. Dlta49
EFt' t 411'111116• • ,., • • , . . . .l
IJ
Ji wljclieeb:waz c
= • ..., siswa setelahpe;tatuau
pembe~arau diberibn, Tela!ik aualisis dida yang digunak.au adalah ane!!sis variaD {ANA VA) cluajalar.Jlalil P
•1 •
n
ja .
blbwa : (I) Modd P '"i"M
babasis portotbr10 membaibu hasi1 belajar pmcliditau tewwganegaaan siswa yang iebih balk biJa dhnt!inakau denpn model pcmbcbgiaWI ltomhlsinwl, dipc:roleb f - . - 17,12 > F -(a: = 0,01 ) = 1.02..1W iai IIIYR . dlri llail " I:F
Ffidit-bwlrgaoegarun I'Bia-nda yang diperoleb siswa pada telompok yang diajar deugan
~ batMisis poc10folio ID"O'
•••i
31,05. ScWigbn telompok siswa yangcliiPr
1 3 ra
I • JDOdel trw · aJ ...,_ • ., .. 2l,j(l. (2) JCdir Ilk
siswa
yang memniki
1tt:mampuau IIWII tinggi memperoleh s1tor basil beiajar peodidiltau tewaganegtallil yang lebib balk bila dHMrwfiolgbn dmgan telompolt siswa yang z;tti
kna , _ aw11.-wa
dipct• 'h
F...,.
J2,al>
f -(a = O.OS)= 4,32..1Winl
1erllhat dari basil be !ajar pendicfibn bwarganegaraau ndiH ida yang cfiperoleh ·kehnpolt siswa yang memiliki kernamp- awa1tioai,
telompok ini IDCiOC4jW30.1' • '
d
t+
e
Ill siaea y-.eiPi '
JAW! awal ftlldlll ...,_ IUebCitplli 21, 73. (3) Taclapat intenlks:i an1ara model pembelajarau dcngan ke!roempJau twa! dalam avmpng111ubi basil belajar pendidibn b.wwga•M gta&Wl siswa dipeaolehF...,.
=
40,09 > F - {a 91,01)=
1,11:2. IW iii ~an ' dlri sbr .._.. t I j pendidibn kewwgauegaraan kelompok siswa yang memilikitemampuau
awa1 raadah pada UKidel j)Uilt II jMWI babasis pcxblfotio JidiHata 28,09 Scwhngbn keiompolt . . _ , _ . • . ilitjt 5-at-wa ...
modeiFIE I'i •ka&u
. I - * I . ; !ltor blsl1 belajar pc:adidibn kewwp egaaan siswa rida-nda lebih tinggi yllali 29~ .JW!I
pc!!ri!iti«n
iJ1i
~impalk;m babwa diJ8m pembelajuWI pc1U11idjhnu - 3 s
. -
kelas1 SMA
NeFi
eliK11>4
s ,
Ga)'OLues.
JDOdel pembel.garau berbasis portofolio lebih unggul men!ngkatlum basil be~ siswa dibandiapm do ngen UKidel pcmbelajl'l'lll iroaveasiolnal. \1uiuk siswa Ylllll memitiki , 4...a
1..w.
leta.cocot:
4&t ' •
JDOdcl 1 A r' j w ban · -1, scdaugbn bqi siswa yang memiliki lcemampuan awal tinggi dapat menggunakan model poiDbelajalu batMisis po1tofolio.i
ABSTRACT
RuiJy Novlif.. : The Eff«t of Le8tiiing MQdels PoilfOJio. Base aild Beginning A bility by Sludcnt's Civic Acbievcmcat for class I SMA Nqeri I Gayo Lues. Thesis: J>ostpaduate Pnljp&ll Slide Uniwnity of MedMI, 200&.
This research
is aimed Illknowlna: (I)
tbe dift'aeme ofsludent's civil achievement
betwm:t a group of studentswho
were given pm:folio base learning models. (2) The dltleteikle. ot:CiYic. Jafiliiij iCIIltvCilialtlietWeeo a Sftidt&w
I!8S a lilgli beglrillliig libilitY·llld
a
Sllldc:alwho bas
a
low
beainnln&
lbillty, (3) Tbc
inlcractiOilbc:tweellleamlna
models
.IIIII h giHM•io411bility lo jnth..._ dJc C:MclelmiJI&
achievc:meuLThis
mea~ c: bwas
bcld
inSMA Neaeri I
B~and SMA
NqeriI
K~of 200612007 ecwtm.ic: ~The mdl>od wbic:b
wa
used a cpM c:xpiimart by usina2 x 2 ficAMil &!Sigil. 1llt ij!icjijjil ot t! i! Iii a1liotitkl<l
Iff# ~ 44. pe;snri, dW. CMSU. 6 ( 22 atudeut's of' SMA Nqr:ri IBllaP'Iic:w
ad 22 \ltulhail's of' SMA Nqeri I K~0..: shoal was .gjYaiJOtfiJtio lac ltauiug got by
doia&
1at of civic: 1o dJc m"'eub afta-lbe1
nina
oeu;c 1··;u
liiS1ieai ciOoC.ne
diti ~ wa;n;q;~e wliiCiiwas
vSCc~was
wayvarian
ana)ysilil (ANOVA).1'be ieSiilt 0£ llie ~ lie ~ ( I)
.NrUOIJO
tie;e ...:liiiig modelS ~ i tidW" stlodcnt' s civic acbi!Ncmcat.if
we. c:omJIIRCI
it witb tbe eoa¥elltionallelmina models. it Is oblained F - - 17.12>
F -(v. • .OJ ) - .L02. This c:ao be sea~ from 111C811S of civic:lairiUaa
idliCVCmait Wlik:ll Wlis JO( by.a . ,
i
.t
of
ifciUP
W1iO WiifMillil sy.
JiOiUOiiO tiliSC tcacbina models. , this aroup got 3J.OSpolat. While
a
J110UP Sllld<ucs who weretauabt
by COiltC:tlbullal models jll!t got. 21.50 point. (2) A J10UP of !ilude:uiS who bad hjp tqimioa abillfy.pbetiir.cmc
aiilliii
~ ~ l1iliilltY
w w
JOW-tqiiirihiiililitY,
i l -olqipcd F - 12.02 > F -(ca • .OS)-4.32. This c:ao by SCICli from mans of civic
lta1aina
~ wbidlwa got by a IPOiip of "••• f• wt» ladhi&b tqinninJ
abilil:y,.u
pvap JU 2 poilll WID ~MYno
111M lOWr.c,...
iiii
i1iililY
ciGIY· alit
21.73 poial (3) 1'tJcRwas
iukiatioa betwewlcanliaa
modelsllld bcah••••
ability toinflucuc:e
ctric: 8Chinemeut, itwa
ublained F - • 40.09 > F - (ca - .01) ~ 1.02 . This c:ao be soenfrOID
c:me riiiiciiiliii
me
ota
group
oUfix' ·-rs- no
liiid JOW.tqiiiiiiritlllbilitY·
WiGi podbfio baseteecflillc
..adcta
got -of
ctric: adlk:W scon: lboal 21.09 point.wtWe a poop ""' ds who bid
blab t•
aM•dna
.abilily wD co1u• .. , ... ,,lclmiaa
.,C,...,oc
aVie
~;co.w
jliOiit 29.36Poa
TliliNilili
ilf iltiS .aardlw.s
c:onc:la tliitin civic laming for c:Jus I SMA Ncaai It Glyo Lues, P'oltfOiio buc teechina-le8mlna is bella-ID inc:l civic:
lemliDa
acbicNemalt111M
by using COIJtCIItional leunina models. Tho sllidmiS whO 11M JOW.tieaiiiiiiria
li6illti ire riicR 5iiitii6le 10u;;
Q)nvCri6cilial-.ruiii
models,while
111cs111dcoll who hl¥e
hiah
beiialina
~ c:ao - portfolio basetellchlna
lraming IDO'kJs
DAFTARISI
A8S11tAK ···-···-···----·-···-····-···-···--·-···
i
KA TA PENGANTAR --···-·
··-·---·-··iii
~ARW y
DAFI' AR. T ABEL ···-···--··· 'Viii DAFJ' AR <JAMBAR •.•••••. _ ... _ ••.••••..••
x
~AJtl.AMPIRAN ;d
BAD I n:NDAIWWAN
A. Ulllr B I I
,_
. , . . . . . . , . , lB. ldenlifimi M-9""' ... 6 C. P. fhlefesen MasaJah ·••n••••••·----••-•u• ... ---···••••••-•••••••n•••,- .. ,•-•••••• 1
ll.l'lr:l P' M I
E. 1\JjuaD Paletitian ... - ... - ... - ... 9
F o ) , ' •6 .. PaidiliaD • - • u • - - ••• 9
BAD U DP.SKRIPSI TmRI1'1S DRANGKA
B.ERP1KIR
DAN PENGAJUAN IIIPOD'.SISA.D hipATeorilis - - - 1 1
I. f&\ibr Bela.ja din Hasil Belajar l'aldlcfibn
K.cwa...,...w _ ···--··---·· .... J I
~ Nodr.l
P I
' j w22
3. Kemam~ Awal ... - ... 41 4. Penclitian )'8111 Rdevm. ... - ... - ... ~ ... 48
B. K
li't
Bajlikir 49I. fbfl6teM ~ Model Panbelljarad lelfladap Hasil
Be' j P. ., •R '" Kewap ga
w
--··--
-·
492. Jlbl t P
t ..
K ; Awel ulledlp HMilBefajr Pelwtlcfi!tan Kewai&*uegerun ... S4 3. luterak.si Aulllra Model PembeJajaniD denpn Kcmampuan
A'WII
a' ...
Helil Bdsjr ~C.Hipoeesis Palellden ... - ... - ... - ... 60
BAB
m
MEtODOLOGI PENELI11ANA. T . . -4w Wllbe P F•ie 61
B. Tebtik ~ s.mpeL ... 61 I. Pop!lesi
PalcllliiD ---·-·--·
... _.
...
• ...
612.
s
I I p 5?4 61c.
Mdode Peoeliliao ... - .... -... . ... 63 I. B •• • Pcalilian --·----·---··· ... _ ... _ .. _ .... _. 63~Dillie Pt ,. j w 64
D. f\11~ PerletueD ... _ ... 64 E. ...,_, ~ n-.,..:. VJlCi•---.,.1 V-'-'-' -~ --- .... -···---···-·-·-···· · - · - ···· 61
F. JIK&da .,..,. 69
G. Tdmilt dan Ptngumpulln D11ta ... _ ... _ ... 72
H. Tebik Ana!isis
Data··---···-·--···-···--···-···-···--·-·-·-·
76 BAD IV BASIL PZND.I11ANA. De sfcrlpsi Dala Hasil Peoelitian.. ... - ... -····--·· .. -··-·---··· 78
I.
Hasil
&I
j p.,.tjdjlr_, Kewap...,..._Siswa
)'1118dlajar
Men88UJ!abn
Model Pembelajaran BerbasisPc:wtofolio -·-·-···-···-···---···----···-··· 79 2.
Hltlil
B
'rj pmdjdi'•KcvJapcv n
Siswa yaoadiajar ~Model Pembelajaran Konvensional ... 80
3. Hasil Belljar Pmfjd!hn ·Kewarpnegaraan Siswa Sc:cara
Kr •• '
,_.
ManifikiKcl'•,.
AWII 1'iDgipadl Model Pembelajaran Bertlesis Portofolio daft Model
~ Koovensiooal ... -·-·-··-··-···---··· 82
4.
HISil
B I
jr
,.,.,..,ik•
Kewapwa •
Siswa Scan Keselurlllla!! yang Memiliti Kemampuan Awal Rendah pedaMoclel Panbelajaaan BertJMis Pooofolio daft ModelP tlllj • Kllln t s ••I 13
S. Hasil Belajar Pencrldibn Kewaaganegaram Siswa yang
diajar Mwggi!Uakan Model Panbelajaian Beroasis Pc:wtofolio
,_.M RiP Knnw•••-AWIIT.eui-- IS
6. Hasi1 Belajar Pencfidlbll Kewarganegaraan S"JSWa yang diajar M
"'I''""''"
Model Prembell!jaran Ba'basisfWUblioY~~~~Mmitti KcmM•IJ'- A_,
RaiiWi
16 7. Hasll Belajar PalclidiJcaD Kewarganegaraan Siswa yangdiajar M ngm ak• Model Pembelajaran KmYCDSiooal
Y~~~~U i'&!Kem nJ -AwliiT-a:i II
I. Hasil Bell\far Pendldlbn Kewmganegm- Siswa yang diajar Mwpcekai Model PembeJajam Konvalsiooal
,_.g
MjJCcr ; A...tRftMieh 90B. f'tG&ujian Petsyaoalan Analisis ... 91 l. Uji Normalitas flata ... ·-·-····-····-···-··· 92
2.
llo!D 1 .,, ! DID 94C. Pengujlan HipoleSis ···-···-···-···-··· 97 I. Peabcdaan Palganlb Model Pembdajam Bablsis
Pwll6io
tt
Model Pteeat
'i
w
Kcau
· w•
lelhldap Hasil Bek\jar ~bn Kewaganegat--... 91 2.
Pm
ec"'n
Hasil Belajar P.Micli!cftllKcwaganegm-Siswa--
SiswaY1111 Umititi K•n 4
A_,
'l'infl8i
deftgan Siswa yang Memiliki Kemampuan AwalRaldab---·-··---···--··-··
··-·-···--···--100
3. I . iilli--Modd IVA
'rg••
dora
Kr E4 Awal c1a11m Mc:mpengaruhi Hasil Belajar PetldidibnKc.wagap•
t&aao
Siswa-···-··---···---·----.102
D. p t t . . lli!Dii Hail p ljtian 112
) • Pembeb ... Hasil Peuelitian ... - ... 112
a.
Pea~ cd••• Hasil BelajarPaldidibn
Kc.wa ganepaan·.
Siswa mtara yang diajsr Mcngnnehn Model fl,..tt.C'IIJ'i-waBal •
•.
;
.
~ c'c
-~----.- .~:~Meoggunabn Model Pembelajaran Konvensionll ••...•••..•••.•...•.. 112 ..,, Pett c ~- Hastl Belljar hncffdilcan Kewmgli!
cpa-Siswa ...
Siswa ,_.McMiJi!ri
.KaniBipuaAn
Tinggl dcugan Siswa yang Memllild Kemampuan AwalRalclab ···-···---···-···-·--···---·--t 16
c...U-..ModdP
t'i
w+•c
Kr :
-Awal dalam Mempenglnlhl Hasll Belajar Pmcf'Jdibn
Kewap•p-Siswa - - -
- - - · - - - 1 18
2.. J)ibli Hasil
P
5
- --- - -- - - -121
E. Kdefl• .... ~ ... ---·--···-.. ···--127 BAB V SIMPOLAN, IMPLIKASI DAN SARAN~s.., dn - - - - l29
B. lmplibsl ... 130 C.
s -
" -·••••••••••••••••-·--••••--•••••••-••"'"""•••---•••••••u•••••••-.. •••-••-• t33DAnAR ftlSTAKA ... - ... - ... _ ... - - · · - · · .. ···-· .. · -·-135
DAFTAR TABEL Tallel
I l'abeodlng.an Model Panbe•m Berbasis Pmofolio Oenpn
Mockl
Ph.
E' j .. Kou; . ... 522 Jumlab Sampd Bc:rdasatbn K.elompot Pmc !jrian - - -
-··--··-·63
3
Disain Penelitian ···-···---···-··-·-··-····-···--··· 64
4
Kisi-Kisi lnsVumeo K.emamptumA'Wlll·--·-··---···--· 73
S Xisi-Kisllns1Nm.en HasllBe..,
Pendldiltan KtwaJganeganan ... 7S 6 Dlla Distribusi Fretwalsi Skor Hasil Belajar ]'lsw!i"jkenKewae :
sa-
Ya~~~.Di9r ,.
a
I·
Model
Pembelajaran Bertlesis Portofolio .••....••••...•••... -·--··-···-·· 79
7 {Mia Oisbibusi ftdweftsj Skor Hasil 8dajM PuwfiaiJan
Kewar
r
sa-
Y1111 .Diljlr ,,
a
I·
NodelPanbelajaran Bc:tt1am Koovensional ...•.• -·-···-·--···-··· 81 8 Data Dislribusi Fretwalsi Skor HasU Belajar fli 1¥fldllr•
Ke-s a
w Siswas-a
~ Ya~~~u
!ljtiKemampuan Awal lmggi ···-··· S2 9 0.. Distribusi Fretweasi Skor Hllsil Belajla J'mdldikm
Ku:ae
p w
Siswa Seclra K rrl I Y-. J' ?liICemampual Awal Reodab ··-···----···--···-··--···- S4 10 Dlla
DisUibusi
FnswtiiSi Skor Hasil Belajar fli•wlidihnKe-a a
w
sa-Y-a
~Ml
a
~.Model
Panbelajaran Betbasis Portofollo Yang Memlllki KemempuanAwal ltDUi ···-···--··-···-·-····-···-·--·-···-···-···-··· 85 I II Dllta Distribusl Fletwensi
star
ltasll Bdajw ]'endidikmKc.w•a*'• paac Siswa Yq Diajlf M ' A
"*' ••
ModelP t ' j
Bat . Pcok«<tio
Y-. M & i K 5 •Awal Rendlll ... ·--·-···--·-···-·-··· 87
12 Data Distribusi Frek:wensi Skor
Hasi1
Belajar Pcnt!i<libnL-il*C¥~"W Siswa
y_,
DiiP'
Unza:
hp ModelPcmbelajaran KonvenslonaJ Yang Memiliki Kemampuan
Awal
T"mggi ···-···-···-···-··--·· •..••••.•••••••.•.••••••119
13 Data Distribusi Frekwerlsi Skor Hastl Bel&jar "Pcndidikan Kewarganegmaan Siswa Yang Dilgat Me"GI!h•bn Model
Pc
td-jmv ~ Y-c )'m!Jjki K•• np•• A wal Rendall ...•...•....•••..•...••..•.•.•.•... 9014 Ranglwman Hasil Pengujian Nonnalitas Data_ ... ·-··· 93
IS Rmlgtnman Hasil Ptrttitungan Homogeftitas Data Kelompok Model Pembc~aran ....•... - .... ·--···--·---··-···-···-··· 94
16 Rangtuman Hasil Ptrltitungan Homogeniolas Varians Kelompolt Model Pcmbelajaran. ... ---···--··-···---·--·-···-··· 9S 17 ~ Hasi1 Pertlitlltlgan HOIII()Iellitas Data Kelompolr. Kemampuan
Awal.--···--·-·--····-·-···-
95
18 Ra!lgkwnan Hasil
Pertlitun&m
Homogenitas Varians Kelompolt KemampuanAwal·--·-···-···-···
····-···----···-···%
19 Rangkuman Hasil PertlitlltJgan Homogeni1as Data Xetompot. ..•...•••••.•.•..•... 9620 HasH Pcngujian Hom~ Varians
Popnltsi-···--···--· .. ···-··--
9621 Raogkuman Data Hastl Pcnelitlml •...•...•....••....•.•..••...•... 97
22
Hasil PerbitunganANA VA ···-···---·-·-·---···-·-···98
23 Rlngbsan Hastl Ujl ~Olinda Deftpn UjiThcltey ...•.. --.104
DAFTAR GAMBAR Gam bar
I Histogram Skor HasH Belajar Pendiclibn ~
Siswa Yq Diajlr P' . . . Model p t I j ..
Berbasis Portofolio ...• ·-··-···-··· 80 2 HistoglwD Skor Hasil Belajat P. pd!tli!rm ~wagaocpaan
Siswa
v-
nw.. )I I W Model p t I •- -
a
s
Babasis
Konvensional--···-···-···--···-··· SJ
3
Hisfotlram
St« Hasil Bet.jar Pcrwl!dihn Kt.waga p w Siswa Scara ICcadlruiiM Yq l'of iliD Kn f Awallmggi ...•...•...•...•..•••...••...•... S3 4 Histopam Skor Hasil ~- ~ud!d!bn ~wapoepaan
Siswa Scala K ' 111m Yq U ilil!l K m 1 w Awal
Rendah ...•.... ·-···--···-···-···-··· 34
5 ~ Skor Hasil B I j P.od!.lia• Kr.wapoep~aan
saw.
v- ...._._ u
: -
Model p • • · . .- -
a
s
Berbasis Portofolio Yq Memilild Kemmrpuan A Via! lmggi ... S6 6 Histogmn Skor Hasil Bellj&"
Paldidikan
Kew8rgaocpraaDsaw.
v-.
DiiPr"
Ma
·-Model P b ' ; aBertlasls Portofi>Uo Yang MemlliJcl Kemampuan AVia! Rmclab ...•...••••• SS
8 Hisloji liD Skor HuB Belajar Pe•wf!c!!lren Kew&'gaocpaan
SiswaYWI
~l h a
"*•
ModalP
tdj rKonvensiona! Vans Memililcl Kemampuan A Via! Rendall ... 91 9 .lnlaU.siYq TerjadiAlllllaMocle! ~~ j• 1m Dill~
Awalllillllll U
I 0
ulli Ha1iP 8 !J
P £ S wKewagaocpaan Siswa._- ... ·-·-··--·-··- ··--···---··· t t t
DAITAR LAMPIRAN
I •oiijiiru
I • lnstnunen Tcs Kemampuan Awal ... .
2 • lnslrumen Hail BCbjar --·-·--····-···--··· 3.
Analisa
Uji Coba hiSIIWJtU Kcmampuan AwaiPeadidikan KewarpNepraan ... ···--···-·· .•... 4.
Analisa Uji Coba
lnslnlmcu Kemampuan Huil Belajar PendidikanK~
--·--···s.
0.. HuilPeneliliml Dan JJ:
l:iipsi Dlta ... ..6. Uji Persyaralan AnaliSiS... ______ ..••...•...• ·-···--·-···-·
7. Uji HiJII)4esis ... ·---···-···
JhJiiMi
140
143
1S6
169 182
201
A. Latar Belallaul& Muela•
BABI PENDAHULUAN
Pmdidibn wpouyai pera111111 yang sangat peuting untuk meningblbn balitas ·qnnfw
day&-··
sebab I" ndidjkan memililti peluaDg dan kc:!melenuntuk dapat berbuat beDyak clalam menjalanbn dan menjadibn sumber daya manusia st:hepi 1IIOdll {a.ud} dasar dalam pcmhangnmn nasional. Mab 1DJiuk. membangun dipertubn keabliall yana didapet dari dunia pendicfilcan. Oleb t.efta pendidjbn IN"d'lilll
!DNWma
Jebih lkreatif dan mandiri dafam DICI'31 mbenpankemampuan UDtok mereocanakan kebicfupln baik tmtu1c diri sendiri maupou UIIIUk "'mp dan uegara.
Ptndlclibft llltlllpa'Siapb indiYiclu yang mampu mempunyai pamwa• en (pla:uu'HB) dan slap ~
tanmngan
rcrk•mbengan limapengetahuan
dan lebologi, 1a1reoa pendidikan merupaJtan SWdDsissem
yangkompleks mclipuli batJapi ~ yang perlu d:iperllitungka untuk meliiDglailba blalilas pendlditan balk teluarannya maupun sistan itu sendlri,
Ullblk. -ni9a!tan tebian
p:
ndidikan yang bada)ll b!alitas be& mab paiDpeningbtan
daJamproses
pembelajarannya.M"'P'Sia yang bc:al n IIanas juga mempuoyai kepra.ti•n yang bertanggung jawab llertladap basil tintrjanya sebagai
warp negara yang
beit, dan dalam dllllia pmdidikan ini bisa clidapllt dari pelajanm pcndidmm k~ Mala pelajaran peodidikan tewarganeg:araa roerupUan salah-.. t• Mjw•• y-a dipe' j i di jeojq Sekolab ,., 01 "i h AtM (SMA).
Pendidil:aD
uwasp
g;aan
adaJIIll ll'llllapelajaran
yangmenpnb
tepedapemt "'• "' kt;prHwii-11
dan wqjudaya terlihat dalam perilaku ~ dan ~ tulwtal' TublllYang
Malia
Esa, peri1atu etib danmoral
sertarasa
'"'118'"'1 jaMb
kenepnmdalam
diri slswa. Klmci kesukscsan siswa dalamlllelllpet.jari
mata pelajarln pendlditanmoasganegasaan
adaJah dellpn mcuy 1 a 1fila
basil potot pa taoa iuMna;i falda . - . Jmahp, bdaa !Del!jt' 2M b:>f1Jep-l'onsep )'111111trbit ....,....
bid8n&
stDdi, dan ~ ftiJai..Selain ilu siswa jup tJanJs
mampu
lllllUkmena
apkaDsecara
nya1a diling\1u P"' tmlo•IP'"'')'a dalam 1IICIIIIIblmi tip basil potot lei:sebut.. Nannm bill iDi .}usa tidlt
leaiepes
dlri kettnmpilanauru
dalam mmentukan polapeM«*e«••
)'1111 ~ipel e! \llltUt j)Ciftbd8jM'liD. Oleb breDa ita, p a - pra tlclat dlpet
cfiabeibn
daJam - l l l l model pembelajasasl yang sesuai lllllllt. cfiuupbllPmses
pembehj- YIDI
berballlas membulubtlng;n •
pijA I I L 0 diD I 5
1 I I ~ Ylllll iDo•llif; )'lbi pembelljas" Ylll& memillld PP"" ide Ullllilt memiiiiCUibn sulllegi, mt1oe1e 8IBII tdallc srt'lpl
&PUP ••
+ •
b4 •ha•iJ tidllar)'a p+ I 11•ien tajuE pembclajanaL Aps tajuMa...__..._
· r
UU1 . . . - n 'W'*i I M baban pdajatau S« Jt mjl;. , . • tJ • 'IP
peanbe•illlmenjadi me1111 it.
Plda ·Sill
a
adlpit · ~tccaildeIIDpll bebwa guru·serms -" ..
"'"""m
leba;.:.. hi!t pembelljarm
yang
tid8lt memobin.si siswa daJamupeya
t+$1 4
SMA Nqpi Kat.-1 2 • G.yo Lues dllpet diliblt masib n " .... ..,. basH lljila 8ldlir yang diperoldl. Kllllsus ma?a pe~aran peodidibn
tew•gtiaepW
di 10 SMA Kwl 4 2 Gayo Lues t1DD lljlml 20041200S rdldf masib 1eadlb,iiBIIi laf gi 9,60 diD 1lilai ... . . 6,25. SQ!wtg\•1 . . . . . . . . . . .
20051'2006 hasil ujiln lltlli!' pelllficlibn kewagauegmw behbn
-dena 1lilai lawdab S,20 diD llilai tatiugi 8,40 dcngan 1lilai 1at1HIIIa 6,18. Bila
hwapoc:pw edallh clomp ln!W f1llll-a?a 7 (tajab). seblib illll2a pdliaw iDi
IJengan pemll- nilai dari 1alnm
1lianm
sebelwnoya liN mhtktjbnbalm dalam mata pelajaran pendicfiJtan ~ petfu dibji lebih mo..,,, ... lagi meogapa bal mi daplt tajadi dl SMA ~ <layo L-ues. Selaift ita bila dilibat dari aspek 11011
alcademik.
bmyat tritlk lellilldlp masalab kcr!i•ipliDaD.-' dan etika, krcatiwoitas, kemmdirian, dan siltap dc:nd:ndis ymg tidal:meneenolnbn
tillgkat kualilas yaog clibaraptalloleh
masyarabt luas ( Sidi, 2901). Hal iDi meajadl biutaug&n bagi·pns1'CDdicfikan
tcw•ga•
g&Jaan dalam upaya 1llllllk lebih meningkalnya basil yaog tebih optimal beik nilai maupuntift&kah
lalaL Pbubetdayaan nilai-nilai c:tika d a n - ' siswa bubll SU8IU halyang
mudall dt1akulcao.
Di -ping ito batlyak guru lll(>gMI ~ dan ftuslasi clalam
JDellaNft"•"
nilai-ftilal moral )'Illigtabnduilg
dalam mata petajaran paldidiltanDlwllpqi!IW bn:oa DiJai.nilai _ . itu dilUIII' sckolah ticlak ofilw\• .. ., (Supuno dtlc, 2002}. Dengan ctemiltiall
yang
pettu
diperllatibn dalam Jlll:llldivasi·siswa·lllllUit Ilk A *l•i basil belajaa pmrfw!jbn UWIIgiUifg&!W )'1118 lebil bei\ bllrwa pnkli1t pembe~ pendldibn kwllpYg&JUIIMllb
pertu
c!W!ah" penghjian dan Jl'l'lihelw- (ino\'1151) clalam pemlr'l!iN•
deftpD ~ model belajaryang
belt dan berbalitas. J&ga Jdai 1dah cfikc:nel bcbaapa model pcmbelajaallll salah ·SIIIIaya adalah model pcmbe~ berbasis portofi)Jio.Pcmbelajaian besbasis pooiXlfolio (portfo& INI#d learning)
mengupeyatan
bertlegm teletamplla:n tepada sisWa leitllaiiJ4)'1118
beJkaitanmw' ! I t IIIIIUk segtra dipecallkan; menD'II1IStan format penrwallhan; 11M"" d tan berbapi ·StiiDbcr yang clipatjrabD clapad m tlwFlii liMp+ (•Man
permasmhan; melatib
melakulcaD
pengumpulan dala 11811infblma:ri
1leltladap bul p · sumbcryang
balilb"''P" de npn bbija:ln pabtit, DICi -usbo fOIDIIItlllponn basil
peagumpulan
dala, dan. metl}'ljibn j10110folio yang berlsiupaya
Nannm
ada)'1118
pertu
dipertw-bnoleh guru
yaitu adanya perfled•an 11diap1ndivida, ~ illlllivicla maupiiD)'Ii baatusitik yang kbas, maka dUm men.:taphn 11811 meJI&aiiMnglcan SUMI1 model pembe!lljaran, bmeristi\:-awal -siswa perfil dikc1abul daD juga
uma•
···an awal siswa sebelwn pem~ berfangsun8sellingga
tingbtpeneapela" tujuan pemllelajaran dapBt
dievllluasi de
''P''
beik.Unlllt mempelajari sesu~llll .;~~
. _ pu "Ad•n )'11118 lazim cliscbut beban apc:rsc:psi 1111111 "ntlly NhcJillor w yaitD
kelakuan
beaupe pengetalluan, sibp, dan htaampilan sebehlm l!leiiWUki babalclllnt diJam pc:lajaaan '(Nt+•IMMI , i98l : ~ JCenwnjN*h
aMI
siswa dapatmempeupaubi proses belajw, jib tingbt bmw;•I•''"'JYa
rt:Ddlb
tetapi masibbnmg merespoa, sebalikDya siswa Ylll3 beJam pemah abn lebib RSpOD tedladap pelajaran tlaru tersebuL
·K-•1"""
awal siswa dalam ~ ·kdas seriDg ·sanplbele1ogen,
artinyaclalam suaiU kelas ada yang sudah meDgU8S8i materi yang abn diajartan, ada
Ibn diaj&ibn eli kelas. 'Ka!toa ilu,. bila guru tidat meng«abui ketlereagaman siswa Y1i1J diajarnya akan clapet _ , . , ibellam ·telompolt 'Siswa yang beJam 1ahu Ibn temgalan, sma tidat clapet mengikuli pembelajaran yang dt'berilcan guru. dan bqi kdompok siswa y q sudab tabu abn timbul b:bow1111 karma maleri
yang
diaj&ibn sudah diketatnri.Mcskipun modd pc:"'bl ' j an beibesis pockltolio bani c!W:nal oleh para
gun, -
behml banyak cfderaptan dllam setilp pembelajarao elitelas, behkan
·• Jf"aphm
B. ldei(tllleM M
••It
Berdasaltlm unian yang 1elall dlbauuhtet peda Jatar bellbng masalah
di ..a&s, ctLtnp -ada bebeaapa me
s•"'
yq JDell)* bat4 '" rcodlbnya basil belajarpenclicfibft lwliap g;u- di SMA
....,.i
beribt ~MCIIOde
pengajaran apa yqsesuai
dalampembe!l4w•
pt•"lldlk•tewa...,..._
eli SMA? DelampeDY1I!UII1Iil Sbalegi pembelajlnn pendiditan keWiipuegailln eli SMA
fabor apa yaag baras dipe.th•itaa? Adebh guru n.-ng tabui berbagai model daJam mengajafl Apeb!J model pembelajanwl berbesis portofofio dapat menlagk•"ha llasil bc:lajal pmr~VR"" tewmgawegaaaaa? Adakah pcagaruh bmampuan awal siswa ttdlldlp
basil
belajar peDdidibn kewargiDegaraaa di SMA? Apekab model pembclljaaa babasis jiOIIOfulioeocot
begi siswa )'8118 memiliti kemampuan awaJ liDgsl arau raldab? Jika dihubuogbn dengan kemampuiiii ·awaJ siswa . . . eh UnWU1NMii 1IWlll yang berbeda 1lkaa- " ' " " a•1 basil belajtr Y8ill beetled& pola jib diguoabn model pembelajanm berbeda? Model pembelljaa• )'8118 uwn•kab 1llll8r8 paubeltjaraa bcrbasis portofoJio arau komeosiooal yang coc:ot digunabn begi siswa yang memili\i
·kmw••a•wn '&Wid yq berbeda? Apehh -pru telab
liM>""'""*•
·t.bao-babanbeca&1 ldaU pn•tak• yang tastdia, Ulllllkmempabya balllli ajarsiswa?
C. Peabatasa•M•••••
Betdasabn ideulif.lbsi -~~~~ di . . 1miyllla llenyllk IUJor yaag munpemg ·obi rm
"'•")Ia
filiSil
beJI9ws
siswa dalmi 1111tapc;la9anm
pawljdihn bwmgau ga1aaa di SMA. ~liu . illi blnya mellgbji bebaapa IUJor yang didnga saagal beaflCII8iiiub latladlp basil bci9Jr P'""'""ikan b.-gal" ga•aaa di SMA Negeri yaltn model pem~ bcilliiSis portofoJio daa kemampuan awalUlllllk mo~tfiJid mucllb ciao
mcmperlanc:at
peaafsinm &bor-&ttor yang difulrsq6an dalmJ pwclititn illi, lllllb .ti•f'88ap perta Ullbllt membaikanbe• • sc lwpi baibt (I) H8sil t I j llllla pc:lajasm p ndidi en
tnwp :g - siswa dill!jubn
- . t
siswa bias I (SI!U) SMA Negeri I 81 ... j w dm SMA Nqai I K ,,.,..., {2) Mocld pc:mbellojww1 dibalasi pllda I'IIOdel pc:mbelllj81ii1 bat.sls portofor10 clan kon'm!sional yangcfik, mbengkm . . _ bwfnk p1011- S1la.D pc:lajasllll bet<' bD kurilaiJalll
bertNisis
tompeteiiSi (KBK) mala pc:llj-pc:ndiclibD ~ bias I SMA Nqai t Blmsbjaw diD SMA Ncpi I K•t4 ..••!ia"& (3) Kr
n•"t:"""
awat siswaa
t Mae . . . . ' 4 •• aw111tillai
c11nem-pu.n
awatrwdlb.
D. Pt:aw •M "''
Ba1olat dllri . llbr bellbira dlln icleiJiilibsi masallllt di atas, mab
m r 1
h Yiil& ia)siD d:ljawlb oleh.,_liliaD D atallb :
I . Aplbh sis'M SMA Ketas I )'1111 cfiaj•
deft&an
model pc:mbelajas'lrD babitsdpew...,..,
*-
ILM •1
aolell hasil bc:lljlrpct+dk'ik•
2. Apebh siswa SMA Ketas I Yii11 memiliJd bu_p.., awal tingi
•• 1alia
.asil ·~ I jr 3'1111 berbeda ....P"
~ ~awal readlll7
3. Apmll
a ;.. ...
ts; ...,.
model pcmbelajaiu babasis poetofOiio dan kemliiiJ'OIIl awal dalam mempengarubi ~I belajar pencfidibn ewapa:
-*-SMA ·Ikdls I ?E.T~Pe 'PI
Adlplm Ylftl
mcaPI
~ penelililn ini adalahuntut
mengungt:11h• : ·1. Palie' • hlsil belljlr paw!io4il•• ~ ·siswa SMA tdas t Yllll ~ ~ ... model pembe~- babasis poctOpOilo din modelpcmt
:'.J
aa
kww nsic • 'bal •• 1 ••• ...t
fiDai
diD benaawuj • • ..wal reudab daJam-•ij)CIGpiubi basil belajai'.
3. lntenJtsi ... model pe:mbelli.u dan ktmaiilj - awal cWim
memp
nprulil IIMil belajlrpa•fidlhn
b.wapoegaa•1 siswa SMA kda I .F.M ..
rutPea ltaa
Mmfillt
peneliliai
adalahlllitUit
--~~~~~ t!J~ pengel..,_•t
••ya
11111 ha••;e • ·
ts
1DOCiel pcmbe' j • d8n •·•·•a •')•
dr:ar
tidlkaya peaiiW ... P'. I j
bel••· Dl sanpins itu, peuelideo ini juga cfiJiarapbn dlpll memiJeribn
iufi:amasi ada tidalw)a pcagaiub knn•mtw• ·awal siswa tcrbadap bam bclajar pendfctibll UwtipuegatMII.
KJmsus begi hl¥!pn gam pendidibn
tewapoepaan
ctibarapakan dapel1lltlllbcriklll manfWsecara praktis
yakni :1 ~ Sebepi baban maa••• -aatut •••>ntoiuas
wawasan
pene lahq'"2. S. hpi
iDfixu •
t& 814*•1 ada tidalwya peaprub •• "'8"'1"*'" -awal )'IDIIbertledllltlhadap blstl bclajal pendidibn kewagauegaaan
3. Mc"8'1D"-8kiD :alall UICIIC18Jibo model pembelajaiiD sesuai clenpn temanlJIUID
awaJ
siswaumut
me,nlngkadtan flasil belajamyaA.Simpalau
BABV
SIMI'ULAN,IMPLIKASI DAN SARAN
8erdasarlam hull
penetitian
dan pembehasan yang dikemukakan, maka dapat ditarik. bebc:tapa simpulan seperti di bawab ini:I . Penerapan model pembelajaran berbasis portofolio mc:mberitan
pengallllh tabadap basil belajar pendidikan JcewarpncpruD siswa yang lebUI beik bila dibendingkan dengan model pembelajran kouvensional. Hal ini tetcermin dari skor rata-rita hltung basil belajar yang diperoleb siswa pada ltelompolt yang diajar
denpn
~ model pembelajaran berbasis ponofolio adalah3 I ,OS; seclangltan
ltelompolt siswa yang dlajar drnpn menggunakan model pembelajaran konvensional baDya memperoleb sltor rata-nuda hltung basil belajar siswa adaJab28,50.
2. Kemampuan aMI slswa
mc:mpengarubi
basil belajar pendidilcanb:-wup.ep-1. Basi ltelompok siswa yang memiliti kemampuan awal tinggi memperoleb basil belajar yang lebib balk. bila dibmcfinabn dengan ltelompoll siswa yang mc:mililci lt.emampuan awal rendah. Hal ini tereennin dari sltor rata-rata
hituog basil belajar pendidikan kc¥tmganepun siswa yang diperoleb ltelompok siswa yang memiliki lt.emampuan awal
..
•
tinggi eda!ah 30,82; 9Cdangbn kelompok siswa yang memiliki kemam-puan awal rendah hanya memperoleh sk:or rata-rata bitung basil belajar pendidikan kewatganegaman siswa adalah 28,73.
3. Terjadi iuteraksi antaJa model pcmbehjanm dengan lumampoan awaJ dalam mempengaruhi basil belajar siswa peda model pembe!ajanm berbesia portofolio dan model pembel.ajaran konvensional. Hal ini te1bukti dari basil pengujian lanjutan mendaplll simpu1an bahwa lulompolt siswa yang memiliki lumampuan awal tinggi basil belajamya lebib ballt bila diajar clenpn meugmwhn model pembelajaran berbasis portofolio dibandingbn dengan siswa yang diajar
menggunaltan
model konveasional. Sedangkan bagi lulompot siswa yang memiliki kemampuan awaJ rendah basil belajar siswa lebib baik diajar denpn model pembeaja&an k.onvensiooal.B. . . plllulsJ
Berdasarbn simpulan dan temuan penelitian telah membuktilaul t.hwa model pc:nabdaja• M berbesis porto folio lebih bai.k untuk meni"3'a•hn basil belajar siswa, hal ini dapet dijadibn behan
pettimbengac~, dan pertu dil!t!nmm pembinaan atau pelatihan bagi gwu agar penerapan model pembelajaran berbasis portofolio dap.t diteraplam
•
guru tidak perlu menyiapkan behan ajar berupa modul, melainkan culwp dengan meuyedla.k.an ~behan infonnasi dari bertJegai S\DIIber yang dapat dickses olch siswa. BeTdasartan simpulan kcdua, ditemulam babwa temampoam awal sebapi satu
brakteristik
siswa, terbubi memberilanJl""'••ub
yang berarti dalam pcroleban basil belajar siswL Siswa yangmemnlti temampuan awal tinggi mempcroleh basil bel~ar yang lebih bait dibendingbn dalpn Siswa yang memiJW Umampull!l awal reodah. Hasil
tcmiDJI ini menjadi behan pertimbaangan bagi guru pendiditan kcwarpncgaraan untuk. memahami keadaan siswa, dan Ullb2lt
mengupayalcan proses pembelajaran yang bagaimana yang harus diupayabn guru bagi ktlompul. siswa yang memilili kemampuan awal mldah ini agar basil belajar yang dipcroleh minimal
sama
dengankdompolt siswa yang memilili kcmampuan awal tingi
Hasil
simpulan ketiga ditemukan bahwa slswa yang memilikl kr.m+mpuau awaltinai
t..siJ bdajall)1l lcbih baik apebila diajar dengan model pembelajanm berbuls portofblio, blla dibandingbn dengan siswa)'8111 diajar menggtmahn model pembe~uan komensioraal. Sebaliknya siswa yang memiliki temampuan awal rendah basil belajamya lcbih bait bila ctiajar dertpn model pembelajnm konvensioanl, bila dibelwlinghn deupn ~ar ~model pembelajaran be1besis portofolio. Siswa yana memiJikj kemampuan awal tinggi mempeioleb skOl' rata-rata
hitq
hasil belajar pendidikan ltewarganegaiaan lebih tinggi diajar dengan model•.
•
pembeJajaran be1basis portofolio , dan siswa yang memiliki kemampuan awal rendab mtmperoleb skor rata-rata
hitung hasil
bel.Uar pcndidikan kewargaDepraan lebih tinggi diajar dengan model pen•bei!Uaran ltonvensioanl. Jib dilihat dengan adanya perbedaan eiri temampuan awal yang dimililci oleb siswa, maka guru pendidikan kewarganegaraaD barus lebih bijaksana daJam menentukan model pembelajaran yang akan digunakan dalam menyampaibn informasi dan materi pclajaran kepada siswuya. Guru pendidilcan lcewarganegaraan harus memperbatikankaralaeristik siswa dalam meraneang dan menpmbo111ghn model pcmbelajaran yang akan diteraplcan.
Temuan pcoelitian babwa terjadi interaksi antara model pembelajamn dtngan ltemampuan awal siswa dalam rnClnpengaruhi basil belajar pcndidikan lcewarganegaraa siswa, memberikan indikasi pentingnya pengetahuan guru terbadap kemampuan awal siswa yang terbit
erat deDgan materi pelajaran, dan pentingnya ~ guru dalam memilih ser1a menetaplcan model pembei.Uamn yang rnenjadi pilibannya. Selaqjulnya babwa 11k.ibat tidak adanya pcrbedaan antara model pembelajaran konvensional dengan model pembelajaran berbasis portofolio
basi
siswa yang memililci kcmampuan awal rendah mtmberikan implik.asiUIIIUk tntmfohntan periJatian pada
penggunaan
model pembelajaran betbtiis portofolio. Hal ini guru perlu untuk mcngupayakan sistem pelabanaan model pembelajaran berbasis portofolio yang mampu•
mcngilrntkan kelompok siswa yang memili.ki kemampuan awal
rendah.
misalnya dengan memberikan responsi secara lcbusus, atau dengan
ltemampuan awal.
c.s...
Berdasarbn basil dan temuan
penelitian
yaog dipepelbn p!lda simpalan senta implitui basil peoelitian, maka berilwt disarankanbtbcrape hal anlaralain.
I. Hasil temuan penelitlan, bahwa model pembelajaran berbasis portofolio Jebih ba.ilt clibendinglcan denpo model pembelajaran
koovensional Oleh sebab itu dihalapbn guru mer.geoal dan melatih ketenmpilan model pembelajaran babasis port.Ofolio, dan memabami kemampuan awa1 siswa,
sena
kondisi siswadalam proses
pembelajaranagar siswa mampu menemultan
danlce-Nmp.oc:gmaan apr dapet meoaapbn model pembelajaran berbe.sis port.Ofolio, guna meni:ngJadltan tompetensl siswa dan hasll belajar pendidilam kewarganepi-1, Untuk menerapk.an model pembelajaran tersebut diharapbn guru selalu berusaha
·.
'
•
materi pelajaJan, serta mc:nambeh wawasan tentang teori betajar dan model pembelajaran yang inovatif.
3. I>itmaptan kepeda gwu )'llllg abn mc:nerapkan model pembelajaran berbasls ponofollo agar mengidentifilcasi kemampuan awaJ siswa. HaJ ini dihtb*an uotuk dapat memilib perlalruan yang altan diberiltan keplda
siswa..
4. Perlu diedabn peodidikan dan pelatiben begi guru-guru tenlang model pembelejaren belbesis ponofolio, lchususnye guru mila pelejaren pendidilcm lccwuganepraan dan umumnye guru-guru IPS lcarena temuan penelitien ini behwa model pembelejarllll becbesis ponofolio 1erbubi memberikan hesi1 belejlll' yang lebib beilt tedledap hasil belejar pendidikan
kew•pnc:psaan siswa bi1a clitw;di,,.., A ttpn model
pembelajaran konvensiooaJ.
·.
•
DAYI'AR PVSTAKA
Aflmadi, A. SUpri)'OOO. W. l991. ~lfloiogi &lojor. Jaobrta : Raja Gratindo
PusadL
1\ • ap
=-
~etdaiii:Sim Blltldi'lilj ... Tab. S.oo . . . • .,._, Uuiwasitas ·PendidikanAI ikl&lkl, Salle simi. 1997. 1'1 I Pe.lltitlrt . Jabr1a : R.ineb Cipca Ary, • Jacobs, L.C., Razavieb, A lfll. Pe1tg1Har Per~elft'- PmdidilrDn
Sarat.ya : U5lba Nasionll
Atmadi, A, t i . 2000.
n-foo;-r
I'll••"•.,
--u;
Millml""' Kettga.Y.,.._.. : K•iRn
~ - (2006) ~ Pr& all•s 1 Model PleaAI~' j
a
Teori SCIIi Rupa ~.lanai
T...,__
Vol 03 U I . . . U • tatoom, B.S
euu.
tm. nn • .,,
q'i'f"e iuot 0/JjdtiW• : 11te CfauijicottonOJ
Ft ,.;,
11f GoGJs. &r •
1 :c e ., . ..,
De • .. New York :loptMIDc
Bocdiollo,dkk.. 200 I. KMrihlhM .&1 bt:uU KD«tpetemt. Jakarta :
Balilbetlg
D:; I I , ,
Budin~ 0 . , cti 2000. " SWi R'f DbCittal ~
Model PW1 r' j a 'Bat ;. PQriOfillio eli SMU Negai I Buill! . . -, ~ HaUJ l'a ' lt!tp 1 ' p Palel'itilll OOP
9 h-.
200' ... ...
_ a
~.. ~·,
-~~eea'- 8erbasis - - -- • ·~ 7'5$ •• ... """'' ..--·PauluiJtiu?" It '
'+
r
5 3 . . . DiklltO.•pna
PICN SLTP hwa S.. eli L ualc
2001. " Mode! Paubc:lajM• Bat.sis Pautofollo Suatu Cara
l' · '
a :
a-n
ea4i;Tt h zr ~•
I ' ' H•r
" · . -
"' _..
Dikl• Guru
P'PKN bl•iJMea'
ICarawq eliXauawliijl.
I • ' 6 •
.
.. .•!
_
__II
~! ~~
!
~w
i
~
_
r.
~~
II
li
!t~
I
i
f
! !j
il . ~
t
i'
~
• 111
~
If
i
1
t
If ..
~
l
ntt:
l
~l
~f.
.
'.
-...
...
.
.
J
f
f
!
_f __
I
f [
J
. ~
_i
f
1
$.
f
t
~~ ~f
f
i
Jg
l!!
!
~
I
!
!
~t 1~
1
- - !
~:
•
~
t
~~
·
~
r
1
t
f
i
1
•
••
J
~~ ~~ r~
2! ,(
~~
,I
~~~ ~~ b~
!
J
>~
.r
t
tf
1
~
;
I
J~l
~~
~~
l
~
il
J
'!
I
~~
~
~
F
l
i~f
J
l
I.
~
i
~
I
fr . :
f
i
i I
h~
~
l 1
l
t
•
•
Sne!ramto, Toeti. 1997. T_.-t &/ajar dan Modei-IIIOdd Petllbeloj-. Jakarta
: Dibi DeF tit lwl
S>YMIO:~ N...,
Malw•••••'
2(J(Jl. M;agg gg ,. I ... W»J PenriitlibtnIPS. Appdo•ac : PT. Ranaja Roschk"')''l Sodj•m l99&. Uetode Staliatika. Baad•ms : Tanil.o.
_ _ _ 1994. Jlrroi-1-aHri• Ek>p ·
m.
8 'a:
T.-..s.-sooo.
S ti.2002. Pendidikm.r K.ewGigi»40'4ML Jabrta : Gnunedia p 7 'e U7lalaSuplmo, l'llul. 1997. Fibqfol X~ ~ Par* . . .._ Y"') . . . . : l(ankfus
s.,
1 ,. •s
r
1991.. ;. , • ,:r •
r·
•• ea : rr.
Jtlljacar
• ...,
Persada.SyBil. Mubibbin. 2003. PsikD/ogi Pertdidlkon (S_,
Pe.-tr.m
&r.). BmdiiD& : R j .Ro!dlbryaTJICIIIe)'. .l. Robert.1991. l"ont::j&&V A • alinl' in .die Al fi« - MJI'iug
CJGur-.
UUed
SUI?a of Ameril:a : Cbristopcc - GordoaPublisbm..
lilc.
Th7r:illll!n,. 2006. Peapob Model PembelajaraD konstnrldiYis melalui JlCIIOapeD ' b I
i -
?imbll bUk .... k I bapitir 7 "" ...twn be~ Pmlidikan Kewarganegaraan, Medan:
rem,
Plscasmjana Unimed- - llza..Mca
2000. "jiidia..
J'Jcfi . ..,_
8 .... :.R...P
RoMMaryaWlmtljfdlla, U.S. 1999. Staregi Pembelajanm PPKn pada era 1tj01~
•"'!!•
iw' ., &rw, ~ Dep P .._ KDi9c-
p ' ~Pendiclikan
Kewarganegaaan
dan Budi Merti.1999. Jlodtl P~ J>e,.&NI'Ih Ke11oGigl»ll!ganldl'l
(PPXIIJ
...tSMU.
~ Uilhasi?IIS 1at.b.100\. Bowuugun P~ Modd P~ Pa1D}o00 ,di
Drut-
Propbui, ~ Uni1lcrsitlls 7aWul clw CICED.WlDUJ, W.S. J99ll Plihok>gi P1~ Edisi Rnisi. Jakana : Gnlsilldo
Yter:r. E
Robert. 1996. STS Sciutoe/Technologyl Sock~~ b Reform In science