JABATAN AGAMA ISLAM JOHOR*
MOHAMED SHARIF MUSTAFFA, Ph.D & ROSLEE AHMAD Jabatan Pendidikan Sosial, Fakulti Pendidikan,
Universiti Teknologi Malaysia, Skudai
ABSTRAK
Kajian ini cuba meninjau dan menganalisis keperluan perkhidmatan
kaunseling di kalangan pegawai-pegawai agama yang bertugas sebagai
kaunselor di Jabatan Agama Islam Negeri Johor. (JAIJ). Skop kajian ini berkisar
kepada punca-punca yang menyumbang kepada penceraian dan pendekatan
yang digunakan oleh kaunselor untuk membantu pasangan yang akan bercerai.
Seramai empat pergawai agama merupakan responden kajian ini. Kajian
dilakukan dalam bentuk pemerhatian, sesi temu bual dan analisis dokumen.
Hasil keputusan mendapati bahawa penceraian akan memberi kesan terhadap
jasmani, emosi dan rohani dikalangan pasangan suami isteri dan anak-anak.
Pengkaji turut mendapati bahawa keperluan perkhidmatan kaunseling di Jabatan
Agama Islam Negeri Johor (JAIJ) bagi membantu pasangan suami isteri yang
mempunyai masalah rumahtangga.
*
Kertas kerja Peringkat Kebangsaan dibentangkan di Seminar Kebangsaan Kaunseling Berperspektif Islam pada 1-3 Mei 2003 di Hotel Langkawi, Kedah. Anjuran Universiti Utara Malaysia, Sintok, Jabatan Perkhidmatan Awam (JPA) dan Kementerian Pendidikan Malaysia.
PENGENALAN
Perkahwinan merupakan satu fitrah yang amat penting dalam kehidupan
manusia. Sejarah perkahwinan berlaku kepada manusia pertama iaitu Adam a.s.
dan Hawa. Mereka telah dikahwinkan oleh Allah swt. Bermula dari itu maka
terbentuklah satu institusi kekeluargaan yang pertama di muka bumi ini. Fiman
Allah yang bermaksud,
“Wahai sekelian manusia! Bertaqwalah kepada Tuhan kamu yang telah
menciptakan kamu daripada satu unsur (Adam) dan daripadanya Allah
menciptakan isterinya (Hawa). Daripada kedua-duanya Allah memperbiakkan
lelaki dan perempuan yang banyak dan bertaqwalah kepada Allah yang dengan
namaNya kamu saling meminta antara satu dengan lain dan peliharalah
silaturrahim. Sesungguhnya Allah sentiasa menjaga dan mengawasi kamu. ”
(An-Nisa: 1)
Perkahwinan disyariatkan dalam agama Islam bertujuan mengekalkan
generasi manusia di muka bumi agar tidak pupus. Mewujudkan pergaulan yang
harmoni dalam rumahtangga amat perlu bagi mencapai matlamat dunia
perkahwinan yang dibina. Firman Allah yang bermaksud,
“… dan bergaullah dengan mereka (isteri-isteri) dengan cara yang baik … (
An-nisa : 19)
Fungsi utama institusi keluarga adalah untuk menjamin kewujudan suasana
dalam mana nilai-nilai hidup yang murni dapat tumbuh dan berkembang dalam
diri setiap ahli keluarga. Melalui institusi ini, kerahiban atau hidup membujang
yang berlawanan dengan fitrah kemanusiaan dibanteras, benih-benih dan
keturunan manusia dipelihara, penyakit-penyakit merbahaya yang menular
disebabkan perhubungan seks yang liar dihapuskan, ketenteraman rohani dan
naluri diperkukuhkan dan pendidikan anak-anak untuk menjalankan
utuh, pembinaan keluarga adalah berdasarkan beberapa asas seperti pemilihan
pasangan berlandaskan agama, kewujudan rasa kasih sayang, keadilan dan
persamaan dan jaminan sosial. (Abdullah 1988 dalam Nik Aziz, 1991).
Penceraian pula adalah perkara yang dibenarkan tetapi mempunyai
implikasi yang besar kepada individu yang terlibat dan komuniti sekitarnya. Krisis
rumahtangga lazimnya bukan berpunca daripada satu sebab tetapi berpunca
daripada beberapa sebab. Jika anda mendapati bahawa rumahtangga anda
gagal menguasai kemahiran komunikasi, misalnya, anda tidak boleh membuat
kesimpulan bahawa inilah yang merupakan satu-satunya sebab mengapa
rumahtangga anda mengalami krisis, sehinggalah anda membuat satu analisis
yang terperinci dan merasa puas hati bahawa tidak ada sebab lain yang
menyebabkannya. (Nik Aziz, 1991). Persoalannya ialah bagaimanakah masalah
penceraian ini dapat dielakkan atau dihindarkan daripada berlaku kepada
terutamanya kepada pasangan-pasangan yang ingin bercerai.
Latar Belakang Masalah
Rumahtangga yang bahagia adalah idaman semua orang tetapi kebahagian ini
bukanlah satu jelmaan yang datang dengan sendiri bahkan ianya adalah hasil
usaha yang sungguh-sungguh dari kedua-dua iaitu suami dan isteri (Raimah,
1990).
Ini sesuai dengan Firman Allah yang bermaksud,
“Bahawa tidak ada sesuatu bagi manusia itu melainkan apa yang
diusahakannya” (Al- Baqarah:286)
Tidak semua rumahtangga yang dibina itu mencapai matlamat kebahagiaannya
sebaliknya kadang-kadang rumahtangga yang bahagia pada mulanya bertukar
menjadi suram, perselisihan dan seterusnya kehancuran. Krisis rumahtangga
atau kecil dan jika tidak diatasi dengan segera ianya akan menjadi seperti benih
yang tinggal di akar pokok, lama-kelamaan benih ini akan merebak seterusnya
akan mematikan pokok yang rending (Raimah 1990). Pelbagai faktor yang
mungkin menyumbang ke arah penceraian dari generasi ke generasi. Apa yang
pasti kesan penceraian dirasai oleh semua pihak yang terlibat samada suami
isteri anak-anak mahupun masyarakat. Perbezaannya mungkin dari segi
peratusan atau tahap yang dirasakan oleh pihak yang terlibat samada secara
lansung atau tidak dan melibatkan jasmani, emosi dan rohani.
Seringkali sesebuah keluarga menghadapi masalah kekeluargaan yang
rumit seperti anak lari dari rumah, bapa mengabaikan keluarga, ibu bencikan
anak-anaknya, anak terlibat salah laku dan lain-lain. Jikalau seorang mengalami
masalah ianya akan tersebar ke seluruh sistem keluarga. Seorang ibu yang
terpaksa bekerja kuat dan menghadapi tekanan di tempat kerja kemudian
mengalami masalah di rumah lantas membenci seisi keluarga kerana
tanggapannya mereka itu tidak memahami peranan serta hubungan
kekeluargaan. Masalah ini jika tidak diberikan perhatian oleh pihak yang
bertanggungjawab akan membawa ke arah konflik keluarga atau penceraian di
antara suami dan isteri (Nik Aziz, 1991).
Peningkatan kes-kes penceraian yang dirujuk di Jabatan Agama Islam
menunjukkan keadaan masyarakat pincang dari struktur asas dan fungsi
masyarakat. Keadaan ini perlu dicari punca masalah dan jalan penyelesaian
yang berkesan. Tindakan dan usaha ini dapat mempastikan tidak ada anak-anak
yang menjadi mangsa keretakan rumah tangga seterusnya akan membentuk
satu masyarakat yang lebih kronik daripada apa yang ada pada hari ini. Menurut
statistik yang dikeluarkan oleh Jabatan Agama Islam Johor bagi tahun 2001
sebanyak 1096 pasangan dari seluruh negeri Johor memohon untuk bercerai.
Johor Bahru mencatatkan jumlah tertinggi iaitu sebanyak 378 permohonan untuk
bercerai diikuti oleh Daerah Batu Pahat 174 kes, Kluang 149 kes, Muar 122 kes,
daripada Jabatan Agama Islam Johor apabila permohonan ini dikemukakan
biasanya tindakan nasihat atau kaunseling adalah sukar untuk diterima dan
tindakan yang dilakukan oleh pihak Jabatan Agama Islam Johor adalah
menerangkan kepada pasangan terbabit tentang prosedur yang perlu diikuti
untuk proses penceraian. Dengan kata lain pasangan yang memohon untuk
bercerai biasanya tidak boleh dihalang lagi. (2002, sumber Unit Undang-Undang
Keluarga Jabatan Agama Islam Johor)
Analisa jumlah kes yang dikendalikan oleh kaunselor di jabatan agama
dalam setahun berbanding jumlah klien yang datang untuk mendapatkan
perkhidmatan dari pelbagai kategori masalah adalah seperti berikut. Jumlah hari
bekerja setelah ditolak cuti hujung minggu, cuti Sabtu minggu pertama dan
ketiga, juga cuti yang layak dimohon oleh kakitangan setahun ialah 253 hari
daripada 365 hari. Andaian bahawa seorang kaunselor boleh mengendalikan tiga
kes sehari, empat kaunselor hanya akan dapat mengendalikan 3036 kes
daripada 4843 yang datang untuk mendapatkan perkhidmatan (2002, sumber
Unit Nikah dan Cerai Jabatan Agama Islam Johor). Menurut sumber itu lagi,
sebanyak 4843 kes yang dikendalikan sepanjang tahun 2001 yang melibatkan
pelbagai masalah seperti tanggungjawab suami isteri, tuntutan nafkah,
campurtangan keluarga isteri atau suami, poligami, penderaaan isteri atau
suami, penagihan dadah, isteri ingkar dan khidmat nasihat. Kes-kes yang dirujuk
biasanya serius dan boleh menjurus kepada penceraian jika jalan penyelesaian
terbaik tidak diperolehi.
Ini bermakna bukan sahaja tidak semua klien dapat dibantu malah
seorang klien hanya dapat berjumpa sekali sahaja setahun. Matlamat asal bukan
bilangan kes yang diperlukan tetapi jumlah penyelasaian yang dapat dilakukan.
Keadaan akan lebih membimbangkan jika faktor keberkesanan perkhidmatan
kaunseling yang diberikan diambil kira. Daripada data yang diperolehi
kebanyakan kaunselor di Jabatan Agama Islam Johor hanya mengikuti kursus
Dalam era globalisasi kini, keluarga juga sering dianggap oleh sesetengah
pihak terutamanya di Barat sebagai institusi yang mengongkong kebebasan
individu (terutama kebebasan seks muda mudi), sebagai penjara kepada wanita
(isteri) kerana terperangkap dengan tugas tradisi sebagai pengurus rumahtangga
(homemaker) dan sebagai institusi yang meruntuhkan sifat keindividuan
(individuality) (Elliot, 1986 dalam Yaacob 2002). Sebagai tindakbalas untuk
membebaskan diri dari “kongkongan” keluarga, maka berlaku amalan perzinaan,
seks bebas, homoseks, bersedudukan, kehamilan tanpa nikah, pembuangan
bayi, deraaan (anak, suami atau isteri), konflik keluarga dan pelbagai kegiatan
anti-sosial yang lain. Gejala negatif seperti ini bukan merupakan sesuatu yang
asing bagi orang Melayu. Malah ia menjadi gejala yang kian meningkat dan
berleluasa terutamanya di bandar-bandar.
Menurut Atkinson dalam Mahmood (1989), terdapat tiga kaedah yang
paling kerap digunakan dan mendapat tumpuan pakar sesi terapi keluarga.
Pertamanya membantu pasangan atau ahli keluarga melahirkan perasaan yang
mereka hadapi. Keduanya ialah membentuk satu kefahaman dan kepekaan
terhadap kehendak ahli keluarga. Akhir sekali mempelajari cara yang lebih
berkesan dan sesuai dalam mengurus konflik yang dihadapi.
PERSOALAN KAJIAN
Tiga persoalan kajian yang akan cuba dijelaskan untuk tujuan kajian iaitu:
1. Apakah bentuk pengetahuan kaunseling yang diperlukan bagi membantu
kaunselor di dalam menangani kes-kes pasangan yang ingin bercerai?
2. Apakah bentuk kemahiran-kemahiran kaunseling yang diperlukan oleh
KEPENTINGAN KAJIAN
Hasil kajian ini digunakan oleh Pegawai Kaunseling di Jabatan Agama Islam
negeri seluruh Malaysia dalam mengendalikan kes-kes pasangan suami isteri
yang ingin bercerai dengan pendekakatan yang lebih relevan. Di samping itu
hasil kajian ini nanti dapat menjadi garis panduan kepada pegawai kaunseling
untuk memberikan perkhidmatan kaunseling keluarga yang lebih professional
dan boleh diterima oleh masyarakat. Hasil kajian ini juga diharapkan dapat
digunakan oleh pegawai kaunseling di Jabatan Agama Islam untuk menyemak
semula dari segi keperluan yang diperlukan khususnya untuk meningkatkan
keberkesanan perkhidmatan kaunseling yang akan diberikan. Akhir sekali hasil
kajian ini dapat membantu Pegawai Kaunseling di Jabatan Agama Islam
memberikan perkhidmatan kepada klien dan dapat mengurangkan bebanan
emosi isteri atau suami bagi mengurangkan berlakunya kes-kes penceraian.
BATASAN KAJIAN
Kajian ini dijalankan di Jabatan Agama Islam Johor. Pegawai Kaunseling
seramai empat orang akan dijadikan bahan kajian dalam kajian ini. Kajian ini
tidak melibatkan pegawai-pegawai kaunseling yang menjalankan tugas mereka
di peringkat daerah. Kajian ini merupakan kajian kes dan hasil kajian ini tidak
boleh dibuat generalisasi terhadap semua perkhidmatan kaunseling yang
dijalankan di jabatan-jabatan agama negeri yang lain. Namun perbandingan
mungkin boleh dibuat berdasarkan ciri-ciri klien persekitaran dan latar belakang
pendidikan pegawai yang sama. Tiada alat penyelidikan yang khusus kecuali alat
perakam suara yang digunakan untuk rakaman sesi kaunseling dan temubual
pengkaji bersama pegawai kaunseing dalam kajian ini. Kajian akan dilakukan
REKABENTUK KAJIAN
Responden kajian ini ialah semua kaunselor yang terlibat dalam memberikan
perkhidmatan kaunseling kepada pasangan suami isteri di Jabatan Agama Islam,
Johor. Pasangan yang dipilih adalah mereka yang berkonflik dan ingin bercerai.
Kajian ini merupakan kajian kualitatif pelbagai kes. Dalam kajian ini pengkaji
cuba menganalisa pendekatan yang digunakan dalam menangani konflik
keluarga. Pengkaji percaya bahawa pendekatan kajian kes yang digunakan
dalam kajian ini akan dapat mengenalpasti pendekatan yang digunakan oleh
kaunselor di dalam membantu pasangan suami isteri yang terlibat. Pengkaji akan
menganalisa secara kualitatif mengenai cara kaunselor membimbing,
berinteraksi dan mengendalikan proses kaunseling secara “nature”. Diharapkan
satu hasil kajian boleh diperolehi dalam memberi kefahaman yang mendalam
mengenai perkhidmatan kaunseling yang diberikan kepada pasangan suami
isteri yang ingin bercerai. Terdapat beberapa kelebihan menggunakan kaedah
kualitatif. Yin (1995) menyatakan, bentuk kajian pelbagai kes ialah kejadian yang
dikaji wujud dalam sudut yang berlainan dan setiap satu boleh jadi perkara
dalam individu kajian kes.
PEMILIHAN KES
Sampel yang dipilih adalah semua kaunselor yang bertugas di Jabatan Agama
Islam Negeri Johor seramai 5 orang. Pemilihan daerah Johor Bahru sebagai
sampel berbanding peringkat negeri Johor walaupun di lokasi yang sama ialah
kerana kaunselor ini lebih banyak mengendalikan sesi kaunseling berbanding
kaunselor di peringkat negeri Johor. Kesemua kaunselor mempunyai
pengalaman di antara 1 hingga 5 tahun bekerja dan berlatarabelakang pengajian
Islam di peringkat ijazah pertama. Pengkaji akan menggunakan pelbagai sumber
maklumat untuk mengukuhkan dapatan kajian seperti dokumen dan rekod,
pemerhatian dan temuramah. Merriam dalam Sharif (2001) menyatakan
kekuatan pengumpulan data bagi kajian kes ialah penggunaan pelbagai sumber
yang mengendalikan kes yang berkait dengan konflik keluarga. Pengkaji
mengendalikan kajian melalui analisis dokumen, pemerhatian dan temuramah
bagi kaunselor yang pertama. Seterusnya bagi kaunselor yang berikutnya
prosedur yang sama diikuti.
KAEDAH PENGUMPULAN DATA
Kajian ini akan melibatkan pengumpulan data daripada pelbagai sumber dan
jenis. Pertamanya demografi kaunselor yang terlibat dikumpulkan bagi
mengenalpasti pengalaman dan latar belakang kaunselor. Jenis data yang kedua
dikumpulkan berdasarkan kepada pemerhatian yang akan dijalankan dalam sesi
kaunseling. Pengkaji tidak akan bertanya pandangan kaunselor mengenai sesi
kaunseling tetapi membuat pemerhatian secara lansung sesi yang akan
dijalankan. Selepas itu pengkaji akan mengadakan temuramah dengan
kaunselor selepas sesi kaunseling untuk mendapatkan pandangan kaunselor
terbabit mengenai sesi kaunseling yang dijalankan. Kemudian pengkaji akan
membuat perbandingan di antara pemerhatan yang dilakukan dan temuramah
yang dijalankan selepas sesi kaunseling yang dijalankan oleh kaunselor.
Seterusnya terhadap semua kaunselor yang akan terlibat dalam kajian ini. Setiap
kaunselor akan dibuat pemerhatian sekurang-kurangnya 2 kali mengikut
keperluan iaitu jika dirasakan data yang diperolehi tidak lengkap atau
bercanggah. Temuramah yang dijalankan selepas sesi kaunseling bersama
kaunselor selepas pemerhatian dilakukan. Temuramah bertujuan untuk
mendapatkan pandangan dan maklumat tambahan dari pemerhatian yang
dijalankan bagi menjawab persoalan kajian. Cara ini berguna untuk
mendapatkan data dengan banyak lebih cepat. Data yang diperolehi akan ditapis
dengan membuat perbandingan antara pemerhatian pengkaji dan pandangan
kaunselor semasa temubual. Jenis pengumpulan data terakhir ialah analisis
dokumen dan rekod. Pengkaji akan mengumpul data dari pelbagai sumber
termasuk rekod perkhidmatan kaunseling, program kaunseling yang dijalankan
kepada klien, buku log, rekod maklumat kursus kaunseling yang dihadiri oleh
lengkap membolehkan pengkaji mampu membina dan menyokong kenyataan
dapatan dari kajian yang akan dijalankan dalam masa yang sama dapat
mengurangkan ralat. Kesimpulannya pelbagai jenis data yang berbeza akan
menjadikan maklumat yang diproses lebih mendalam.
PROSEDUR PENGUMPULAN DATA
Pengumpulan data akan dijalankan mengikut peringkat-peringkat atau prosedur
yang ditetapkan. Proses pertama ialah pra-kajian, diikuti oleh kajian rintis, kajian
sebenar, pemerhatian, temuramah, dokumen analisis, menyemak data dan
penemuan. Kitaran proses pengumpulan data penyelidikan ditunjukkan dalam
rajah 1.
Rajah 1: Kitaran proses dalam proses pengumpulan data
Kajian Rintis
Kerja Lapangan
Pra Kajian
Pemerhatian
Penemuan
Temuramah Menyemak Data
Dokumen Analisis
Proses pertama yang akan dilakukan sebelum kajian dijalankan ialah
memohon kebenaran daripada Pengarah Jabatan Agama Islam Johor berserta
salinan kepada Bahagian Undang-Undang Keluarga, Jabatan Agama Islam
Johor. Bagi memastikan pengkaji mendapat kerjasama yang baik, perbincangan
dengan pegawai yang terlibat akan diadakan bagi menerangkan etika dan skop
kajian ini. Di samping itu permohonan juga perlu dibuat kepada kementerian,
jabatan pendidikan yang berkaitan dengan tugas hakiki pengkaji.
KAJIAN RINTIS
Pengkaji akan mengendalikan kajian rintis kepada kaunselor di jabatan yang
sama tetapi tidak terlibat dengan kajian sebenar. Tujuan kajian rintis dilakukan
ialah bagi membantu pengkaji membina plan pengumpulan data dan prosedur
kajian. Ini akan memudahkan pengkaji mengatur dan membina soalan-soalan
yang berkaitan, membina kerangka kajian dan menjalankan kajian sebenar.
Dalam kajian rintis juga pengkaji akan menyemak dokumen-dokumen,
pemerhatian terhadap sesi kaunseling dan mengadakan perbincangan dengan
kaunselor berkenaan
KERJA LAPANGAN
Pengkaji akan berjumpa dengan 4 orang kaunselor yang terlibat dalam kajian ini.
Dalam pertemuan pertama pengkaji akan mengatur masa dan tempat
pertemuan. Pengkaji juga akan menerangkan tentang sesi pemerhatian, sesi
perbincangan dan dokumen yang akan dikumpulkan. Apabila melakukan kerja
lapangan bermakna pengkaji akan mengadakan hubungan yang personal
dengan pegawai yang terlibat dalam situasi mereka. Yin (1994) menyatakan
bahawa kejayaan dan kegagalan pengumpulan data dalam kajian kualitatif
bergantung kepada sejauhmana tahap keterlibatan dalam keadaan sebenar dan
PEMERHATIAN
Untuk kajian ini pengkaji akan duduk bersama kaunselor jabatan agama
bersama kliennya dan membuat pemerhatian bagaimana beliau mengadaptasi
dan mengaplikasikan teori kaunseling dalam sesi kaunseling yang dijalankan.
Pengkaji ingin mengetahui bagaimana sesuatu teori diaplikasikan untuk
memahami dan membantu menyelesaikan masalah kliennya.
DOKUMEN ANALISIS
Data-data dalam kajian ini diperolehi daripada pengalaman sebenar pegawai
kaunseling yang terlibat semasa mengendalikan perkhidmatan kaunseling
kepada pasangan samada suami atau isteri. Data-data diperolehi dengan cara
pemerhatian pengendalian sesi kaunseling yang dijalankan oleh pegawai
kaunseling, temubual secara separa stuktur yang dibuat di antara pengkaji
dengan pegawai kaunseling selepas sesi kaunseling dijalankan serta analisis
dokumen serta rekod perkhidmatan kaunseling yang direkodkan sebagai
sokongan kepada data-data yang diperolehi melalui temubual dan pemerhatian
yang dijalankan.
KESIMPULAN
Pengkaji mendapati bahawa hasil keputusan mendapati bahawa penceraian
akan memberi kesan terhadap jasmani, emosi dan rohani dikalangan pasangan
suami isteri dan anak-anak. Pengkaji turut mendapati bahawa keperluan
perkhidmatan kaunseling di Jabatan Agama Islam Negeri Johor (JAIJ) bagi
membantu pasangan suami isteri yang mempunyai masalah rumahtangga. Di
samping itu, pengkaji berasakan pendekatan teori yang digunakan haruslah
sesuai berdasarkan pengetahuan asas pegawai agama berkenaan dan juga latar
belakang klien. Keeempat-empat pegawai kaunseling telah mengadaptasikan
teori dan pendekatan Barat dengan pengetahuan dan pendekatan Islam. Di
kebanyakan klien yang datang telah ada keputusan dan proses kaunseling
hanya untuk memujuk jika klien boleh ubah fikiran, kebanyakan klien yang
datang sudah ada konflik yang serius dan hanya ingin menuntut cerai, Perlu
tempat yang lebih selesa untuk meningkatkan imej perkhidmatan kaunseling,
untuk meningkatkan kemahiran kaunseling mesti melalui peningkatan
pengetahuan kaunseling, kaunseling sebenarnya Islamic tetapi telah dibukukan
oleh sarjana dari Barat, masa begitu terhad berbanding klien yang menunggu
dan agak sukar untuk diselamatkan daripada berlu perceraian dan setting bilik
kaunseling memang tidak sesuai langsung dengan kehendak perkhidmatan
kaunseling kerana kelihatan terlalu rasmi atau formal. Masalah-masalah
berkenaan diharap perlu difikirkan oleh pihak Jabatan Agama Islam Johor (JAIJ)
demi mempertingkatkan kualiti perkhidmatan kaunseling kepada pasangan
suami isteri pada masa akan datang.
RUJUKAN
Basri Ibrahim. 1997. Pemantapan Sistem Kekeluargaan. Kuala Lumpur : Darul Nu’man.
Boisvert, Jean-Marie; Ladouceur, Robert. 1995. Perception of Marital Problems and of Their Prevention by Quebec Young Adult. Journal of Genetic Psychology. (156) 1, 12 & 33.
Corliss, Richard; McLaughlin, Lisa. 2002. Does Divorce Hurt Kids? Time (159) 4, page 1, 2, 44.
Decker, Jonathan P. 1996. Wedding Checklist: Couples Add Premarital Counseling. Christian Science Monitor. (88)110, page 1 & 12.
Fritz, Gregory K. 2002. Children of Divorce: A Fresh Perpective. Brown University Child & Adolecent Behavior Letter. (16) 12, page 1 & 8.
Gold, Joshua M. 1997. Assesment Education in Marriage and Family Counseling. Family Journal. (5) 2, page 5 & 159.
Jacquet, Susan E.; Surra, Catherine A. 2001. Parental Divorce and Premarital Couples: Commitment and Other Relationship Charecteristic. Journal of Marriage & Family. (63) 3, page 12 & 627.
Mackey, Richard A.; O’Brien, Bernard A. 1998. Marital Conflict Management:
Gender and Ethnic Differences. Social Work. ( 43) 2, page 14 & 128.
Magnuson, Sandy; Norem, Ken. 1997. Marital Counseling: An Intergrated Brief Therapy Approach. Family Journal (5), 4, page 4 & 235.
Mahmud Yunus. 1973. Tafsir Quran Karim. Djakarta: P.T. Hidakrya Agung.
Nik Aziz Nik Pa. 1991. Keluarga Sejahtera Sebagai Landasan Bagi Realisasi Wawasan 2020. Jurnal Kebajikan. (13) 2.
Nock, Steven L. 2002. The Problem With Marriage. Society. (36) 5, page 8 & 20.
Sayger, Thomas V; Bowersox, Michelle P. 1996. Family Therapy and Treatment of Chronic Illness in a Multidisciplinary World. Family Journal, (4) 1, page 10-12.
Wolf, Cheksea T; Stevens, Patricia 2001. Intergrating Relegion and Sprituality in Marriage and Family counseling. (46) 1, page 10 & 66.
