ौीम
ौीम
ौीम
ौीम भगव
भगव
भगव
भगव गीता
गीता
गीता
गीता : प हला
प हला
प हला अयाय
प हला
अयाय
अयाय
अयाय
(
अजुनवषादयोग
अजुनवषादयोग
अजुनवषादयोग
अजुनवषादयोग)
Wikibooks
कड
कडूूूून
कड
कड
न
न
न
मूळ मूळ मूळ मूळ प ह याप ह याप ह याप ह या अयाअयाअयाअयायाचायाचायाचायाचा ूारंूारंूारंूारंभभभ भ अथअथअथअथ ूथमोऽयायःूथमोऽयायःूथमोऽयायःूथमोऽयायः अथ अथ अथ अथ प हला अयाय सु& होतो. मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क धृतरा*धृतरा*धृतरा*धृतरा* उवाचउवाचउवाच उवाच धम,ेऽे कु&,ेऽे समवेता युयु/सवः । मामकाः पा1डवा2ैव कमकुवत स4जय ॥ १-१ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ धृतरा* धृतरा* धृतरा*धृतरा* = धृतरा*, उवाचउवाचउवाच = 9हणाले, स4जयउवाच स4जयस4जय = हे संजया, धम,ेऽेस4जय धम,ेऽेधम,ेऽेधम,ेऽे = धमभूमी असणाढया, कु&,ेऽेकु&,ेऽेकु&,ेऽेकु&,ेऽे = कु&,ेऽावर, समवेताःसमवेताःसमवेताः = एकऽ जमले या, युयु/सवःसमवेताः युयु/सवःयुयु/सवः = यु=ाची इ?छा करणाढया, मामकाःयुयु/सवः मामकाःमामकाःमामकाः = माAया मुलांनी, चचच = आCण, एवच एवएवएव = तसेच, पा1डवाःपा1डवाःपा1डवाःपा1डवाः = पांडू?या मुलांनी, कम कम कम ्््् = काय, अकुवत कम अकुवतअकुवत = अकुवत केले ॥ १-१ ॥ अथ अथ अथ अथ धृतरा* 9हणाले, हे संजया, धमभूमी असले या कु&,ेऽात यु=ा?या इ?छेने एकऽ जमले या माAया आCण पांडू?या मुलांनीहE काय केले? ॥ १-१ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क
स4जयस4जयस4जयस4जय उवाचउवाचउवाचउवाच FंHवा तु पा1डवानीकं Iयूढं दयKधनःतदाु । आचायमुपसMग9य राजा वचनमॄवीत ् ॥ १-२ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ स4जय स4जय स4जय
स4जय = संजय, उवाचउवाचउवाचउवाच = 9हणाले, तदातदातदातदा = /यावेळE, IयूढमIयूढमIयूढमIयूढम ्््् = Iयूहरचनेने युP, पा1डवानीकमपा1डवानीकमपा1डवानीकम ्््् = पा1डवानीकम पांडवांचे सै8य, FंHवाFंHवाFंHवाFंHवा = पाहनू , तुतुतुतु = आCण, आचायमआचायमआचायमआचायम ्््् = िोणाचायाR?या, उपसMग9यउपसMग9यउपसMग9यउपसMग9य = जवळ जाऊन, राजाराजाराजाराजा = राजा, दयKधनःदयKधनःदयKधनःदयKधनःुुुु = दयKधनु , वचनमवचनम ्््् = असे वचन, अॄवीतवचनमवचनम अॄवीतअॄवीत = बोलला ॥ १-२ ॥ अॄवीत अथ अथ अथ अथ संजय 9हणाले, /यावेळE Iयूहरचना केलेले पांडवांचे सै8य पाहनू राजा दयKधनु िोणाचयाRजवळ जाऊन असे 9हणाला ॥ १-२ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क पँयैतां पा1डुपुऽाणामाचाय महतीं चमूम ् । Iयूढां िपदपुऽेणु तव िशंयेण धीमता ॥ १-३ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ आचाय आचाय आचाय आचाय = अहो आचाय, तवतवतव = तुम?या, धीमतातव धीमताधीमता = बु=मान, िशंयेणधीमता िशंयेणिशंयेणिशंयेण = िशंयाने, िपदपुऽेणिपदपुऽेणिपदपुऽेणिपदपुऽेणुुुु = िपदपुऽु धXYु9नाने, IयुढामIयुढामIयुढामIयुढाम ्््् = Iयुहरचना कZन िस= केलेली, एतामएतामएतामएताम ्््् = हE, पा1डुपुऽाणामपा1डुपुऽाणामपा1डुपुऽाणाम ्््् = पा1डुपुऽाणाम पांडू?या पुऽांची, महतीममहतीममहतीममहतीम ्््् = वशाल, चमूमचमूमचमूमचमूम ्््् = सेना, पँयपँयपँय = पाहा ॥ १-३ ॥ पँय अथ अथ अथ अथ अहो आचाय, तुम?या बु=मान िशंयाने-िपदपुऽु धृXYु9नाने-Iयूहरचना कZन उभी केलेली हE पांडुपुऽांची ूचंड सेना पाहा. ॥ १-३ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अऽ शूरा महेंवासा भीमाजुनसमा युिध । युयुधानो वराट2 िपद2ु महारथः ॥ १-४ ॥ धृXकेतुँ चे कतानः कािशराज2 वीयवान ् ।
पु&Cज/कुC8तभोज2 शै^य2 नरपुMगवः ॥ १-५ ॥ युधाम8यु2 वबा8त उaमौजा2 वीयवान ् । सौभिो िौपदेया2 सव एव महारथाः ॥ १-६ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ अऽ अऽ अऽ अऽ = येथे, महेंवासाःमहेंवासाःमहेंवासाः = मोठeमोठe धनुंये धारण केलेले, चमहेंवासाः चच = आCण, युिधच युिधयुिध = यु=ात, युिध भीमाजुनसमाः भीमाजुनसमाः भीमाजुनसमाः भीमाजुनसमाः = भीम व अजुन याूमाणे असणारे, शूराःशूराःशूराःशूराः = शूर-वीर, युयुधानःयुयुधानःयुयुधानः = सा/यकf, चयुयुधानः चचच = आCण, वराटःवराटःवराटः = वराट, चवराटः चच = तसेच, महारथःच महारथःमहारथःमहारथः = महारथी, िपदःिपदःिपदःिपदःुुुु = िपदु , धृXकेतुःधृXकेतुःधृXकेतुःधृXकेतुः = धृXकेतू, चे कतानः चे कतानः चे कतानः
चे कतानः = चे कतान, चचच = आCण, वीयवानच वीयवानवीयवानवीयवान ्््् = बलवान, कािशराजःकािशराजःकािशराजः = कािशराज, पु&Cजतकािशराजः पु&Cजतपु&Cजत ्््् = पु&Cजत पु&Cजत, कुC8तभोजःकुC8तभोजःकुC8तभोजःकुC8तभोजः = कुC8तभोज, चचचच = आCण, नरपुMगवःनरपुMगवःनरपुMगवः = नरौेg, शै^यःनरपुMगवः शै^यःशै^यः = शै^य, चशै^यः चचच = आCण, वबा8तः
वबा8तः वबा8तः
वबा8तः = पराबमी, युधाम8युःयुधाम8युःयुधाम8युः = युधाम8यू, चयुधाम8युः चचच = तसेच, वीयवानवीयवानवीयवान ्््् = शPमान, उaमौजाःवीयवान उaमौजाःउaमौजाः = उaमौजाः उaमौजा, सौभिःसौभिःसौभिः = सुभिेचा पुऽ, चसौभिः चचच = आCण, िौपदेयाःिौपदेयाःिौपदेयाःिौपदेयाः = िौपदEचे पाच पुऽ, सवसवसव एवसवएवएवएव = हे सवच, महारथाः महारथाः महारथाः महारथाः = महारथी, (सC8तसC8तसC8तसC8त) = आहेत ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ अथ अथ अथ अथ या सै8यात मोठeमोठe धनुंये घेतलेले भीम, अजुन यांसारखे शूरवीर, सा/यकf, वराट, महारथी िपदु , धृXकेतू, चे कतान, बलवान कािशराज, पु&Cजत, कुंितभोज, नरौेg शै^य, पराबमी युधाम8यू, शPमान उaमौजा, सुभिापुऽ अिभम8यू आCण िौपदEचे पाच पुऽ हे सवच महारथी आहेत. ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अःमाकं तु विशXा ये ताC8नबोध jजोaम । नायका मम सै8यःय संkाथR ता8ॄवीिम ते ॥ १-७ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ jजोaम jजोaम jजोaम jजोaम = हे ॄाmणौेg, अःमाकमअःमाकमअःमाकम ्््् = आम?या प,ात, तुअःमाकम तुतुतु = सु=ा, येयेये = जे, विशXाःये विशXाःविशXाःविशXाः = महnवाचे, (सC8तसC8तसC8त) = आहेत, तानसC8त तानतानतान ्््् = /यांना, िनबोधिनबोध = आपण जाणून oया, ममिनबोधिनबोध मममममम = माAया, सै8यःयसै8यःयसै8यःय = सै8यःय सै8याचे, नायकाःनायकाःनायकाःनायकाः = जे सेनापती आहेत, तानतानतान ्््् = ते, तेतान तेतेते = तुम?या, संkाथमसंkाथमसंkाथम ्््् = मा हतीसाठe, ॄवमीसंkाथम ॄवमीॄवमी ॄवमी = मी सांगतो ॥ १-७ ॥
अथ अथ अथ अथ हे ॄाmणौेg, आप यातील जे महnवाचे आहेत, ते जाणून oया. आप या मा हतीसाठe आप या सै8याचे जे जे सेनापती आहेत, ते मी आप याला सांगतो. ॥ १-७ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क भवान ् भींम2 कण2 कृप2 सिमित4जयः । अp/थामा वकण2 सौमदaःतथैव च ॥ १-८ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ भवान भवान भवान भवान ्््् = तु9हE िोणाचाय, चचचच = आCण, भींमःभींमःभींमःभींमः = भींम, चचचच = तसेच, कणःकणःकणः = कण, चकणः चचच = आCण, सिमित4जयः सिमित4जयः सिमित4जयः सिमित4जयः = यु=ात वजयी होणारे, कृपःकृपःकृपःकृपः = कृपाचाय, चचचच = तसेच, अp/थामाअp/थामाअp/थामाअp/थामा = अp/थामा, चचच च = तसेच, वकणःवकणःवकणः = वकण, तथैववकणः तथैवतथैवतथैव चचच = आCण /याचूमाणे, सौमदaःच सौमदaःसौमदaःसौमदaः = सोमदaाचा पुऽ भूrरौवा ॥ १-८ ॥ अथ अथ अथ अथ आपण-िोणाचाय, पतामह भींम, कण, यु=ात वजयी होणारे कृपाचाय, अp/थामा, वकण तसेच सोमदaाचा मुलगा भूrरौवा. ॥ १-८ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अ8ये च बहवः शूरा मदथs /यPजीवताः । नानाशtूहरणाः सवs यु=वशारदाः ॥ १-९ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ अ8ये अ8ये अ8ये अ8ये = इतर, चचचच = सु=ा, मदथsमदथsमदथsमदथs = माAयासाठe, /यPजीवताः/यPजीवताः/यPजीवताः = जीवावर उदार झालेले, बहवः/यPजीवताः बहवःबहवःबहवः = पुंकळ, शूराःशूराःशूराःशूराः = शूरवीर, (सC8तसC8तसC8तसC8त) = आहेत, सवsसवsसवsसवs = ते सव, नानाशtूहरणाःनानाशtूहरणाःनानाशtूहरणाःनानाशtूहरणाः = िनरिनराwया शtाtांनी सुसxज, यु=वशारदाःयु=वशारदाःयु=वशारदाः = यु=ात पारंगत, (सC8तयु=वशारदाः सC8तसC8त) = आहेत ॥ १-९ ॥ सC8त अ अ अ अथथथ थ
इतरहE माAयासाठe जीवावर उदार झालेले पुंकळ शूरवीर आहेत. ते सवजण िनरिनराwया शtाtांनी सुसxज असून यु=ात पारंगत आहेत. ॥ १-९ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अपयाyं तदःमाकं बलं भींमािभरC,तम ् । पयाyं C/वदमेतेषां बलं भीमािभरC,तम ् ॥ १-१० ॥ संदिभ संदिभ संदिभ संदिभतततत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ भींमािभरC,तम भींमािभरC,तम भींमािभरC,तम भींमािभरC,तम ्््् = भींम-पतामहांकडून रC,ले गेलेले, अःमाकमअःमाकमअःमाकम ्््् = आमचे, ततअःमाकम तततततत ्््् = ते, बलमबलमबलमबलम ्््् = सै8य, अपयाyमअपयाyमअपयाyमअपयाyम ्््् = सव ूकारांनी अCजं{य आहे, तुतुतुतु = आCण, भीमािभरC,तमभीमािभरC,तमभीमािभरC,तमभीमािभरC,तम ्््् = भीमाकडून रC,ले गेलेले, एतेषामएतेषामएतेषामएतेषाम ्््् = या पांडवांचे, इदमइदमइदम ्््् = हे, बलमइदम बलमबलमबलम ्््् = सै8य, पयाyमपयाyमपयाyमपयाyम ्््् = Cजंक1यास सोपे आहे ॥ १-१० ॥ अथ अथ अथ अथ भींमपतामहांनी र,ण केलेले आपले ते सै8य सव FXींनी अCजं{य आहे; तर भीमाने र,ण केलेले यांचे हे सै8य Cजंकायला सोपे आहे. ॥ १-१० ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अयनेषु च सवsषु यथाभागमवCःथताः । भींममेवािभर,8तु भव8तः सव एव ह ॥ १-११ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ च च च च = 9हणून, सवsषुसवsषुसवsषुसवsषु = सव, अयनेषुअयनेषुअयनेषुअयनेषु = Iयूहjारात, यथाभागमयथाभागमयथाभागम ्््् = आपाप या जागेवर, अवCःथताःयथाभागम अवCःथताःअवCःथताः = अवCःथताः राहनू , भव8तःभव8तःभव8तः = आपण, सवsभव8तः सवsसवs एवसवsएव = सवाRनीच, हएवएव ह ह ह = िनःसंदेहपणे, भींममभींममभींमम ्््् एवभींममएवएव = भींम एव पतामहांचेच, अिभर,8तुअिभर,8तुअिभर,8तुअिभर,8तु = सव बाजूंनी र,ण करावे ॥ १-११ ॥ अथ अथ अथ अथ 9हणून सव Iयूहां?या ूवेशjारात आपाप या जागेवर राहनू आपण सवाRनीच िनःसंदेह भींमपतामहांचेच सव बाजूंनी र,ण करावे. ॥ १-११ ॥
मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क तःय स4जनयन ् हषR कु&वृ=ः पतामहः । िसंहनादं वनYौ?चै: शMखं दमौ ूतापवान ् ॥ १-१२ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ तःय तःय तःय
तःय = /या(दयKधनाु )चा(?या |दयात), हषमहषमहषमहषम ्््् = आनंद, स4जनयनस4जनयनस4जनयन ्््् = िनमाण करEत, कु&वृ=ःस4जनयन कु&वृ=ःकु&वृ=ःकु&वृ=ः = कौरवातील वृ=, ूतापवानूतापवानूतापवानूतापवान ्््् = महापराबमी(अशा), पतामहःपतामहःपतामहः = पतामह भींमांनी, उ?चैःपतामहः उ?चैःउ?चैःउ?चैः = मो}या सुरात, िसंहनादमिसंहनादमिसंहनादम ्््् = िसंहा?या आरोळEूमाणे, वनYिसंहनादम वनYवनYवनY = गजना कZन, शMखमशMखमशMखमशMखम ्््् = शंख, दमौदमौदमौदमौ = वाजवला ॥ १-१२ ॥ अथ अथ अथ अथ कौरवांतील वृ=, महापराबमी, पतामह भींमांनी /या दयKधना?याु अंतःकरणात आनंद िनमाण करEत मो}याने िसंहासारखी गजना कZन शंख वाजवला. ॥ १-१२ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क ततः शMखा2 भेय2 पणवानकगोमुखाः । सहसैवा~यह8य8त स श^दःतुमुलोऽभवत ् ॥ १-१३ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ ततः ततः ततः ततः = /यानंतर, शMखाःशMखाःशMखाः = शंख, चशMखाः चच = आCण, भेयःच भेयःभेयःभेयः = नगारे, चचच = तसेच, पणवानकगोमुखाःच पणवानकगोमुखाःपणवानकगोमुखाःपणवानकगोमुखाः = ढोल, मृदंग व िशंगे (इ/यादE रणवाYे), सहसासहसासहसा एवसहसाएवएवएव = एकदमच, अ~यह8य8तअ~यह8य8तअ~यह8य8त = वाजू लागली, अ~यह8य8त (तेषांतेषांतेषां) = (/यांचा), सःतेषां सःसःसः = तो, श^दःश^दः = आवाज, तुमुलःश^दःश^दः तुमुलःतुमुलः = फार भयंकर, अभवततुमुलः अभवतअभवतअभवत ्््् = झाला ॥ १-१३ ॥ अथ अथ अथ अथ /यानंतर शंख, नगारे, ढोल, मृदंग, िशंगे इ/यादE रणवाYे एकदम वाजू लागली. /यांचा तो आवाज ूचंड झाला. ॥ १-१३ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क
ततः pेतैहयैयुPे महित ःय8दने Cःथतौ । माधवः पा1डवा2ैव दIयौ शMखौ ूदमतुः ॥ १-१४ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ ततः ततः ततः ततः = /यानंतर, pेतैःpेतैःpेतैः = पांढढया, हयैःpेतैः हयैःहयैःहयैः = घोयांनी, युPेयुPेयुPे = युP अशा, महितयुPे महितमहित = उaम, ःय8दनेमहित ःय8दनेःय8दनेःय8दने = रथात, CःथतौCःथतौCःथतौCःथतौ = बसले या, माधवःमाधवःमाधवःमाधवः = ौीकृंण महाराजांनी, चचचच = आCण, पा1डवःपा1डवःपा1डवः = पांडवाने पा1डवः (अथात पांडुपुऽ अजुनाने), एवएवएव = सु=ा, दIयौएव दIयौ दIयौ दIयौ = अलौ कक, शMखौशMखौशMखौ = शंख, ूदमतुःशMखौ ूदमतुःूदमतुःूदमतुः = वाजवले ॥ १-१४ ॥ अथ अथ अथ अथ यानंतर पांढरे घोडे जोडले या उaम रथात बसले या ौीकृंणांनी आCण पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुनाने) हE दIय शंख वाजवले. ॥ १-१४ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क पा4चज8यं |षीकेशो देवदaं धन4जयः । पौ1सं दमौ महाशMखं भीमकमा वृकोदरः ॥ १-१५ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ |षीकेशः |षीकेशः |षीकेशः |षीकेशः = ौीकृंण महाराजांनी, पा4चज8यमपा4चज8यमपा4चज8यमपा4चज8यम ्््् = पांचज8य नावाचा, धन4जयःधन4जयःधन4जयःधन4जयः = अजुनाने, देवदaम देवदaम देवदaम देवदaम ्््् = देवदa नावाचा, (चचचच) = आCण, भीमकमाभीमकमाभीमकमाभीमकमा = भयानक कमs करणाढया, वृकोदरःवृकोदरःवृकोदरः = वृकोदरः भीमसेनाने, पौ1समपौ1समपौ1सम ्््् = पौ1स नावाचा, महाशMखमपौ1सम महाशMखममहाशMखम ्््् = मोठा शंख, दमौमहाशMखम दमौदमौ = वाजवला ॥ १-१५ ॥ दमौ अथ अथ अथ अथ ौीकृंणांनी पांचज8य नावाचा, अजुनाने देवदa नावाचा आCण भयानक कृ/ये करणाढया भीमाने पौ1स नावाचा मोठा शंख फुंकला. ॥ १-१५ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अन8तवजयं राजा कु8तीपुऽो युिधgरः । नकुलः सहदेव2 सुघोषमCणपुंपकौ ॥ १-१६ ॥
संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ कु8तीपुऽः कु8तीपुऽः कु8तीपुऽः कु8तीपुऽः = कु8तीपुऽ, राजाराजाराजा = राजा, युिधgरःराजा युिधgरःयुिधgरः = युिधgराने, अन8तवजयमयुिधgरः अन8तवजयमअन8तवजयमअन8तवजयम ्््् = अनंतवजय नावाचा, (चचच) = आCण, नकुलःच नकुलःनकुलः = नकुलाने, चनकुलः चचच = व, सहदेवःसहदेवः = सहदेवाने, सुघोषसहदेवःसहदेवः सुघोषसुघोषसुघोष-मCणपुंपकौमCणपुंपकौमCणपुंपकौमCणपुंपकौ = सुघोष आCण मCणपुंपक नावाचे शंMख, (दमौदमौदमौदमौ) = वाजवले ॥ १-१६ ॥ अथ अथ अथ अथ कुंतीपुऽ राजा युिधgराने अनंतवजय नावाचा आCण नकुल व सहदेव यांनी सुघोष व मCणपुंपक नावाचे शंख वाजवले. ॥ १-१६ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क काँय2 परमेंवासः िशख1डE च महारथः । धृXYु9नो वराट2 सा/य क2ापराCजतः ॥ १-१७ ॥ िपदोु िौपदेया2 सवशः पृिथवीपते । सौभि2 महाबाहःु शMखा8दमुः पृथ{पृथक् ॥ १-१८ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ परमेंवासः परमेंवासः परमेंवासः परमेंवासः = ौेg धनुंय धारण करणारा, काँयःकाँयःकाँयःकाँयः = कािशराज, चचचच = आCण, महारथःमहारथःमहारथः = महारथी, महारथः िशख1डE िशख1डE िशख1डE
िशख1डE = िशखंडE, चचच = व, धृXYु9नःच धृXYु9नःधृXYु9नःधृXYु9नः = धृXYु9न, चचचच = तसेच, वराटःवराटःवराटः = राजा वराट, चवराटः चचच = आCण, अपराCजतः अपराCजतः अपराCजतः अपराCजतः = अCजं{य, सा/य कःसा/य कःसा/य कःसा/य कः = सा/यकf, िपदःिपदःिपदःिपदःुुुु = राजा िपदु , चचच = आCण, िौपदेयाःच िौपदेयाःिौपदेयाः = िौपदेयाः िौपदEचे पाच पुऽ, चचचच = तसेच, महाबाहःमहाबाहःमहाबाहःुुुु = मो}या भुजा असणारा, सौभिःमहाबाहः सौभिःसौभिःसौभिः = सुभिापुऽ(अिभम8यू), (एतेएतेएतेएते, सवsसवsसवsसवs) = या सवाRनी, पृिथवीपतेपृिथवीपते = हे राजन ् , सवशःपृिथवीपतेपृिथवीपते सवशःसवशःसवशः = सव बाजूंनी, पृथकपृथकपृथकपृथक्््् -पृथकपृथकपृथकपृथक्््् = वेगवेगळे, शMखान शMखान शMखान शMखान ्््् = शंख, दमुःदमुःदमुःदमुः = वाजवले ॥ १-१७, १-१८ ॥ अथ अथ अथ अथ ौेg धनुंय धारण करणारा कािशराज, महारथी िशखंडE, धृXYु9न, राजा वराट, अCजं{य सा/यकf, राजा िपदु , िौपदEचे पाचहE पुऽ, महाबाहू सुभिापुऽ अिभम8यू, या सवाRनी, हे राजा, सव बाजूंनी वेगवेगळे शंख वाजवले. ॥ १-१७, १-१८ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क स घोषो धातरा*ाणां |दयािन Iयदारयत ् ।
नभ2 पृिथवीं चैव तुमुलो Iयनुनादयन ् ॥ १-१९ ॥
संदिभत संदिभत संदिभत
संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ
(चचचच) = आCण, नभःनभःनभःनभः = आकाशाला, चच = तसेच, पृिथवींचच पृिथवींपृिथवींपृिथवीं = पृवीला, एवएवएवएव = सु=ा, IयनुनादयनIयनुनादयनIयनुनादयनIयनुनादयन ्््् = दमदमूनु ु टाकfत, सःसःसः = /या, तुमुलःसः तुमुलःतुमुलःतुमुलः = भयानक, घोषःघोषःघोषःघोषः = आवाजाने, धातरा*ाणामधातरा*ाणामधातरा*ाणामधातरा*ाणाम ्््् = धातरा*ांची 9हणजे आप या प,ातील लोकांची, |दयािन|दयािन|दयािन = |दये, Iयदारयत|दयािन IयदारयतIयदारयतIयदारयत ्््् = वदEण कZन टाकली ॥ १-१९ ॥ अथ अथ अथ अथ आCण /या भयानक आवाजाने आकाश व पृवीला दमदमूनु ु टाकfत कौरवांची अथात आप या प,ातील लोकांची छाती दडपून टाकली. ॥ १-१९ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अथ IयवCःथता8FंHवा धातरा*ान ् कपवजः । ूवृaे शtस9पाते धनु&Y9य पा1डवः ॥ १-२० ॥ |षीकेशं तदा वा{यिमदमाह महEपते । अजुनअजुनअजुनअजुन उवाचउवाचउवाचउवाच सेनयो&भयोमये रथं ःथापय मेऽ?युत ॥ १-२१ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ महEपते महEपते महEपते महEपते = हे राजा, अथअथअथअथ = /यानंतर, कपवजःकपवजःकपवजःकपवजः = xया?या वजावर हनुमान आहे (अशा), पा1डवःपा1डवःपा1डवःपा1डवः = पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुनाने), IयवCःथतानIयवCःथतानIयवCःथतान ्््् = मोचा बांधून उ~या असले या, धातरा*ानIयवCःथतान धातरा*ानधातरा*ान ्््् = धातरा*ान धृतरा*ाशी संबंिधत लोकांना, FंHवाFंHवाFंHवाFंHवा = पाहनू , तदातदातदातदा = तेIहा, शtस9पातेशtस9पातेशtस9पाते ूवृaेशtस9पातेूवृaेूवृaेूवृaे = शt
चालव1या?या तयारEचे वेळE, धनुःधनुःधनुःधनुः = धनुंय, उY9यउY9यउY9यउY9य = उचलून, |षीकेशम|षीकेशम|षीकेशम|षीकेशम ्््् = |षीकेश ौीकृंणांना उेशून, इदमइदमइदमइदम ्््् = हे, वा{यमवा{यमवा{यम ्््् = वा{य, आहवा{यम आह = उ?चारले, अजुनआहआह अजुनअजुनअजुन = अजुन, उवाचउवाचउवाचउवाच = 9हणाला, अ?युतअ?युतअ?युतअ?युत = हे अ?युता, मेमेमेमे = माझा, रथमरथमरथमरथम ्््् = रथ, उभयोःउभयोः = दो8हE, सेनयोःउभयोःउभयोः सेनयोःसेनयोः = सै8यां?या, मयेसेनयोः मयेमयेमये = मयभागी, ःथापय ःथापय ःथापय ःथापय = उभा करा ॥ १-२०, १-२१ ॥ अथ अथ अथ अथ
महाराज, /यानंतर वजावर हनुमान असणाढया पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुनाने) यु=ा?या तयारEने उ~या असले या कौरवांना पाहनू , शtांचा वषाव हो1याची वेळ आली तेIहा धनुंय उचलून, |षीकेश ौीकृंणांना असे 9हटले, हे अ?युता, माझा रथ दो8हE सै8यां?या मयभागी उभा करा. ॥ १-२०, १-२१ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क यावदेताC8नरE,ेऽहं यो=कामानवCःथतानु ् । कैमया सह यो=IयमCःमन ् रणसमुYमे ॥ १-२२ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ अCःमन अCःमन अCःमन
अCःमन ्््् = या, रणसमुYमेरणसमुYमेरणसमुYमे = यु=ा?या उYोगात, कैःरणसमुYमे कैःकैःकैः सहसहसहसह = (xया) कोणाकोणाबरोबर, मयामयामया = मला, मया यो=Iयम
यो=Iयम यो=Iयम
यो=Iयम ्््् = लढणे योय आहे, यो=कामानयो=कामानयो=कामानयो=कामानुुुु ्््् = (/या) यु= कर1या?या इ?छेने, अवCःथतानअवCःथतानअवCःथतानअवCःथतान ्््् = रणांगणात सxज झाले या, एतानएतानएतानएतान ्््् = या (शऽुप,ातील यो यां) ना, यावतयावतयावतयावत ्््् अहमअहमअहमअहम ्््् िनरE,ेिनरE,ेिनरE,ेिनरE,े = (मी) जोपयRत नीट पाहनू घेत आहे (तोपयRत रथ उभा करा.) ॥ १-२२ ॥ अथ अथ अथ अथ मी रणभूमीवर यु=ा?या इ?छेने सxज झाले या या शऽुप,ाकडEल यो यांना जोवर नीट पाहनू घेईन कf, मला या यु=ा?या उYोगात कोणाकोणाशी लढणे योय आहे, तोवर रथ उभा करा. ॥ १-२२ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क यो/ःयमानानवे,ेऽहं य एतेऽऽ समागताः । धातरा*ःय दबु=ेयु=ेु ूयिचकfषवः ॥ १-२३ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ दबु=ेः दबु=ेः दबु=ेः दबु=ेःुुुु = दXबु=Eु अशा, धातरा*ःयधातरा*ःयधातरा*ःय = दयKधनाचेधातरा*ःय ु , यु=ेयु=ेयु=ेयु=े = यु=ात, ूयिचकfषवःूयिचकfषवःूयिचकfषवःूयिचकfषवः = हत कZ इC?छणारे, येयेयेये = जे जे, एतेएतेएतेएते = हे (राजेलोक), अऽअऽअऽअऽ = या सै8यात, समागताःसमागताःसमागताःसमागताः = एकऽ आले आहेत (/या), यो/ःयमानानयो/ःयमानानयो/ःयमानानयो/ःयमानान ्््् = यु= करणाढया यो यांना, अहमअहमअहम ्््् = मी, अवे,ेअहम अवे,ेअवे,े = पाहEन ॥ १-२३ ॥ अवे,े अथ अथ अथ अथ
दXबु=Eु दयKधनाचेु यु=ात हत कZ इC?छणारे जे जे हे राजे या सै8यात आले आहेत, /या यो यांना मी पाहातो. ॥ १-२३ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क स4जयस4जयस4जयस4जय उवाचउवाचउवाचउवाच एवमुPो |षीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयो&भयोमये ःथापिय/वा रथोaमम ् ॥ १-२४ ॥ भींमिोणूमुखतः सवsषां च महEC,ताम ् । उवाच पाथ पँयैतान ् समवेतान ् कु&िनित ॥ १-२५ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ स4जय स4जय स4जय स4जय = संजय, उवाचउवाचउवाचउवाच = 9हणाले, भारतभारतभारतभारत = हे धृतरा*, गुडाकेशेनगुडाकेशेनगुडाकेशेन = अजुनाने, एवमगुडाकेशेन एवमएवम ्््् = असे, उPःएवम उPःउPः उPः = 9हटले असता, |षीकेशः|षीकेशः|षीकेशः|षीकेशः = ौीकृंणांनी, उभयोःउभयोःउभयोःउभयोः = दो8हE, सेनयोःसेनयोःसेनयोः = सै8यां?या, मयेसेनयोः मयेमये = मये, मये भींमिोणूमुखतः भींमिोणूमुखतः भींमिोणूमुखतः
भींमिोणूमुखतः = भींम व िोण यां?या समोर, चचचच = तसेच, सवsषामसवsषामसवsषाम ्््् = सव, महEC,तामसवsषाम महEC,ताममहEC,ताममहEC,ताम ्््् = राजां?या समोर, रथोaममरथोaममरथोaममरथोaमम ्््् = उaम रथ, ःथापिय/वाःथापिय/वाःथापिय/वा = उभा कZन, इितःथापिय/वा इितइित = असे, उवाचइित उवाचउवाच = 9हटले, उवाच पाथ पाथ पाथ पाथ = हे पाथा (अथात पृथपुऽ अजुना), समवेतानसमवेतानसमवेतानसमवेतान ्््् = यु=ासाठe एकऽ जमले या, एतानएतानएतानएतान ्््् = या, कुZन कुZन कुZन कुZन ्््् = कौरवांना, पँयपँयपँयपँय = पाहा ॥ १-२४, १-२५ ॥ अथ अथ अथ अथ संजय 9हणाले, धृतरा* महाराज, अजुनाने असे सांिगत यावर ौीकृंणांनी दो8हE सै8यां?या मयभागी भींम, िोणाचाय व इतर सव राजां?या समोर तो उaम रथ उभा कZन 9हटले, हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुना), यु=ासाठe जमले या या कौरवांना पाहा. ॥ १-२४, १-२५ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क तऽापँयC/ःथतान ् पाथः पतॄनथ पतामहान ् । आचाया8मातुलान ् ॅातॄन ् पुऽान ् पौऽान ् सखींःतथा ॥ १-२६ ॥ pशुरान ् सु|द2ैव सेनयो&भयोरप । संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ अथ अथ अथ अथ = /यानंतर, पाथःपाथःपाथःपाथः = पाथाने (अथात पृथापुऽ अजुनाने), तऽतऽतऽतऽ उभयोःउभयोःउभयोःउभयोः अपअपअप = /या दो8हEहE, अप सेनयोः सेनयोः सेनयोः सेनयोः = सै8यांमये, CःथतानCःथतानCःथतानCःथतान ्््् = उभे असलेले, पतॄनपतॄनपतॄनपतॄन ्््् = काका, पतामहानपतामहानपतामहानपतामहान ्््् = आजे, पणजे,
आचायान आचायान आचायान आचायान ्््् = गुZ, मातुलानमातुलानमातुलानमातुलान ्््् = मामे, ॅातॄनॅातॄनॅातॄनॅातॄन ्््् = भाऊ, पुऽानपुऽानपुऽानपुऽान ्््् = मुलगे, पौऽानपौऽानपौऽान ्््् = नातू, तथापौऽान तथातथातथा = तसेच, सखीन सखीन सखीन सखीन ्््् = िमऽ, pशुरानpशुरानpशुरान ्््् = सासरे, चpशुरान चचच = आCण, सु|दःसु|दःसु|दःसु|दः = सु|द (यांना), एवएवएव = च, अपँयतएव अपँयतअपँयतअपँयत ्््् = पा हले ॥ १-२६, १-२७(पूवाध) ॥ अथ अथ अथ अथ /यानंतर पाथाने (अथात पृथापुऽ अजुनाने) /या दो8हE सै8यांमये असले या काका, आजे-पणजे, गुZ, मामा, भाऊ, मुलगे, नातू, िमऽ, सासरे आCण हतिचंतक यांनाच पा हले. ॥ २६, १-२७(पूवाध) ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क तान ् समीआय स कौ8तेयः सवान ् ब8धूनवCःथतान ् ॥ १-२७ ॥ कृपया परयावXो वषीदC8नदमॄवीत ् । संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ अवCःथतान अवCःथतान अवCःथतान अवCःथतान ्््् = उपCःथत असले या, तानतान ्््् सवानतानतानसवानसवानसवान ्््् ब8धूब8धूनब8धूब8धूनन ्््् = /या सव बंधूंना, समीआयन समीआयसमीआयसमीआय = पाहनू , परया परया परया परया = आ/यंितक, कृपयाकृपयाकृपया = क&णेने, आवXःकृपया आवXःआवXःआवXः = परवश झालेला, सःसःसः = तो, कौ8तेयःसः कौ8तेयःकौ8तेयः = कु8तीपुऽ कौ8तेयः अजुन, वषीदनवषीदनवषीदन ्््् = शोक करEत, इदमवषीदन इदमइदमइदम ्््् = हे(वचन), अॄवीतअॄवीतअॄवीतअॄवीत ्््् = बोलला ॥ २७(उaराध), १-२८(पूवाध) ॥ अथ अथ अथ अथ तेथे असले या /या सव बांधवांना पाहनू अ/यंत क&णेने Iयाy झालेला कुंतीपुऽ अजुन शोकाकुल होऊन असे 9हणाला ॥ १-२७(उaराध), १-२८(पूवाध) ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अजुनअजुनअजुनअजुन उवाचउवाचउवाचउवाच FंHवेमं ःवजनं कृंण युयु/सुं समुपCःथतम ् ॥ १-२८ ॥ सीदC8त मम गाऽाCण मुखं च पrरशुंयित । वेपुथ2 शरEरे मे रोमहष2 जायते ॥ १-२९ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ
अजुन अजुन अजुन अजुन = अजुन, उवाचउवाचउवाचउवाच = 9हणाला, कृंणकृंणकृंणकृंण = हे कृंणा, युयु/सुमयुयु/सुमयुयु/सुमयुयु/सुम ्््् = यु=ाची इ?छा धZन, समुपCःथतम समुपCःथतम समुपCःथतम समुपCःथतम ्््् = रणांगणावर उपCःथत असणाढया, इममइममइममइमम ्््् ःवजनमःवजनमःवजनमःवजनम ्््् = या ःवजन समुदायाला, FंHवा FंHवा FंHवा FंHवा = पा ह यावर, मममममममम = माझे, गाऽाCणगाऽाCणगाऽाCणगाऽाCण = अवयव, सीदC8तसीदC8तसीदC8त = गळनसीदC8त ू जात आहेत, चचच = आCण, च मुखम मुखम मुखम
मुखम ्््् = तड, पrरशुंयितपrरशुंयितपrरशुंयितपrरशुंयित = कोरडे पडत आहे, चचचच = तसेच, मेमेमेमे = माAया, शरEरेशरEरेशरEरे = शरEरां?या शरEरे
ठकाणी, वेपुथःवेपुथःवेपुथःवेपुथः = कंप, चचचच = व, रोमहषःरोमहषःरोमहषः = रोमांच, जायतेरोमहषः जायतेजायतेजायते = िनमाण झाले आहेत ॥ १-२८(उaराध), १-२९ ॥ अथ अथ अथ अथ अजुन 9हणाला, हे कृंणा, यु=ा?या इ?छेने रणांगणावर उपCःथत असणाढया या ःवजनांना पाहनू माझे अवयव गळनू जात आहेत; तडाला कोरड पडली आहे; शरEराला कंप सुटला आहे आCण अंगावर रोमांच उभे राहात आहेत. ॥ १-२८(उaराध), १-२९ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क गा1डEवं ॐंसते हःताnव{चैव पrरदते । न च श{नो9यवःथातुं ॅमवतीव च मे मनः ॥ १-३० ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ हःतात हःतात हःतात
हःतात ्््् = हातातून, गा1डEवमगा1डEवमगा1डEवम ्््् = गांडEव धनुंय, ॐंसतेगा1डEवम ॐंसतेॐंसतेॐंसते = गळनू पडत आहे, चचचच = व, /वक/वक/वक्््् = /वचा, /वक एव एव एव एव = सु=ा, पrरदतेपrरदतेपrरदतेपrरदते = फार जळजळत आहे, चचच = तसेच, मेच मेमेमे = माझे, ममनःममनःनः = मन, ॅमितनः ॅमितॅमितॅमित इवइवइव = इव भरकट यासारखे होत आहे, (अतःअतःअतःअतः) = /यामुळे मी, अवःथातुमअवःथातुमअवःथातुम ्््् = उभा राहा1यास, चअवःथातुम चचच = सु=ा, नननन श{नोिम श{नोिम श{नोिम श{नोिम = समथ नाहE ॥ १-३० ॥ अथ अथ अथ अथ हातातून गांडEव धनुंय गळनू पडत आहे, अंगाचा दाह होत आहे. तसेच माझे मन ॅिमXासारखे झाले आहे. /यामुळे मी उभा देखील राहू शकत नाहE. ॥ १-३० ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क िनिमaािन च पँयािम वपरEतािन केशव । न च ौेयोऽनुपँयािम ह/वा ःवजनमाहवे ॥ १-३१ ॥
संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ केशव केशव केशव
केशव = हे केशवा, िनिमaािनिनिमaािनिनिमaािन = िच8हे, चिनिमaािन चच = सु=ा, (अहमच अहमअहम ्््् ) = मी, वपरEतािनअहम वपरEतािनवपरEतािन = वपरEतच, वपरEतािन पँयािम पँयािम पँयािम पँयािम = पाहात आहे, (चचचच) = तसेच, आहवेआहवेआहवेआहवे = यु=ामये, ःवजनमःवजनमःवजनमःवजनम ्््् = ःवजन-समुदायाला, ह/वाह/वाह/वा ह/वा = ठार माZन, ौेयःौेयःौेयः चौेयःचच = क याण सु=ा (होईल असे), नच नन अनुपँयािमनअनुपँयािमअनुपँयािमअनुपँयािम = मला दसत नाहE ॥ १-३१ ॥ अथ अथ अथ अथ हे केशवा, मला वपरEत िच8हे दसत आहेत. यु=ात आyांना माZन क याण होईल, असे मला वाटत नाहE. ॥ १-३१ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क न काM,े वजयं कृंण न च राxयं सुखािन च । कं नो राxयेन गोव8द कं भोगैजवतेन वा ॥ १-३२ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ कृंण कृंण कृंण कृंण = हे कृंणा, वजयमवजयमवजयम ्््् = वजयाची, नवजयम ननन काM,ेकाM,े = मला इ?छा नाहE, चकाM,ेकाM,े चचच = तसेच, नननन राxयमराxयमराxयमराxयम ्््् = राxयाची (इ?छा) नाहE, चचचच = आCण, सुखािनसुखािनसुखािन = सुखांचीहE (इ?छा नाहE), गोव8दसुखािन गोव8दगोव8दगोव8द = हे गोवंदा, नःनःनःनः = आ9हाला, राxयेनराxयेनराxयेन = राxयाचे, कमराxयेन कम कम ्््् = काय ूयोजन आहे, वा कम वा = अथवा, भोगैःवावा भोगैःभोगैःभोगैः = भोगांचा, (चचच) = च आCण, जीवतेनजीवतेनजीवतेनजीवतेन = जग1याचा, कम कम कम कम ्््् = काय उपयोग आहे ॥ १-३२ ॥ अथ अथ अथ अथ
हे कृंणा, मला तर वजयाची इ?छा नाहE, राxयाची नाहE कf सुखांचीहE नाहE. हे गोवंदा, आ9हाला असे राxय काय करायचे? अशा भोगांनी आCण जग1याने तरE काय लाभ होणार आहे? ॥ १-३२ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क येषामथs काCM,तं नो राxयं भोगाः सुखािन च । त इमेऽवCःथता यु=े ूाणांः/य{/वा धनािन च ॥ १-३३ ॥ संदिभ संदिभ संदिभ संदिभतततत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ
येषाम येषाम येषाम येषाम ्््् = xयां?या, अथsअथsअथsअथs = साठe, नःनःनःनः = आ9हाला, राxयमराxयमराxयम ्््् = राxय, भोगाःराxयम भोगाःभोगाःभोगाः = भोग, चचच = आCण, च सुखािन सुखािन सुखािन सुखािन = सुखे (इ/यादE), काCM,तमकाCM,तमकाCM,तम ्््् = अभीX आहेत, तेकाCM,तम तेतेते = ते, इमेइमेइमेइमे = हे (सवजण), धनािनधनािनधनािनधनािन = धन, च च च च = आCण, ूाणानूाणानूाणानूाणान ्््् = ूाण (यांची आशा), /य{/वा/य{/वा/य{/वा = सोडून, यु/य{/वा युयुयु=े=े=े = यु=ात, अवCःथताः=े अवCःथताःअवCःथताःअवCःथताः = उभे आहेत ॥ १-३३ ॥ अथ अथ अथ अथ
आ9हाला xयां?यासाठe राxय, भोग आCण सुखादE अपेC,त आहेत, तेच हे सवजण संपaीची आCण जीवताची आशा सोडून यु=ात उभे ठाकले आहेत. ॥ १-३३ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क आचायाः पतरः पुऽाःतथैव च पतामहाः । मातुलाः pशुराः पौऽाः ँयालाः स9बC8धनःतथा ॥ १-३४ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ आचायाः आचायाः आचायाः आचायाः = गु&जन, पतरःपतरःपतरः = काका, पुऽाःपतरः पुऽाःपुऽाःपुऽाः = मुलगे, चचचच = आCण, तथातथातथा एवतथाएवएव = /याचूमाणे, एव पतामहाः पतामहाः पतामहाः पतामहाः = आजे, मातुलाःमातुलाःमातुलाःमातुलाः = मामे, pशुराःpशुराःpशुराःpशुराः = सासरे, पौऽाःपौऽाः = नातू, ँयालाःपौऽाःपौऽाः ँयालाःँयालाःँयालाः = मेहणेु , तथातथातथा = तथा तसेच, स9बC8धनःस9बC8धनःस9बC8धनःस9बC8धनः = आy लोक, (सC8तसC8तसC8तसC8त) = आहेत ॥ १-३४ ॥ अथ अथ अथ अथ गु&जन, काका, मुलगे, आजे, मामा, सासरे, नातू, मेहणेु , /याचूमाणे इतर आy आहेत. ॥ १-३४ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क एता8न ह8तुिम?छािम oनतोऽप मधुसूदन । अप ऽैलो{यराxयःय हेतोः कं नु महEकृते ॥ १-३५ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ मधुसूदन मधुसूदन मधुसूदन
मधुसूदन = हे मधुसूदना, oनतःoनतःoनतः अपoनतःअपअपअप = (मला) मारले तरE सु=ा, (अथवाअथवाअथवाअथवा) = कंवा, ऽैलो{यराxयःय
ऽैलो{यराxयःय ऽैलो{यराxयःय
ह8तुम ह8तुम ह8तुम
ह8तुम ्््् = ठार मार1याची, ननन इ?छािमनइ?छािमइ?छािमइ?छािम = मला इ?छा नाहE (मग), महEकृतेमहEकृतेमहEकृतेमहEकृते = (या) पृवीसाठe (तर), नु नु नु नु कम कम कम कम ्््् = काय सांगावे ॥ १-३५ ॥ अथ अथ अथ अथ हे मधुसूदना, हे मला मार1यास तयार झाले तरE कंवा ऽैलो{या?या राxयासाठeहE मी या सवाRना मा& शकत नाहE. मग या पृवीची काय कथा? ॥ १-३५ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क िनह/य धातरा*ा8नः का ूीितः ःयाxजनादन । पापमेवाौयेदःमान ् ह/वैतानातताियनः ॥ १-३६ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ जनादन जनादन जनादन जनादन = हे जनादना, धातरा*ानधातरा*ानधातरा*ान ्््् = धृतरा*ा?या मुलांना, िनह/यधातरा*ान िनह/यिनह/यिनह/य = माZन, नःनःनःनः = आ9हाला, काकाकाका = कोणते, ूीितःूीितःूीितः = सुख, ःयातूीितः ःयातःयात ्््् = िमळणार, एतानःयात एतानएतानएतान ्््् = या, आतताियनःआतताियनःआतताियनःआतताियनः = आततायींना, ह/वाह/वाह/वा = ह/वा मार यावर, अःमानअःमानअःमानअःमान ्््् = आ9हाला, पापमपापमपापमपापम ्््् एवएवएवएव = पापच, आौयेतआौयेतआौयेतआौयेत ्््् = लागेल ॥ १-३६ ॥ अथ अथ अथ अथ हे जनादना, धृतरा*ा?या मुलांना माZन आ9हाला कोणते सुख िमळणार? या आततायींना माZन आ9हाला पापच लागणार. ॥ १-३६ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क तःमा8नाहा वयं ह8तुं धातरा*ान ् ःवबा8धवान ् । ःवजनं ह कथं ह/वा सुCखनः ःयाम माधव ॥ १-३७ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ तःमात तःमात तःमात तःमात ्््् = 9हणून, माधवमाधवमाधवमाधव = हे माधवा, ःवबा8धवानःवबा8धवानःवबा8धवानःवबा8धवान ्््् = आप याच बांधवांना (9हणजे), धातरा*ानधातरा*ानधातरा*ान ्््् धातरा*ान = धृतरा*ा?या मुलांना, ह8तुमह8तुमह8तुमह8तुम ्््् = मार1यास, वयमवयमवयम ्््् = आ9हE, नवयम न अहाःननअहाःअहाःअहाः = योय नाहE, ह ह ह ह = कारण, ःवजनम ःवजनम ःवजनम ःवजनम ्््् = आप याच कुटंबालाु , ह/वाह/वाह/वाह/वा = माZन, कथमकथमकथमकथम ्््् = कसे (बरे), सुCखनःसुCखनःसुCखनःसुCखनः = आ9हE सुखी, ःयाम ःयाम ःयाम ःयाम = होऊ ॥ १-३७ ॥
अथ अथ अथ अथ 9हणूनच हे माधवा, आप या बांधवांना, धृतरा*पुऽांना, आ9हE मारणे योय नाहE. कारण आप याच कुटंबयांनाु माZन आ9हE कसे सुखी होणार? ॥ १-३७ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क यYयेते न पँयC8त लोभोपहतचेतसः । कुल,यकृतं दोषं िमऽिोहे च पातकम ् ॥ १-३८ ॥ कथं न kेयमःमािभः पापादःमाC8नविततुम ् । कुल,यकृतं दोषं ूपँयजनादन ॥ १-३९ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ यY यY यY यYपपप = जरE, लोभोपहतचेतसःप लोभोपहतचेतसःलोभोपहतचेतसःलोभोपहतचेतसः = लोभाने बु=ॅX झालेले, एतेएतेएते = हे (लोक), कुल,यकृतमएते कुल,यकृतमकुल,यकृतमकुल,यकृतम ्््् = कुळा?या नाशाने उ/प8न झालेला, दोषमदोषमदोषम ्््् = दोष, चदोषम चच = तसेच, िमऽिोहेच िमऽिोहेिमऽिोहे = िमऽाशी िोह कर1यातील, िमऽिोहे पातकम पातकम पातकम पातकम ्््् = पाप, नननन पँयC8तपँयC8तपँयC8तपँयC8त = पाहात नाहEत, (तथापतथापतथापतथाप) = तरE, जनादनजनादनजनादन = हे जनादना, जनादन कुल,यकृतम कुल,यकृतम कुल,यकृतम कुल,यकृतम ्््् = कुळा?या नाशामुळे उ/प8न होणाढया, दोषमदोषमदोषमदोषम ्््् = दोषाला, ूपँयःूपँयःूपँयः = ूपँयः जाणणाढया, अःमािभःअःमािभःअःमािभःअःमािभः = आ9हE, अःमातअःमातअःमात ्््् पापातअःमातपापातपापातपापात ्््् = या पापापासून, िनविततुमिनविततुमिनविततुम ्््् = परावृa िनविततुम हो1यासाठe, कथमकथमकथमकथम ्््् = का (बरे), ननन kेयमनkेयमkेयमkेयम ्््् = वचार कZ नये ॥ १-३८, १-३९ ॥ अथ अथ अथ अथ जरE लोभामुळे बु=E ॅX झाले या यांना कुळाचा नाश झा यामुळे उ/प8न होणारा दोष आCण िमऽाशी वैर कर1याचे पातक दसत नसले तरE हे जनादना, कुळा?या नाशाने उ/प8न होणारा दोष ःपX दसत असतानाहE आ9हE या पापापासून परावृa हो1याचा वचार का बरे कZ नये? ॥ १-३८, १-३९ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क कुल,ये ूणँयC8त कुलधमाः सनातनाः । धमs नXे कुलं कृ/ःनमधमKऽिभभव/युत ॥ १-४० ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ
कुल,ये कुल,ये कुल,ये कुल,ये = कुळाचा नाशामुळे, सनातनाःसनातनाःसनातनाःसनातनाः = सनातन (असे), कुलधमाःकुलधमाःकुलधमाः = कुळधम, ूणँयC8तकुलधमाः ूणँयC8तूणँयC8तूणँयC8त = नX होऊन जातात, धमsधमsधमs नXेधमsनXेनXेनXे = धमाचा नाश झा यावर, कृ/ःनमकृ/ःनमकृ/ःनमकृ/ःनम ्््् = संपूण, कुलमकुलमकुलम ्््् = कुळात, अधमःकुलम अधमःअधमःअधमः उत उत उत उत = पापसु=ा, अिभभवितअिभभवितअिभभवितअिभभवित = मो}या ूमाणात पसरते ॥ १-४० ॥ अथ अथ अथ अथ कुळाचा नाश झाला असता परंपरागत कुळधम नाहEसे होतात. कुळधम नाहEसे झाले असता /या कुळात मो}या ूमाणात पाप फैलावते. ॥ १-४० ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क अधमािभभवा/कृंण ूदंयC8तु कुलCtयः । tीषु दXासुु वांणsय जायते वणसMकरः ॥ १-४१ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ कृंण कृंण कृंण कृंण = हे कृंणा, अधमािभभवातअधमािभभवातअधमािभभवात ्््् = पाप अिधक वाढ याने, कुलCtयःअधमािभभवात कुलCtयःकुलCtयः = कुळातील Ctया, कुलCtयः ूदंयC8त ूदंयC8त ूदंयC8त ूदंयC8तुुुु = अितशय दषतू होतात, चचचच = (आCण), वांणsयवांणsय = हे वांणsया, tीषुवांणsयवांणsय tीषुtीषुtीषु दXासुदXासुदXासुदXासुुुुु = Ctया दषतू झा या असताना, वणसMकरःवणसMकरःवणसMकरः = वणसंकर, जायतेवणसMकरः जायतेजायते = उ/प8न होतो ॥ १-४१ ॥ जायते अथ अथ अथ अथ हे कृंणा, पाप अिधक वाढ याने कुळातील Ctया अितशय बघडतात आCण हे वांणsया, Ctया बघड या असता वणसंकर उ/प8न होतो. ॥ १-४१ ॥ मूळ मूळ मूळ मूळ 'ो'ो'ो'ोककक क सMकरो नरकायैव कुलoनानां कुलःय च । पतC8त पतरो ेषां लुyप1डोदक बयाः ॥ १-४२ ॥ संदिभत संदिभत संदिभत संदिभत अ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथअ8वयाथ कुलoनानाम कुलoनानाम कुलoनानाम कुलoनानाम ्््् = कुळाचा नाश करणाढयांना, चचचच = आCण, कुलःयकुलःयकुलःयकुलःय = कुळाला, सMकरःसMकरःसMकरः = संकर (हा), सMकरः नरकाय नरकाय नरकाय
