T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 963 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 532
MUHASEBE BİLGİ
SİSTEMİ
Yazarlar: Prof. Dr. Fevzi SÜRMELİ (Ünite 5, 14, 15, 16, 17) Prof. Dr. Melih ERDOĞAN (Ünite 1, 2, 3, 4, 10) Doç.Dr. Nurten ERDOĞAN (Ünite 6, 7) Doç.Dr. Kerim BANAR (Ünite 8, 9) Yrd.Doç.Dr. Saime ÖNCE (Ünite 11, 12, 13)Editör: Doç.Dr. Kerim BANAR
Ünite: 1-17
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ İşletme Fakültesi Ders Kitapları Yayın No: 21
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesi'ne aittir.
"Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 1996 by Anadolu University All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
Kapak Düzeni: Yrd.Doç.Dr. Ergun TUNÇKAN
ISBN 975 - 492 - 697 - 2
Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Web-Ofset Tesislerinde ... adet olarak basılmıştır. ESKİŞEHİR, ... 1998
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ xiii
KİTABA İLİŞKİN xiv
ÜNİTE 1
Sistem Kavramı ve Bilgi İşleme
1GİRİŞ 2
VERİ VE BİLGİ KAVRAMLARI 2
BİLGİ İŞLEME VE SİSTEM 3
BİLGİ İŞLEME SİSTEMİNİN EVRELERİ 5
BİLGİ İŞLEME YÖNTEMLERİ 6
Özet 7
Sorular 7
Sözlük ve Kavramlar Dizini 8
ÜNİTE 2
Bilgi Sistemi Teknolojisi
10BİLGİ İŞLEMEDE BİLGİSAYARLAR 11
BİLGİSAYARLAR TEKNOLOJİSİ 11
BİLGİSAYAR TEKNOLOJİSİNİN EVRİMİ VE DONANIM 12
BİLGİSAYAR YAZILIMI (SOFTWARE) 18
PROGRAMLAMA DİLLERİ VE PROGRAMLAMA SÜRECİ 20
Özet 23
Sorular 23
Sözlük ve Kavramlar Dizini 24
ÜNİTE 3
Veri Düzenlemesi ve Yapılandırılması
26BİLGİSAYAR İLE BİLGİ İŞLEMEDE VERİ DÜZENLENMESİ
VE YAPILANDIRILMASI 27 VERİ DÜZENLEMESİ 27 VERİ YAPILANDIRILMASI 28 KÜTÜK DÜZENLEME 31 Özet 31 Sorular 32 Sözlük ve Kavramlar Dizini 33
ÜNİTE 4
Bilgisayarla Bilgi İşleme Sistemleri
34GİRİŞ 35
YIĞIN İŞLEME SİSTEMLERİ (BATCH PROCESSING
SYSTEMS) 36
ÇEMRİMİÇİ-GERÇEK ZAMANLI BİLGİ İŞLEME SİSTEMİ 38
VERİ TABANI 41
DİĞER SİSTEMLER 43
Özet 43
Sorular 44
Sözlük ve Kavramlar Dizini 45
ÜNİTE 5
Muhasebe Bilgi Sisteminin Temel Yapısı
46BİLGİ SİSTEMLERİ 47
Yönetim Bilgi Sistemleri 47
Temel Yönetim Bilgi Sistemleri 49
Üretim Bilgi Sistemi 50
Pazarlama Bilgi Sistemi 50
Personel Bilgi Sistemi 50
Muhasebe Bilgi Sistemi 50
Bilgi Sistemlerinde Bilgi Akışı 51
MUHASEBE BİLGİ SİSTEMİNİN NİTELİĞİ VE İÇERİĞİ 52
Muhasebe Bilgi Sisteminin Yapısı 54
Muhasebe Bilgi Sisteminde Veri ve Bilgi Akışı 55
Kayıt 57 Sınıflandırma 57 Hesaplama 58 Özetleme 58 Saklama 58 Canlandırma 58 Çoğaltma 59 İletme 59
Muhasebe Bilgi Sisteminin Öğeleri 59
Personel 59
Haberleşme Araçları 60
Donanım 61
Raporlar 61
Muhasebe Bilgi Sistemine İlişkin Genyöntemler 63
Özet 64
Sorular 65
ÜNİTE 6
Gelir Döngüsü
66GİRİŞ 67
VERİ KAYNAKLARI VE GİRDİLER 67
Kodlar 69
VERİ TABANI 69
Ana Kütükler 69
Müşteriler Ana Kütüğü 69
Alacak Hesapları Ana Kütüğü 69
Stoklar Ana Kütüğü 70
Açık Satış Emirleri Kütüğü 70
İşlem Kütükleri 70
Açık Satış Faturalarıİşlem Kütüğü 70
Nakit Tahsilat İşlem Kütüğü 70
Referans ve Tarih Kütükleri 71
SATIŞ EMİRLERİ İŞLEME SİSTEMİ 71
Satış Emirleri 71
Kredi İşlemleri 72
Depo 72
Nakliye 72
Faturalama 72
ALACAK HESAPLARI İŞLEME SİSTEMLERİ 72
NAKİT TAHSİLATLAR İŞLEME SİSTEMLERİ 73 BİLGİSAYAR DESTEKLİ İŞLEME SİSTEMLERİ 73
Kredili Satışların İşlenmesi 74
Nakit Tahsilatlar İşleme Sistemi 77
İŞLEMSEL VE YÖNETSEL RAPORLAR 79
Özet 80
Sorular 80
ÜNİTE 7
Harcama Döngüsü
82GİRİŞ 83
VERİ KAYNAKLARI VE GİRDİLER 83
VERİ TABANI 85
Ana Kütükler 85
Satıcılar Ana Kütüğü 85
Satın Alma Emirleri Ana Kütüğü 85
Stoklar Ana Kütüğü 85
Açık Fiş Kütüğü 85
İşlem Kütükleri 86
Teslim Alma Raporları Kütüğü 86
Nakit Ödemeler İşlem Kütüğü 86
Tarih ve Referans Kütükleri 86
Satıcılar Tarih ve Referans Kütüğü 86
SATINALMA İŞLEMLERİ İŞLEME SİSTEMİ 86
BORÇ HESAPLARI İŞLEME SİSTEMİ 87
NAKİT ÖDEMELER İŞLEME SİSTEMİ 88
BİLGİSAYAR DESTEKLİ İŞLEME SİSTEMİ 89
Satınalma İşlemlerinin İşlenmesi 89
Teslimalma İşlemlerinin İşlenmesi 91
Borç Hesapları Kayıt Süreci 92
Nakit Ödemeler İşleme Sistemi 93
İŞLEMSEL VE YÖNETSEL RAPORLARI 95
Özet 95
Sorular 96
ÜNİTE 8
Üretim Döngüsü
98GİRİŞ 99
VERİ KAYNAKLARI VE GİRDİLER 99
VERİ TABANI 103
Malzeme Stokları Ana Kütüğü 103
Yarı Mamul Stokları Ana Kütüğü 104
Mamul Stokları Ana Kütüğü 105
Açık Üretim Emirleri Kütüğü 105
Ürün Ağacı Kütüğü 105
Diğer Kütükler 106
ÜRETİM İŞLEME SİSTEMİ 106
Siparişin Alınması 107
Üretim ve Malzeme Gereksinim Planlaması 108
RAPORLAR VE DİĞER ÇIKTILAR 112
Özet 113
Sorular 114
ÜNİTE 9
Diğer İşleme Döngüleri
116BORDRO VE PERSONEL İŞLEMLERİ DÖNGÜSÜ 117
Veri Kaynakları ve Girdiler 117
Veri Tabanı 119
Bordro ve Personel İşlemleri İşleme Sistemi 120
Bilgisayar Destekli İşleme Sistemleri 123
İşlemsel ve Yönetsel Raporlar 123
MADDİ DURAN VARLIK İŞLEME SİSTEMİ 125
Veri Kaynakları ve Girdiler 126
Veri Tabanı 127
Maddi Duran Varlık Ana Kütüğü 128
Maddi Duran İşlem Ana Kütüğü 128
Maddi Duran Varlık İşleme Sistemi 128
İşlemsel ve Yönetsel Raporlar 128
Özet 130
Sorular 131
ÜNİTE 10
Kaydetme ve Raporlama Döngüsü
133GİRİŞ 134
İŞLEME DÖNGÜLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER 135
VERİ KAYNAKLARI VE GİRDİLER 136
Belgeler 137
VERİ TABANI 140
Büyük Defter Ana Kütüğü 140
Büyük Defter Tarih Kütüğü 141
Sorumluluk Merkezleri Ana Kütüğü 141
Bütçe Ana Kütüğü 141
Finansal Raporları Hazırlama Kütüğü 141
Güncel Muhasebe Fişi Kütüğü 141
KAYDETME DÖNGÜSÜ 142
RAPORLAMA DÖNGÜSÜ 144
Özet 145
Sorular 146
ÜNİTE 11
Veri Tabanı Sistemleri
148GİRİŞ 149
VERİ TABANI YAKLAŞIMI 149
Fazla Veri Kullanımı 150
Veri Tutarsızlığı 151
Veriye Erişememe 151
Esnek Olmama 151
VERİ TABANI YAKLAŞIMININ ÖZELLİKLERİ 152
Veri Bağımsızlığı 152
Veri Standartlaştırması 153
Bir Kez Veri Girişi ve Depolaması 153
Veri Bütünleştirilmesi 153
Ortak Veri Kullanımı 153
Merkezi Veri Yöntemi 155
VERİ TABANI YAKLAŞIMININ YARARLARI 155 VERİ TABANI YAKLAŞIMININ SAKINCALARI 155
Maliyetli Olması 155
Başlangıçtaki Direnmeler 156
Özen Gereksinimi 156
VERİ TABANI YÖNETİM SİSTEMLERİ 156
VTYS'nin Çevresi 157
VTYS'nin İşlevsel Bileşenleri 158
Veri Tabanı Kontrol Sistemi (VTKS) 158
Veri Tanımlama Dili (VTD) 158
Veri Sözlüğü 158
Veri Manipülasyon Dili 159
Veri Sorgulama Dili 159
Rapor Yazıcı 159
Ekran Biçimleyici 159
Ana Dil Arabirimi 159
Hizmet Yazılımları 160
Güvenlik Yazılımları 160
VERİ TABANI SİSTEMLERİNİN GELİŞİM AŞAMALARI 160
Mantıksal Düzenleme Aşaması 162
Fiziki Düzenleme Aşaması 162
Uygulama Aşaması 163
VERİ TABANI KONTROLLERİ VE GÜVENLİK ÖLÇÜLERİ 164
Özet 164
Sorular 165
Sözlük ve Kavramlar Dizini 166
ÜNİTE 12
iletişim Ağları
168GİRİŞ 169
İLETİŞİM AĞLARI 169
VERİ İLETİŞİMİNİN ESASLARI 169
VERİ İLETİŞİM AĞININ DONANIMI 170
Terminaller 170
Modemler 170
İletişim Kontrol Birimleri 171
Merkezi İşlem Birimi 171
İLETİŞİM KANALLARINDA VERİNİN HAREKET ETMESİ 171
Bağların Özelliği 171
Hat Derecesi 172
Gönderim Türleri 172
Protokol 172
İletişim Hat Servisinin Türleri 172
İLETİŞİM AĞ YAPILARI 172
Merkezileştirilmiş Ağlar 173
Dağıtımlı Ağlar 175 Çeşitleri 177 Yararları 177 Sakıncaları 178 Bölgesel Ağlar 178 Donanım 178 Yazılım 178 İletişim Hatları 178 ÖZELLEŞTİRİLMİŞ AĞLAR 179
Elektronik Posta Sistemleri (EPS) 179
Satış Noktası Sistemleri (SNS) 179
Elektronik Veri Değişimi Sistemleri (EVD) 181
Özet 182
Sorular 182
Sözlük ve Kavramlar Dizini 184
ÜNİTE 13
Karar Destek Sistemleri ve Uzman Sistemler
185GİRİŞ 186
İşleme Sistemleri 186
Faaliyetsel Destek Sistemleri (FDS) 186
Karar Destek Sistemleri (KDS) 187
KARAR DESTEĞİNİN DÜZEYLERİ 189
Destek Düzeyi:1 189 Destek Düzeyi:2 190 Destek Düzeyi:3 190 Destek Düzeyi:4 190 Destek Düzeyi:5 190 BİR KDS'NİN BİLEŞENLERİ 190 Girdiler 190 Veri Tabanı 191 Model Tabanı 191
Veri Manipülasyonu ve Analizleri 192
Çıktılar 192
İnsan Arabirimi 192
UZMAN SİSTEMLER (US) 192
UZMAN SİSTEM YAPILANDIRILMASI 193
Geliştirme 194 Danışma 194 İyileştirme 194 Özet 194 Sorular 195 Sözlük ve Kavramlar Dizini 196
ÜNİTE 14
Muhasebe Bilgi Sisteminin Geliştirilmesi
198SİSTEM GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI 199
MUHASEBE BİLGİ SİSTEMİ GELİŞTİRME İLKELERİ 200
Uygun Maliyet İlkesi 201
İnsan Etkeni İlkesi 202
Örgüt Yapısıİlkesi 202
Esnek Olma İlkesi 202
Açık ve Anlaşılabilir Olma İlkesi 203
Veri Biriktirme ve Süreçleme İlkesi 203
SİSTEM ANALİZİ 203
Özet 205
Sorular 205
ÜNİTE 15
Muhasebe Bilgi Sisteminin Ön Tasarımı
207MUHASEBE BİLGİ SİSTEMİ GELİŞTİRME
ÇALIŞMALARININ PLANLANMASI 208
Sistem Geliştirme Çalışmaları Nedenlerinin Saptanması 208
Çalışma Planının Hazırlanması 209
ÖN TASARIM 209
Sistem Sınırlarının Belirlenmesi 210
Bilgi Gereksinmelerinin Saptanması 210
Sistem Amaçlarının Belirlenmesi 211
Sistemin Tasarımıİle İlgili Kaynakların ve Kısıtlayıcıların
Belirlenmesi 211
Çıktıların Belirlenmesi 211
Girdilerin Belirlenmesi 212
İşleme Aşamasının Belirlenmesi 212
Sistem Öğelerinin Belirlenmesi 213
Sistem Maliyet-Etkinlik Analizinin Yapılması 213
Ön Tasarım Aşaması Bulgularının Öneri Olarak
Oluşturulması ve Yönetime Sunulması 214
Özet 216
Sorular 217
ÜNİTE 16
Muhasebe Bilgi Sisteminin Ayrıntılı Tasarımı ve
Uygulaması
218AYRINTILI TASARIM 219
Ayrıntılı Tasarımının Planlanması 219
Alt Sistemlerin Tanımlanması 221
Bilgi İşlem Faaliyetlerinin Belirlenmesi 221
Kodlama İşleminin Yapılması 222
Sistem Belgelerinin Geliştirilmesi 224
Donanımın Seçilmesi 225
İşletmenin Örgütsel Yapısının Yeniden Düzenlenmesi 226
Sistem Dökümanlarının Hazırlanması 226
UYGULAMA 227
Sistem Personelinin Eğitilmesi ve Yetiştirilmesi 228
Sistem Araçlarının Hazırlanması 228
Sistemin Denenmesi 229
Sistemin Uygulanmaya Konulması 229
Sistemin Değerlemesi ve İzlenmesi 230
Özet 231
Sorular 231
ÜNİTE 17
Hesap Planları
233HESAP PLANININ AMACI VE İŞLEVİ 234
HESAP PLANININ TAŞIMASI GEREKEN ÖZELLİKLER 234
HESAP PLANININ DÜZENLENMESİ 236
HESAP PLANLARINDA HESAP GRUPLARININ
BELİRLENMESİ 236
TEKDÜZEN GENEL HESAP PLANLARI 237
MUHASEBE SİSTEMİ UYGULAMA GENEL TEBLİĞİ 238 TEKDÜZEN HESAP ÇERÇEVESİ VE HESAP PLANI 240
Özet 253
Sorular 254
Kaynakça 256
Yanıt Anahtarı 258
SUNUŞ
Anadolu Üniversitesi, İşletme Fakültesi dördüncü sınıf öğrencileri için hazırlanan bu kitap uzaktan öğretim tekniğine göre yazılmıştır.
İşletmelerin büyüklükleri ve faaliyet konuları ne olursa olsun,
işlet-me yöneticileri işletişlet-menin sahip olduğu varlıkları amaçlar doğrultu-sunda ve en verimli şekilde kullanmak, çalıştırmak ve korumak; işlet-me eylemlerinin kontrolünü yapmak ve geleceğe ilişkin işletişlet-me ey-lemlerini planlamakla yükümlüdürler. Bunların üstesinden gelebilmek için işletme yöneticilerinin gereksinim duydukları bilgiler muhasebe bilgi sistemi tarafından üretilmekte ve sunulmaktadır.
Muhasebe bilgi sisteminin bilgi üretebilmesi için işletme içinden, iş-letme dışından veya geribildirimden veri sağlaması gereklidir. Bun-dan sonra bu veriler işlenerek bilgi haline dönüştürülecektir. Verilerin bilgi haline dönüştürülmesinde unutulmaması gereken bir konu da bil-gi işleme faaliyetinde teknoloji kullanımıdır. Bu kapsam içinde bilgisa-yar kullanımının finansal nitelikli olayların işlenmesine olan etkisi ay-rıntılı olarak ele alınacaktır.
Onyedi üniteden oluşan bu kitap dört ana bölümden oluşmuştur. Birinci ana bölümde sistem ile ilgili temel kavramlar, bilgi sistemi tek-nolojileri, veri düzenlemesi ve yapılandırması, işleme sistemleri ile muhasebe bilgi sistemi konuları ele alınmıştır (Üniteler 1-5). İşleme döngüleri olarak ifade ettiğimiz gelir, harcama, üretim, bord-ro-personel işlemleri, maddi duran varlık ile kaydetme ve raporlama döngüleri ikinci bölümde açıklanmıştır (Üniteler 6-10).
Veri tabanı sistemleri ile verinin gereksinim duyan taraflara iletilme-sinde kullanılan iletişim ağları ve karar alma düzeyindeki kişilere ka-rar alma sürecinde yardımcı olacak karar destek sistemleri üçüncü bölümde incelenmiştir (Üniteler 11-13).
Çalışmanın son bölümünde ise muhasebe bilgi sisteminin geliştiril-mesi ile hesap planı konuları ele alınmıştır (Üniteler 14-17).
Başarı Dileklerimle... Eskişehir, 1998
KİTABA İLİŞKİN...
Değerli öğrenciler,Elinizde bulunan bu kitap uzaktan öğretim tekniğine uygun olarak ha-zırlanmıştır. Size aktarılan bilgileri etkin ve verimli biçimde kavrayabilme-niz için aşağıdaki noktalara dikkat etmekavrayabilme-niz gerekir.
● Ünitelerin ilk sayfasında, okuyacağınız ünitede yer alan konulara
değinilmiş ve o üniteye özgü olarak, izlemeniz gereken çalışma biçi-minden söz edilmiştir. Bu sayfa size ünite hakkında genel bilgiler vere-cek ve üniteyi kolayca öğrenmenizi sağlayacaktır.
● Üniteleri çalışırken, değişik amaçlı, üç tür simge ile
karşılaşacaksı-nız. Yeri geldikçe kullanılan bu simgelerin anlamları şöyledir:
İşlenen konuya yönelik olarak ek bilgi ve örnek vermek, vurgulama ve anımsat-ma yapanımsat-mak için kullanılır.
Öğrencinin, işlenen konuyu daha iyi algılayabilmesi ve konunun özüne inebil-mesi için kullanılan yönlendirme sorusudur.
Öğrencinin, işlenen konuyu öğrenip öğrenmediğini ölçmek için kullanılan değer-lendirme sorusudur.
● Ünite sonlarında yer alan "Özet" bölümü, o ünitede ayrıntılı olarak işlenen konuların kısa bir açıklamasını verir ve o üniteyle ilgili bir görüş kazanılmasını sağlar.
● Her ünitenin sonunda işlenen konularla ilgili çoktan seçmeli
"soru-lar" yer alır. Bu sorular, size sınavlarda sorulacak soru biçimine yönelik örnekler verir ve işlenen konuyu öğrenip öğrenmediğinizi ölç-meye yarar.
● Ünite sonlarında veya kitap sonunda yer alan "Sözlük ve
Kav-ramlar Dizini" bölümü, işlenen konu içinde yer alan önemli terim ve kavramların açıklamasını yaparak, konuyu daha iyi anlamanızı sağ-lar.
● Yine, ünite sonlarında veya kitap sonunda yer alan "Kaynakça"
bölü-mü, konuların yazımında yazarların hangi eserlerden yararlan-dıklarını belirtir. Bu bölüm, işlenen konularla ilgili olarak daha geniş bilgi edinmek isteyen öğrencilerin hangi eserlerden yararlanabilecek-lerini de gösterir.
Başarı, edinilen bilgilerin kalıcı olabilmesi ile olanaklıdır. Bunun için, konuları ezberlemek yerine, özümsemeniz gerekmektedir. Yukarıdaki açıklamalar size bu konuda yardımcı olacaktır.
✔
?
!
ÜN
İ
TE
1
Bu Ünitede...Kitabın tamamına temel oluşturacak veri, bilgi, bilgi işleme ve sis-tem kavramları üzerinde durulacaktır. Ünitede, verinin bilgi hali-ne gelmesihali-ne ilişkin bilgi işleme evreleri ve yöntemleri açı klan-mıştır.
Çalışma Biçimine İlişkin Olarak...
Bu dersin başarılabilmesi bu ünitenin anlaşılabilmesi ile ilişkilidir. Bu nedenle ünitede ele alınan kavramların çok iyi bir şekilde öğ-renilmesi gerekmektedir. Ünitedeki açıklamalar akış çizenekleri ile desteklenmektedir. Kavramları ünitede verilen çizeneklerle birlikte ele alınız. Bu sizin üniteyi çok daha çabuk öğrenmenizi sağlayacaktır. Akış çizeneklerinde yer alan sembollerin anlamla-rı kitabınızın sonunda verilmiştir.
Sistem Kavram
ı
ve
G
İ
R
İŞ
Bundan binlerce yıl önce Çinliler tarafından kullanılan, günümüzde de ilk okullarda öğrencilerin aritmetiksel işlemler yapmada kullandıkları
Abacus, bilgi işlemenin gelişimine ve bilgisayarların ortaya çıkışına tarih-sel perspektiften bakıldığında bilinen ilk araçtır. Bunun ötesinde örneğin, eski Mısır’da sayılar ilginç sembollerle ifade edilmiş ve papirüsler üzerine işlenmiştir. Mezopotamya’da MÖ. 3500 yıllarında kil tabakalar üzerine iş-lenmiş bilgiler, Sümerli rahiplerin yine kil levhalar üzerine çivi yazısı ile yazmış oldukları yazılar ve Aztekler'in kullandıkları simgeler bize bilgi iş-lemenin tarihinin çok eski olduğunu göstermektedir.
Bunların tümü, insanın sürekli olarak bilgileri çeşitli yöntemlerle belli yerlere işleme gereği duyduğunu ortaya koymaktadır. Bu gereksinmenin ardındaki en önemli iki neden, insanın belleğine yeterince güven duyma-ması ve ilişkilerin gelişerek ticari olayların ortaya çıkmasıdır. Böylelikle, bilgiler çağlar ötesine iletilebilmiş ve insanlık önemli bir bilgi birikimini te-mel alan gelişte-meleri gösterebilmiştir.
İnsanlar niçin bilgi işlemeye gerek duymuşlardır?
VER
İ
VE B
İ
LG
İ
KAVRAMLARI
Veri, data karşılığı kullanılan ve datum sözcüğünün çoğulu olan bir kavramdır. Veri kavramı, çeşitli durumların, gözlemlerin veya olayların her türlü gösterimidir. Bu gösterimler, sayısal veya alfabetik karakterler ya da semboller şeklinde olabileceği gibi, çeşitli biçimlerdeki grafik çizim-ler ve diğer tür gösterimçizim-ler şeklinde de olabilir. Ancak tüm bu gösterimle-rin yani verilegösterimle-rin temel özelliği, ham olmaları, diğer bir deyişle işlenmemiş durumda olmalarıdır. Bunun bir sonucu olarak diyebiliriz ki, veriler işlen-me sürecinden geçişlen-meden anlam taşıyan bir niteliğe kavuşamayacaklar-dır. Verilerin anlam taşıyan bir niteliğe kavuşmaları da, onların bilgiye (in-formation) dönüşmüş olmaları demektir.
İşlenmiş veri bilgi olarak tanımlanabilir.
Örneğin, tek başına isim/isimler, parasal tutarlar veya sayılarla karşı -laştığımızda bu veriler, bizim için anlam taşımayacaklardır. Ancak sözü-nü ettiğimiz isimlerin, parasal tutarların ve sayıların biraraya getirilip iş-lenmesiyle, diyelim bir müşteriye ilişkin vadeli bir borcun ortaya çıkması, verilerin bilgiye dönüşmüş olduklarını gösterecektir. Nasıl bir hammadde belirli bir işlem veya işlemler sonucunda ürüne dönüşmekteyse, ham ve-riler de derlenerek işleme sokulur, işlenir ve karar vericilere bilgi olarak iletilirler.
Veri, bilgi haline nasıl dönüşür?
Veri ve bilgi kavramları üzerinde sıkça yapılan bir tartışma, verinin ve bilginin sıklıkla aynı anlamda kullanılmasına ilişkindir. Gerçekten de, yu-karıda değindiğimiz gibi bu iki kavram oldukça farklı niteliklere sahiptir. Ancak, elde edilen her bilgi, bir sonraki evre ya da dönem için veri özelliği-ni de taşımaktadır. Bir üretim işletmesinde, hammaddenin işlenerek ürün elde edilmesi ve bu ürünün başka bir üretim işletmesi için hammadde ni-teliğinde olabilmesi gibi, veriler ve bilgiler de benzer bir yaklaşımla aynı
anlamda kullanılabilmektedirler.
?
?
B
İ
LG
İ
İŞ
LEME VE S
İ
STEM
Yukarıda ele alınan verilerin bilgiler haline gelmesi, bir dönüştürme sürecinin varlığını ortaya koymaktadır. Bu noktada bu dönüşümün nasıl gerçekleştiği sorusu akla gelecektir.
Burada, karşımıza bilgi işleme kavramı çıkmaktadır (Bu kavram bilgi işlem ile eş anlamda kullanılacaktır).
Bilgi işleme nedir?
Bilgi işleme kısaca, veriyi bilgiye dönüştürme süreci veya veriyi kulla-nılabilir ve anlamlı kılan her türlü eylem olarak tanımlanabilir. Bilgi işleme sürecinde, işlevsel öğeler sırasal biçimde biraraya gelerek amaca yöne-lik sonuçları üretirler. Bu, elle olsun veya bilgisayarla olsun girdilerin oluş-turulması, eyletimi (manipulation) ve çıktıların elde edilmesi demektir. Bu açıklamadan sonra, bilgi işlemeyi sistem yaklaşımı içinde ele alabiliriz. Sistem kuramcısı Russel L. Ackoff bir sistemi geniş olarak ve genel hatlarıyla, birbirine bağlı bölümlerden oluşan kavramsal veya fiziksel bir varlık olarak tanımlamaktadır .
Sistemlerle ilgili, fizik ve biyoloji bilimlerinde, modern teknolojide, sos-yal bilimlerde birçok tanım yapılmaktadır. Ancak, bilgi işlemede ve bilgi-sayar teknolojisinde, sistem ulaşılması istenen ortak amaca uygun ola-rak, girdileri kabul ederek çıktılar üreten ve birbiriyle ilişkili bileşenlerden oluşan bir süreçtir.
Sistemin öğeleri nelerdir?
Her sistem için üç temel öğe; girdi, işleme ve çıktıdır. Birbiriyle etkile-şimli bu üç temel bileşen sistem biçimini oluşturur (Şekil 1.1).
Bu sistem tanımından hareketle bir bilgi işleme sistemi ise, verileri girdi olarak kabul ederek işleyen ve bilgi çıktısı olarak veren bir sistem olarak tanımlanır (Şekil 1.2).
Sistem kavramı, önem taşıyan ek iki öğeyi daha içermektedir. Bunlar geri-bildirim (feedback) ve kontroldur (Şekil 1.3).
GİRDİ İŞLEME ÇIKTI
Şekil 1.1. SisteminÖğeleri.
İŞLEME BİLGİ GİRDİSİ VERİ ÇIKTISI BİLGİ
Şekil 1.2. Bilgi İşleme Süreci.
?
✔
Geri-bildirime dayalı kontrol ile sistemin ürettiği çıktı, girdi olarak siste-me geri verilerek sistemin amacından sapan durumların girdi ve işlem ey-lemleri üzerindeki düzeltmeleri gerçekleştirilir ve gerekli öz denetim sağ-lanmış olur.
Bir işletmede satış faturası kesilmesi bir bilgi işleme işlemidir. Eğer faturayı yanlış kesersek bir çıktı olan bu faturanın düzeltilmesi gereke-cektir. Bu amaçla bu yanlış faturanın düzeltilmek üzere bilgi işleme sistemine veri olarak verilmesi işlemi geri-bildirime örnektir.
Öte yandan, bir sistem olarak bilgi işleme, kullanıcıların gereksinmele-rine yanıt verecek ve kullanımlarına uygun düşecek biçimde, verileri ve bilgileri saklama işlevini yerine getirmelidir. Bu işlevin yerine getirilmesi ayrı bir bileşen olarak saklama kavramını karşımıza çıkarmaktadır. Bilgi işlemede saklama işlevinin önemini tartışınız.
Tüm bileşenleri ve işlevleriyle bir bilgi işleme sistemini aşağıdaki çi-zimde olduğu gibi göstermek olanaklıdır.
İŞLEME ÇIKTI
GİRDİ
KONTROL
Geri-bildirim
Şekil 1.3. Geri-bildirim, Kontrol ve Sistem Kavramı.
İŞLEME ÇIKTISI GİRDİSİ Geri-bildirim BİLGİ BİLGİ VERİ KONTROL YORDAMLARI VERİ VE BİLGİ SAKLAMA
✔
!
B
İ
LG
İ
İŞ
LEME S
İ
STEM
İ
N
İ
N EVRELER
İ
Buraya dek belirttiğimiz kadarıyla bir bilgi işleme sistemi; temel olarak girdi, işleme ve çıktı işlevlerinden oluşmaktadır. Her bir işlevin içeriğini, sürecin sırasal evrelerine uygun olarak ele aldığımızda ise karşımıza ay-rıntılı bir tablo çıkmaktadır.
Bilgi işleme sistemi süreç olarak toptan ele alındığında bu sürecin; ve-rilerin derlenmesi, sınıflandırılması, sıralanması, hesaplanması, karşı -laştırılması, özetlenmesi, saklanması ve raporlar biçiminde kullanıcı ve karar vericilere iletilmesi, evrelerini içerdiğini görmekteyiz.
Bilgi işleme sistemi, bir yandan tüm bu evrelerin işlevsel bir bileşimini ortaya koyarken diğer yandan bilgi iletişimi ve etkileşimi bakımından çev-re ile ayrılmaz ilişkilerini sürdürmek durumundadır. Bu çevre, bir işletme için tüketicilerden devlete kadar uzanan bir yapıyı ortaya koymaktadır.
BİLGİ Yeni Saklama İÇ VERİ BİLGİ İŞLEME Veri Derleme Sınıflama ve Sıralama Veri Üzerinde Analiz ve Hesaplamaların Yapılması
Sonuçların Özetlenmesi Kullanıcı Kararları ve Eylemleri Tüketiciler Ortaklar Rakipler Devlet ve diğer ÇEVRESEL VERİ
Veri ve bilgi İletişimi Geri-bildirim
Sonuçların Karşılaştırılması
Şekil 1.5. Bilgi İşleme Sistemi Evreleri ve Bilgi İletişimi.
HAM VERİ VERİ DERLEME VERİ SINIFLAMA BİLGİ İŞLEME VE ÖZETLEME RAPOR ÜRETME RAPOR GİRDİ İŞLEME ÇIKTI
İşlevler ayrımı yukarıdaki durum ele alındığında; girdi işlevinde, verile-ri işlenmeye hazır duruma getirmeye yönelik olarak verilerin derlen-mesi ve ilk kayıt hazırlıklarının yapılması söz konusudur. Örneğin, veri-lerin bilgisayarın okuyabileceği bir biçime veya bir başka kişinin kullana-bileceği duruma getirilmesi kayıtlamadır. Öte yandan, işlenecek kalem-lerin özellikkalem-lerine göre gruplanarak sınıflandırılması ve sıralanması gerekmektedir.
İşleme işlevinde; bu verilerin hesaplanması, karşılaştırılması,
özet-lenmesi ve saklanması gerçekleştirilecektir.
Çıktı işlevinde ise; bilgiler genellikle rapor biçiminde kullanıcı ve karar vericilere iletilecek ve çoğaltılacaktır.
Bir işletmede müşteriye fatura düzenleme bilgi işleme sisteminin evrelerinde yapılan işlemler nelerdir?
B
İ
LG
İ
İŞ
LEME YÖNTEMLER
İ
Yukarıdaki kesimlerde genel olarak bilgi işleme kavramları üzerinde durulmuştur. Bu genellemede belirli bir yöntem sözkonusu değildir. Bir diğer deyişle verilen süreç her yöntem için geçerlidir.
Bilgi işlemede temel olarak üç yöntemden söz edebiliriz. Bunlar; ● Elle bilgi işleme,
● Mekanik bilgi işleme, ● Elektronik bilgi işlemedir.
Elektronik bilgi işleme, bilgisayarla bilgi işleme ile eş anlamda kullanı l-makta ve bilgi işlemeyi en ideal anlamda gerçekleştirmiş oll-maktadır. Bu durumu daha açık biçimde gösterebilmek, mekanik araçların desteğin-deki elle bilgi işleme yönteminin bilgisayarla bilgi işleme yöntemiyle kar-şılaştırılması ile olanaklıdır.
Şekil 1.7. Elle ve Bilgisayarla Bilgi İşlemede Yöntemsel Karşılaştırma.
✔
GİRDİ İŞLEM KONTROL SAKLAMA ÇIKTI
ELLE BİLGİ İnsan gözlemleri, İnsan beyni, yazı İnsan beyni, yazı İnsan beyni, yazılı İnsan sesi, İŞLEME daktilo, elle yaz- yazma, hesapla- yazma, hesap kayıtlar, dosyalar, yazılı rapor,
ma, yazar kasa, ma ve analizler, makinası kontrol mikrofilmler vd. telefon, hesap makinası. hesap makineleri devreleri vd. daktilo yazı
-ları, hesap makinası
ekranı ve şeritler. BİLGİSAYAR- Veri giriş Bilgisayar işlem Bilgisayar kontrol Yarı iletken bellek Bilgisayar LA BİLGİ terminalleri, birimleri. birimi, bilgisayar devreleri, manyetik ekranı, sesli İŞLEME delikli kart, programları çekirdek, diskler, yanıt,
manyetik disket, durumlar, kartlar bilgisayar
optik karakter ve bantlar. yazıcıları.
Elle bilgi işleme ile bilgisayarla bilgi işleme arasındaki farklılıklar nelerdir?
Bilgisayarla bilgi işleme, yöntemsel olarak önemli bir farklılık ortaya koymaktadır. Bu farklılık işlemlerin gerçekleştirilmesinde, bilgisayarın kullanıldığı alan ile ilgili birçok avantajı da beraberinde getirmektedir. Teknolojinin üstünlüğüyle ilgili bu avantajlara yeri geldikçe ilerideki ünite-lerde değinilecektir.
Bu ünitede ve bundan sonraki ünitelerde kullanılan akış çizeneği sem-bollerinin anlamlarının kitabınızın sonunda yer aldığını unutmayınız.
Özet
İnsanın belleğine yeterince güven duymaması ve ilişkilerin gelişerek
ticari olayların ortaya çıkması bilgi işleme gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu gereksinim ilk çağlardan günümüze dek artarak devam etmektedir. Bilgi işleme ile birlikte düşünülen iki önemli kavram veri ve bilgidir. İş-lenmemiş veri olarak ifade edilen bilgiye nasıl ulaşılacağı bilgi işlemenin açıklanması ile olanaklıdır. Bilgi işleme sisteminde veri girdisi ki, bu bir isim, parasal bir tutar veya miktar olabilir, işlemeye tabi tutularak bilgiye dönüşecektir. Ancak bu bilgi her zaman doğru bilgi olmayabilir. Yanlış bir bilgi üretildiğinde bu bilginin sisteme geri beslemeyle tekrar girdi olarak verilecek ve tekrar işlemeye tabi tutularak doğru bilgi olması sağlanacak-tır. Üretilen bu bilgilerin gereksinim duyulduğunda kullanılabilmesi için saklanması bilgi sistemi içinde ele alınması gereken bir diğer önemli iş-levdir. Verinin bilgi haline dönüştürülmesi işlemleri elle yapılabileceği gibi mekanik araçların veya bilgisayarların kullanılmasıyla da gerçekleştirile-bilinir. Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın amaç verinin bilgi haline dö-nüştürülmesidir. Ancak, bilgi işlemede bilgisayarların kullanılmasının iş-letmelere önemli avantajlar sağlayacağı açıktır.
Sorular
1. Aşağıdakilerden hangisi veri için doğru değildir?
a. Veri, kesinlikle sayısal bir ifadedir. b. Veri, bir diğer sistemin bilgisi olabilir c. Yanlış bilgi, sistem için veridir. d. Veri, işlenmemiş bilgidir.
e. Verilen daha sonraki kullanımlar için saklanmalıdır.
2. Sistemin ürettiği çıktının kontrol edilip, yanlışlığın belirlenerek siste-me tekrar girdi olarak verilsiste-mesi işlemi aşağıdakilerden hangisidir? a. Sınıflandırma
?
b. Bilgi saklama
c. Geri-bildirim
d. Girdi e. Çıktı
3. Aşağıdakilerden hangisi bilgi işleme süreci için doğrudur? a. Girdi - İşleme - Saklama - Çıktı
b. Girdi - Çıktı - Raporlama c. Girdi - İşleme - Kontrol
d. Girdi - Kontrol - Çıktı - Geri Besleme e. Girdi - İşleme - Çıktı
4. Aşağıdakilerden hangisi işleme işlevinde yapılan işlemlerden biri
değildir?
a. Hesaplama
b. Verilerin derlenmesi
c. Karşılaştırma d. Özetleme e. Saklama
5. Aşağıdakilerden hangisi bilgi işlemenin bir sonucudur? a. Yazar kasalar bir girdi birimidir.
b. İşleme, hesap makineleri yardımıyla yapılır. c. Çıktılar dosyalarda veya mikrofilmlerde saklanır. d. Veri girişi terminaller yardımıyla gerçekleştirilir. e. Yazılı raporlar bir çıktıdır.
Sözlük ve Kavramlar Dizini
Bilgi : İşlenmiş veri olarak da ifade edilen bilgi, bir iş
veya konu veya bir varlık hakkında bilinen şey ya da bilgi kullanıcının bir iş veya konu veya bir varlık hakkında bildikleri şeylerdir.
Bilgi İşleme : Veriyi bilgiye dönüştürme süreci veya veriyi
kulla-nılabilir ve anlamlı kılan her türlü eylemdir.
Çoğaltma : Veri veya bilgilerin kopyalar şeklinde çoğaltı
lma-sı işlemidir.
Geri-Bildirim : Sistemin ürettiği çıktının, sisteme geri verilerek
sistemin amacından sapan durumların girdi ve iş-lem eyiş-lemleri üzerindeki düzeltmelerinin gerçek-leştirilmesi ve gerekli öz denetim sağlanmasıdır.
iş-lem aşamalarına bağlı olarak bir aşamadan diğer bir aşamaya aktarılması, bir defterden diğer bir deftere geçirilmesi, bir bölümden diğer bir bölüme gönderilmesi ve bilgilerin ilgililere sunulmasıdır.
Kaydetme : Veri veya bilgilerin toplanması ve daha sonra
iş-leme tabi tutulmak üzere belgelendirilerek siste-me girişlerinin sağlanması işlemidir.
Özetleme : Çok sayıda bilginin daha kullanışlı bir biçime
dönüştürülmesi işlemidir.
Saklama : Veri veya bilgilerin biriktirilmesi ve ileride tekrar
kullanılma amacıyla ilgili kütüklere(dosyalara) yerleştirilmesi işlemidir.
Sınıflandırma : Veri veya bilgilerin belirli sınıf veya kategorilere göre düzenlenmesi işlemidir.
Veri : Çeşitli durumların, gözlemlerin veya olayların sayısal veya alfabetik ya da sembollerle her türlü gösterimidir.
ÜN
İ
TE
2
Bu Ünitede...
Bilgisayar kullanımının bilgi işleme sistemine etkisinin neler ol-duğu ele alınmıştır. Bilgisayar teknolojisi donanım ve yazılım ola-rak iki ana grupta incelenmiş; donanım başlığı altında teknolojik gelişmeler ele alınırken; yazılım başlığı altında programlama dil-leri ve programlama süreci açıklanmıştır.
Çalışma Biçimine İlişkin Olarak...
Bu üniteye çalışmaya başlamadan önce Yönetim Bilgi Sistemi
dersinin konularını gözden geçiriniz. Donanım konusunu çalışı r-ken çevrenizdeki bilgisayarların öğelerini izleyiniz. Her bir öğ e-nin işlevini ünitedeki bilgilerle karşılaştırınız.
Bilgi Sistemi
Teknolojisi
B
İ
LG
İ
İŞ
LEMEDE B
İ
LG
İ
SAYARLAR
Daha önceki ünitede, bilgi işlemenin bir sistem olarak ele alınabileceği ve temel olarak girdi, işleme ve çıktı bileşenlerinden oluştuğu vurgulan-mış ve bilgi işleme sisteminin geri-bildirime dayalı kontrol ve saklama bi-leşenleri ile desteklendiğine değinilmişti.
Bu ünitede ise, bilgisayar kullanılan bir bilgi işleme sisteminde tekno-lojiden kaynaklanan özelliklerin neler olduğu ele alınacaktır.
Bilgisayarla Bilgi İşleme (BBİ) veya Elektronik Bilgi İşleme (Electronic Data Processing), verinin öz devimli olarak işlenmesinde bilgisayarın kullanılmasıdır. Bununla birlikte, BBİ'yi girdi, işleme, çıktı, saklama ve kontrol temel işlevlerini, bilgisayar donanımını, yazılımını ve personelini kullanarak yerine getiren bir bilgi işleme sistemi olarak görmek önemlidir.
Bilgisayarla Bilgi İşleme, bir sistem olarak,
● Donanım,
● Yazılım,
● Personel işlevleri temelinde ele alınmaktadır. Bu bakımdan burada
öncelikle bilgisayar teknolojisi üzerinde duracak ve buna bağlı olarak bil-gisayar donanımını ve yazılımını ele alacağız.
B
İ
LG
İ
SAYAR TEKNOLOJ
İ
S
İ
Çok sayıda aritmetiksel ya da mantıksal işlemlerden oluşan bir işi, ça-lışması sırasında bir işletmenin (operatör) işe karışması gerekmeksizin, önceden verilmiş programa göre öz devimli olarak yürüten bir bilgi (veri) işleyicisi olan ve ileriki ünitelerde çeşitli yönleriyle inceleyeceğimiz
bilgi-ÇIKTI GİRDİ BİLGİSAYAR/ BİLGİ VERİ KONTROL YORDAMLAR VERİ SAKLAMA PROGRAMLAR VE BİLGİ İŞLEME TABANI Veri ve Bilginin Saklaması İŞLEME PERSONEL
sayar, bilgi işleme kavramının evrimsel süreç içindeki en son noktasını
oluşturmaktadır.
Gerçekten, bilgisayar teknolojisiyle birlikte bilgi işlemede bir devrim-den söz etmek olanaklıdır. İnsanlık, bu teknolojiyle çok kısa bir zaman aralığında, ulaşılması güç bir düzeye ulaşmıştır.
Yaşamımızı teknik alanlardan sosyal alanlara dek etkileyen bilgisayar-ların teknik anlamda gelişimini ve yapısını yakından tanıyarak işletimini kavramak bilgisayar kullanmakta olan kişi veya kuruluşlar için olduğu ka-dar denetçiler için de son derece gereklidir.
Bilgisayarın gelişimini bilmek ve yapısını tanımak denetçiler için ne-den önemlidir?
B
İ
LG
İ
SAYAR TEKNOLOJ
İ
S
İ
N
İ
N EVR
İ
M
İ
VE DONANIM
Bilgisayar teknolojisini bilgi işlemeden ayırmak ve bu teknolojik geliş -meyi dar bir zaman aralığıyla sınırlandırmak olanaklı değildir.
Tarihsel olarak konu çok gerilere giderek incelenebilir. Birçok araştı r-macı bilgisayarların tarihini daha önce de değindiğimiz abaküse da-yandırmaktadırlar. Çubuklara dizilen diskler yardımıyla çeşitli aritmetik-sel işlemlerin yapılmasını kolaylaştıran abaküs, bir bakıma en eski bilgi işlem aracıdır. Bilgisayar ise bilgi işlem araçlarının en gelişmiş olanıdır. Abaküs ile bilgisayar arasında geniş bir bilgisayar tarihçesi yatmaktadır. Bu geniş konuyu bir yana bırakarak, bilgisayarların temelini oluşturan matematiksel bir yöntemden söz etmek ve bugünkü bilgisayar teknoloji-sine ulaşmak istiyoruz.
Bu matematiksel yaklaşım, 1815 yılında İngiltere'de doğmuş olan ünlü matematikçi ve mantıkçı George Boole tarafından ortaya konmuştur. Bo-ole, 1847 yılında Mantığın Matematik Analizi isimli kitapçığını yayı mla-mış ve bu konudaki görüşlerini geliştirerek 1854 yılında Düşüncenin Ya-saları Hakkında Bir Araştırma (An Investigation of the Laws of Tho-ught) adlı eserini yayımlamıştır. Salt Evet/Hayır temeline dayanmakta olan Boole cebrinde doğru ya da yanlış gibi iki değer alabilen değiş -kenler ve bunlar arasındaki ve, ya da, gibi mantıksal ilişkiler sistemi kulla-nılmaktadır.
Boole cebri aslında sayısal bir cebir değil, bir önermeler cebridir; ve 0 ve 1 öğelerinin sırasal anlamda işlenmesine dayalıdır.
George Boole, tüm mantıksal önermelerin ve, veya’lara göre
özetlene-bileceğini ve bu önermelerin birer matematik denklem olarak yazı labile-ceğini ortaya koymuş ve farkında olmadan bugünkü bilgisayarlarda kul-lanılan ikili (binary) sisteminin temelini atmıştır. Böyle bir sistemde, bilgi-sayarlarla işlem yapmak, bilgi saklamaya yönelik elektriksel devrelerin çalışmasıyla başarılmıştır.
Mekanik bilgi işleme araçları olarak, Blaise Pascal'ın aritmetiksel iş
-lemler yapan makinesinden (1640) Joseph Marie Jacquard'ın delikli kart
yöntemine dayalı makinesine (1804), Charles Babbage'ın öz devimli me-kanik hesaplayıcısından (difference engine) (1823), Herman Hollerith'in delikli kartlarına (1880) dek uzanan zincirin elektronik ilk halkasını
ENI-AC (Electronic Numerical Integrator And Calculator) oluşturmuştur
(1946).
Şimdi günümüzde kullanılan bilgisayara ilişkin donanım ve yazılım kavramlarına girerek, gelişimin donanım ve yazılım düzeyindeki duru-munu inceleyelim.
Bir bilgisayarda fiziksel öğeler bütünü anlamına gelen donanımın tek-nolojik temelini kuvars taşından elde edilen saf silikon yongalar oluş tur-maktadır. Doğada bol miktarda bulunan kuvars taşı bir dizi karmaşık iş le-me tabi tutularak saflaştırılmakta, elde edilen silikon silindirler ince taba-kalar (Wafer) halinde kesilerek bunlardan yonga (chip) adlı verilen mili-metrik elemanlar elde edilmektedir. Son derece karmaşık elektriksel dev-releri içeren bu yongalar, çeşitli testlerden geçirildikten sonra bağlantıları
kurularak bilgisayarın temel devreleri oluşturulmaktadır (Şekil 2.2).
SonTest Mask Diğer Mask/İşlem Döngüleri Test Edici Tabaka Testi Yonga Silikon Bağlantılı Yonga Gözden Geçirme
Tümleşik devreler (Integrated Circuit) adı verilen bu milimetrik yarı ilet-kenler üzerine yaklaşık milyonlarca devre sığdırabilmektedir.
Tümleşik devre temelinde işlev gören bilgisayar donanımı; girdi, çıktı,
saklama çevresel (peripherals) birimleri ile Ana İşlem Biriminden
(Central Processing Unit) oluşmaktadır (Şekil 2.3).
Giriş birimleri (input devices) insanın bilgisayarla iletişim kurmasını
sağlayan aygıtlardır. Aynışekilde, çıkış birimleri (output devices) de gi-riş birimleri ile ana işlem birimine verilen verilerin işlendikten sonra çıktı
bilgileri olarak alınabildiği iletişim aygıtlarıdır.
Ana işlem birimi ise kontrol, bellek (storage) ve aritmetik-mantık öğ e-lerinden oluşmaktadır. Yine, ana işlem biriminin denetiminde çalışan bir öğe de ek bellektir (auxiliary storage).
Bir tahsilat işleminde, bilgisayarın giriş, çıkış ve ana işlem birimleri-nin yapacağı işlemlerin neler olabileceğini tartışınız.
Kontrol birimi, ana işlem birimi içinde yürütme görevini üstlenen ve eş -güdümü (koordinasyonu) sağlayan birimdir. Bir diğer deyişle, bilgisaya-rın beyni olarak kabul edilebilir. Bu birim, bellekte depolanan bilgileri top-lar, yerleştirir, programdaki komutları okur, yorumlar ve yürütür. Bu arada her komutun yürütülmesinde bir ya da birden fazla bilgisayar bileşeniyle ilişki kurulur. Bu nedenle kontrol birimi, sistem içindeki işlevsel birimlerin uyumunu sağlayan ve programlardaki işlem sırasını yöneten bir aygıttır. Ana işlem biriminin öğelerinden biri olan kontrol biriminin görevleri
nelerdir?
Özet olarak kontrol birimi aşağıdaki işlemleri yerine getirmektedir.
● Uygun bir sıralama içinde program komutlarını seçmek,
● Seçilmiş olan her bir komutu yorumlamak,
● Ayrılmış devreleri (mantık veya transfer devreleri...), komutları
yeri-ne getirecek biçimde harekete geçirmek.
● Sistem çevre birimlerini denetim altında tutmak.
KONTROL
GİRİŞ İÇ BELLEK ÇIKIŞ
ARİTMETİK- MANTIK
Kontrol Akışı Komut Akışı Veri Akışı
ANA İŞLEM BİRİMİ
Şekil 2.3. İşlevsel Bilgisayar Düzenlemesi.
✔
Bellek birimi bilgisayarın işlev görmesine yönelik olarak program ko-mutlarını ve işlenmesi öngörülen verileri saklayan birimdir. Bellek birimi, ana bellek (primary storage) ve yardımcı bellek (secondary storage) ol-mak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Çıkış birimlerinden bilgiler alınıncaya dek, veriler, programlar, bilgiler ve her tür ara sonuçlar genellikle geniş bir alanı olan bu birimde saklanırlar.
Bellek kavramından ne anlıyorsunuz?
Bellek birimi, kendi içinde özel amaçlara göre belirlenmiş özgül alanla-rı kullanmaya olanak verecek bir yapıdadır. Bu alanlar; giriş bellek alanı, program bellek alanı, çalışma bellek alanı ve çıkış bellek alanıdır (Şekil 2.4).
Ana bellek, çalışma tipi olarak iki tür bellek kullanmaktadır. Bunlar;
Rasgele Erişimli Bellek (RAM: Random Access Memory) ve Salt Okunur
Bellektir (ROM: Read Only Memory).
RAM'ın özelliği programların ve verinin işlenmesi süresince geçici bir bellek olarak kullanılabilmesidir. Sıradan işlerin yürütüldüğü, istenilen herhangi bir konuma bilgi ve programların saklanabildiği ve içindeki
de-ğerlerin silinebildiği, değiştirilebildiği bellek türü ise, RAM bellektir. ROM ise, RAM'in silinmeyen ve sürekli bellek olarak kullanılan tipidir. Bu bellek salt okunabilir, değiştirilemez.
Ayrıca ROM'a benzer biçimde kullanıcının değişiklik yapamadığı, kalı -cı programları içeren ancak yine de belli koşullarda değiştirilebilen bir
bel-lek türü de bulunmaktadır. Bu bellek türü EPROM’dur (Erasable
Prog-rammable Read Only).
GİRİŞ
BELLEK BİRİMİ Giriş Bellek Alanı
Program Bellek Alanı Çalışma Bellek Alanı Çıkış Bellek Alanı KONTROL BİRİMİ ÇIKIŞ Ana İşlem Birimi ARİT-METİK MANTIK BİRİMİ
Şekil 2.4. Kavramsal Bellek Alanları.
?
Bir insan beynini bilgisayarın beyni olarak düşününüz. Bu varsayım altında RAM, ROM ve EPROM’un işlevleri insan beyni için nasıl ta-nımlanabilir?
Yardımcı bellek, ana belleğin yükünü hafifleten ve ana bellekte bilgi saklama maliyetini azaltan bir dış bellektir. Yardımcı bellek aracılığı ile çok sayıdaki karakter ya da bilgi, manyetik disk, disket, manyetik şerit gibi yaygın olarak kullanılan bilgi saklama aygıtlarında saklanarak, yeri
geldi-ğinde kullanıcıların erişimine olanak tanınır.
Son olarak üzerinde duracağımız birim, aritmetik-mantık (aritmetic-lo-gic) birimidir. Bu birim toplama, çıkarma, çarpma ve bölme aritmetik iş -lemlerini yerine getirir. Bunun yanı sıra bir sayının negatif, pozitif veya 0'a eşit olup olmadığını belirler; ve iki sayıyı, hangisinin büyük, diğerine eşit veya diğerinden küçük olduğunu belirlemek üzere gerekli karşılaştı rma-ları yapabilir.
Şekil 2.3’te verildiği gibi bu birimlerin tümü, birbirleriyle eşgüdümlü olarak iletişim içinde çalışmaktadır.
Bu düzenlemeyi temel alan tipik bir bilgisayar donanımı çevre birimleri ve ortamlarıŞekil 2.5'te görülmektedir.
Görüleceği gibi bilgi kayıt ortamları olan girişteki araçların bir çoğu ay-nı zamanda çıkış ortam ve araçları olarak göze çarpmaktadır.
Bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler, doğal olarak donanımın geliş i-miyle doğrudan ilgilidir. Bu alanda her geçen gün yeni adımlar atılmakta ve 1950'li yıllarda öngörülmesi çok güç değişiklikler olmaktadır. Nitekim silikon yongaların yerini almak üzere birtakım yeni yapılar üzerindeki ça-lışmalar giderek olgunlaşmaktadır. Bu alandaki çalışmaların en güncel olanlarından biri, silikon yongalar yerine karbon tabanlı organik molekül-lerden oluşan yeni devreler üretmeyi amaçlamaktadır. Böylelikle bir biyo-lojik mikro-yongalar devri açılacağı ve bu moleküler devrelerin çok daha az güç kullanarak çok daha hızlı çalışabileceği ve donanım boyutlarında 1000 katlık bir küçülme sağlanabileceği vurgulanmaktadır.
Bir bilgisayar donanımının gelişimini belirleyen beş temel faktör bulunmaktadır. Bunlar; ● Büyüklük, ● Hız, ● Maliyet, ● Bellek kapasitesi, ● Güvenilirlik faktörleridir. Terminal Terminal Sesli
Girişim Birimi Ekran
Manyetik Mürekkep Karakteri Okuyucu Optik Karakter Okuyucu Manyetik Disk Ana İşlem Birimi Sesli Yanıt Birimi Yazıcı Manyetik Disk Direkt Erişim Birimi Manyetik Disk Band Bilgisayar Çıktı-Mikrofilm Birimi Manyetik Manyetik Band Manyetik Band
Bu faktörler bilgisayarın gelişimi sonucunda nasıl etkilenir?
Başlangıçta lamba temeline dayalı olarak kullanılan elektronik montaj-lardan, transistörlere ve entegre devrelere doğru gelişim gösteren, bilgi-sayarlar; büyüklük, hız, maliyet, bellek kapasitesi ve güvenilirlik faktörle-rini de etkileyerek kuşaklar oluşturmuşlardır.
3. sınıfta incelediğiniz Yönetim Bilgi Sistemi ders kitaplarınızın dör-düncü ünitesindeki “Bilgisayar Kuşakları”na ilişkin açıklamaları göz-den geçiriniz.
B
İ
LG
İ
SAYAR YAZILIMI (SOFTWARE)
Bilgisayar yazılımı, bilgisayarın bilgi işleme işlevini yerine getirmesini sağlayan her tür programı, yordamı, kuralları ve belgelendirmeyi içeren bir kavramdır. Bir anlamda donanıma yaşam veren öğe, yazılımdır. Bu nedenle, donanım ve yazılım birbirinden ayrı düşünülemez.
Bilgisayar yazılımını, iki ana grupta ele alınabilir. Bunlar; sistem yazılı -mı ve uygulama yazılımıdır.
Sistem yazılımı, bilgisayar sistemindeki işlemleri destekleyen ve kontrol eden programları içerir. Sistem yazılımı, işletim sistemi (operating system) programlarını oluşturur.
İşletim sistemi, ana işlem birimindeki işlemleri denetleyen program-lar bütünüdür. İşletim sistemi, bilgisayar sisteminin giriş-çıkış ve bellek işlevlerini kontrol ederek çeşitli destek hizmetleri sağlar.
Uygulama yazılımı ise, özel uygulamaları yürüten ve işleten program-lardan oluşur. Örneğin, ödemelere ya da stok kontrol işlemlerinin yerine getirilmesine yönelik olarak hazırlanan programlar uygulama yazılımı
içindedir.
Sistem yazılımı ve uygulama yazılımının bilgi işleme sistemi içinde-ki yeri nedir?
Burada ele alınması gereken bir diğer konu, işletim sistemine iliş kin-dir. Çünkü bir bilgisayarın yazılım düzeyinde özünü işletim sistemi oluş -turur. İşletim sistemi, ana işlem birimindeki işlemleri denetleyen prog-ramlar bütünüdür. Bilgisayar sisteminin giriş-çıkış ve bellek işlevlerini kontrol ederek, çeşitli destek hizmetlerini sağlayan, işletim sistemidir. Bu nedenle işletim sistemini (aynı bağlamda sistem yazılımını) oluşturan bu karmaşık programlar bütününe, denetleyici veya yönetici programlar adı
da verilmektedir.
Bilinmesi gereken, uygulama programlarından farklı olarak, işletim programlarının bilgisayar üreticisi firmalarca geliştirilerek sisteme daha baştan yerleştirilmiş olmalarıdır.
İşletim sisteminin oluşturulması ile uygulama programlarının iş letilebil-me olanağı yaratılmış olur.
İşletim sisteminin iki temel öğesi; iş (job), kaynak (resource) ve veri (data) yönetimini sağlayan kontrol programları ile bilgi işlemeyi sağ la-yan işleme programlarıdır (processing programs).
İşleme programları; bilgisayara verilen bir uygulama programını maki-ne dilimaki-ne çeviren dil çevirici programları (language translator programs-compilers) ve sistem kitaplığını yöneten "hizmet programları"nı içermek-tedir. Bilgisayar yazılımı ile ilgili sınıflandırma Şekil 2.6’da verilmiştir.
✔
✔
!
!
Şekil 2.6'da verilen bilgisayar yazılımı ile ilgili sınıflandırmada yer alan kontrol programı, işleme programı ve işleme uygulamaları prog-ramı arasındaki ilişki nedir?
Bilgisayar Yazılımı Sistem Yazılımı Uygulama Yazılımı Veri Tabanı Yönetim Sistemleri İşletme Uygulama Programları İletişim Kontrol Programları Bilimsel Uygulama Programları İşletim Sistemi Diğer Uygulama Programları Kontrol Programları İşleme Programları Programları İş Yönetim Programlar Dil Çevrici Programları Yönetim Programları Programları Yönetim Programları Veri Diğer Hizmet Kaynak İşlem
Şekil 2.6. Yazılım Sistemi.
PROGRAMLAMA D
İ
LLER
İ
VE PROGRAMLAMA SÜREC
İ
Bundan önceki kesimde sıklıkla kullanılan bilgisayar programı terimi, insanın bilgisayarla iletişim kurabilmesini ve bilgi işlemesini sağlayan en önemli araçlardan biridir.
Bir işlemin bilgisayara tanımlanabilmesi, bu işlemin (ya da sorunun) ona, anlayabileceği bir sistematik içinde verilmesini gerekli kılar.
Programlama, bir işi yapmak için gerekli işlemlerin saptanması, ta-nımlanması ve bu işlemlerin sırasının belirtilmesidir. Bilgisayarlar özgün bir sorunun çözümü için programlanabilirler. Bu olanak sorunun çözüm yönteminin bir dizi mantıksal komutlarla ve bir dille kodlanmasıyla sağ la-nır.
Burada programlama sürecine geçmeden önce, yukarıda anılan ve
programlamaya olanak veren "programlama dilleri" üzerinde durmak isti-yoruz. Programlama dili, bilgisayar programları oluşturmak üzere tanı m-lanmış yapay bir dil/dillerdir. Programlama dilleri temel olarak iki düzeyde ele alınabilir. Bunlar, alt düzey (low level) ve yüksek düzey (high level)
dillerdir (Ayrıca C adı verilen alt düzey programlama dillerinin
özellikleri-ne sahip bir üst düzey programlama dili de bulunmaktadır).
Bilgisayar dillerinin sınıflandırması nasıl yapılabilir?
Alt düzey diller, bir bilgisayar sisteminin doğrudan uygulayabildiği ma-kine komutlarını içeren dillerdir. Çevirici dili (assembler language) olarak adlandırılan dil bu sınıfa girmektedir.
Üst düzey diller ise kullanıcıların doğal diline benzeşen komutları içe-ren ve çözümü istenen sorunların türüne göre farklılık gösteren dillerdir. Bir diğer deyişle üst düzey dillerin kullanılan alana özgü bir yapıları vardır. Bu dillerin, alt düzey dillerden farklı olarak bilgisayara doğrudan bağımlı
olmayan bir özellikleri vardır. Yani yazılan program, o dili kullanabilen tüm bilgisayarlar için geçerlidir.
Üst düzey dillere belirli alanlara yönelik olmalarından ötürü, soruna
yönelik diller adı da verilmektedir. Üst düzey bir programlama diliyle ya-zılmış programın ki buna kaynak program (source program) adı veril-mektedir, bilgisayar sistemince okunmasını yani, onun anlayabilmesini
sağlayarak amaç programa (object program) dönüştürmek
gerekmekte-dir. Bu dönüştürme işlemine derleme (compile), derleme işlemini gerçek-leştiren karmaşık ve özel program dizisine ise derleyici (compiler) den mektedir (Şekil 2.7).
Programlama sürecinin evreleri nelerdir?
Bir işi yapmak için, tanımlanmış bir dizi adımdan oluşan ve dönüş tür-me işlemlerini içeren programlama sürecinin evreleri aşağıdaki gibi açı k-lanabilir.
Öncelikle ve doğal olarak, çözümü gereken sorunun ayrıntılı çözümle-mesi (analizi) ele alınacaktır. Bu evre özellikle, çözümü gereken sorunun bilgisayara uygunluğunu sağlamaya yönelik olup, gerek duyulan çıktıları
ve sisteme verilecek olan girdi verilerinin ortaya konmasını içerir. Bir sonraki evre, programlama çözümlemesidir. Bu evrede, program-lama açısından, gereksinilen çıktıyı üreten yöntem belirlenir. Sorunun çözümünü belirleyen sonlu sayıdaki özgün ve anlaşılır sırasal adımların (işlemlerin) ortaya konması anlamına gelen algoritmaların, akış çize-neklerinin (flowcharts) ve mantıksal karar tablolarının hazırlanması da bu evre içindedir.
Tasarım evresindeki her türlü değişkeni göz önüne alan çalışmaların sonuçlanması ile kodlamaya geçilebilecektir. Programlama açısından kodlama kavramı, sorunun çözümüne yönelik olarak hazırlanmış olan al-goritma ve akış çizeneklerine uyan ve bir programlama dilinin kurallarını
taşıyan komutlar bütünüdür. Bu şekilde, daha önce değinmiş olduğumuz
kaynak program oluşturulmakta ve oluşturulan program test edilerek
amaç programa ulaşılmaktadır. Eğer amaç programın başarılı olduğu düşünülüyorsa, bu programın, başka bir kullanıcının anlamasına ve kul-lanmasına olanak verecek belgelendirmesi hazırlanarak dosyalanır.
KAYNAK PROGRAM DERLEME DERLEME PROGRAMI VE PROGRAM LİSTELEME RAPORU MAKİNE DİLİ-AMAÇ PROGRAM VERİ İŞLETİM SONUÇ HATA
✔
Şekil 2.7. Derleme Süreci.Açıklanan programlama süreci, Şekil 2.8’de olduğu gibi özetlenebilir. SİSTEM ÇÖZÜMLEME TASARIM 1. Sorunun alanı 2. Çıktı gereksinmesi 3. Girdi verilerinin belirlenmesi PROGRAMLAMA 1. Gereksinilen çıktıyı üreten yöntem 2. Akış çizenekleri/ mantıksal karar tabloları ÇÖZÜMLEMESİ PROGRAM KODLAMA PROGRAMLAMA DİLİ KURALLARI KAYNAK PROGRAM MAKİNE DİLİNE ÇEVİRME ÇEVİRME
BAŞARILI MI? PROGRAM
Evet
Hayır
HATALARIN
DÜZELTİLMESİ Hayır BAŞARILI MI?PROGRAM AMAÇ Evet PROGRAMIN DÜZELTİLMESİ ÇIKTI ÜRETİMİ VE BAKIMI PROGRAM 1 1 Şekil 2.8. Programlama Süreci.
Özet
Bilgi işlemede bilgisayarların kullanılması, bilgi işlemenin temel iş lev-leri olan girdi, işleme, çıktı, saklama ve kontrolün gözden geçirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bilgisayarla bilgi işlemede bu temel işlevler bilgisa-yar donanımını, yazılımını ve personelini kullanarak yerine getirilecektir. 1940’lı yıllarda ENIAC ile başlayan bilgisayar teknolojisi günümüzde minyatürize edilmiş entegre devrelerle gelişimini sürdürmektedir. Bu ge-lişimin izlenmesinde ele alınacak beş temel faktör vardır. Bunlar büyük-lük, hız, maliyet, bellek kapasitesi ve güvenirliliktir. Bilgisayarlar geliş tik-çe hız, bellek kapasitesi ve güvenilirlik artmakta; maliyet ile fiziksel bü-yüklük azalmaktadır.
Bir bilgisayar donanımında girdi, çıktı, saklama birimleri ve ana işlem birimi vardır. İnsan ile makinenin iletişim kurmasını sağlayan birim giriş
birimidir. Giriş birimiyle ana işlem birimine verilen verilerin işlendikten sonra çıktı olarak alınmasını sağlayan iletişim aygıtı ise çıktı birimleri ola-rak ifade edilmektedir. Ana işlem biriminde yer alan kontrol, bellek ve arit-metik-mantık öğeleri işlemlerin programlar yardımıyla yapılmasını, veri ve bilgilerin saklanması faaliyetlerini görürler.
Donanımdaki bu gelişme benzer bir gelişmenin yazılımda da yaş an-ması sonucunu doğurmuştur. Donanıma yaşam veren öğe olarak ifade edebileceğimiz yazılım; sistem yazılımı ve uygulama yazılımı olarak iki grupta ele alınmaktadır. Sistem yazılımları, bilgisayar sistemindeki iş -lemleri destekleyen ve kontrol eden programlardır. Uygulama yazılımları
ise, stok kontrolü veya ödemeler gibi özel uygulamaları yürüten ve iş le-yen programlardır. Yazılımların oluşturulmasında programlama dillerinin kullanılması gerekir. Programlama dili, bilgisayar programı(yazılımı) oluşturmak üzere tanımlanmış yapay dillerdir. Programlar bu dilleri kulla-narak işletme amaçlarına uygun programlar oluşturacaklardır.
Sorular
1. Aşağıdakilerden hangisi bilgisayar donanımının gelişimini belirle-yen temel faktörlerden biri değildir?
a. Büyüklük b. Hız c. Maliyet
d. Programlama dili e. Bellek kapasitesi
2. Giriş birimleri ile ana işlem birimine verilen verilerin işlendikten son-ra çıktı bilgileri olarak alınabildiği iletişim aygıtı aşağıdakilerden han-gisidir?
a. Rastgele Erişimli Bellek (RAM)
b. Ana İşlem Birimi c. Aritmetik-Mantık Birimi d. Giriş Birimleri
e. Çıkış Birimleri
3. Kullanıcının değişiklik yapamadığı, kalıcı bellek programları içeren ancak yine de belli koşullarda değiştirilebilen bellek türü aşağı
dakiler-den hangisidir?
a. Silinebilir-Programlanabilir Salt Okunur Bellek (EPROM)
b. Rastgele Erişimli Bellek(RAM)
c. Salt Okunur Bellek(ROM) d. Ana Bellek
e. Çalışma Belleği
4. Bilgisayar sistemindeki işlemleri destekleyen ve kontrol eden
prog-ram aşağıdakilerden hangisidir? a. Uygulama Yazılımı
b. Bilimsel Uygulama Yazılımı
c. İşletme Uygulama Yazılımı
d. Sistem Yazılımı
e. Veri Tabanı Yazılımı
5. Üst düzey bir programlama diliyle yazılmış programın, bilgisayarın anlayabileceği program şekline dönüştürme işlemine ne ad verilir? a. Listeleme b. Derleme c. İşletim d. Kodlama e. Tasarım
Sözlük ve Kavramlar Dizini
Abaküs : Hesaplamada ya da
matematik-sel işlemlerde kullanılan en eski mekanik aygıt.
Akış Çizeneği : Programcı tarafından hazırlanan
ve programın genel görünümünü,
planını, akış yönünü, sorunun çö-zümündeki adımları kapsayan çi-zimsel bir gösterimdir.
Bellek : Bilgi ve işlem dizilerinin
saklan-dığı aygıt ya da ortamdır.
Bilgisayarla Bilgi İşleme : Verinin öz devimli olarak iş len-mesinde bilgisayarın kullanı lma-sıdır.
Donanım : Bir bilgisayar sistemini oluşturan
fiziksel birimlerdir. Bir bilgisayarın klavyesi, monitörü örnek olarak verilebilir.
yapan kişi.
Manyetik Band (Teyp) : Sadece sıralı erişimin olanaklı
olduğu geniş bilgi yığınlarını sak-layabilen bir aygıt ve ortamdır.
Manyetik Disk : Bir bilgi saklama ya da bellek
or-tamıdır. Okuma ve yazma iş lemi-nin bir plağın çalınması gibi yapı l-dığı disk aygıtlarında aynı anda birden çok diske okuma ve yazma işlemi yapılabilir.
Optik Karakter Okuyucu : Basılı ya da yazılı karakterleri okuyan ve bilgisayara girişini sağ -layan bir giriş birimi.
Öz devim : İnsan aracılığı olmaksızın işlerin otomatik olarak yapılmasıdır.
Rastgele Erişimli Bellek (RAM) : Sıradan işlerin yürütüldüğü, iste-nilen herhangi bir konuma bilgi ve programların saklanabildiği ve içindeki değerlerin silinebildiği, değiştirilebildiği bellek türüdür.
Salt Okunur Bellek (ROM) : Program komutlarının değiş tire-meyeceği nitelikte, kalıcı bilgi sak-lamak ve salt okunmak üzere bil-gisayar üreticisi firma tarafından geliştirilmiş bellek türüdür.
Silinebilir-Programlanabilir
Salt Okunur Bellek (EPROM) : ROM gibi kullanıcının değiş tire-meyeceği ve kalıcı programları
içeren bellek alanıdır. EPROM, belli koşullarda değiştirilebilir (ye-niden programlanabilir).
Yazılım : Donanıma yaşam veren ve bilgi
işlemde kullanılan programlar, yordamlar, programlama dilleri ve belgelemelerin tümüdür.
Yonga(chip) : Milimetrik yüzeyler üzerinde
on-binlerce devre elemanından
olu-şan ve son derece karmaşık elekt-ronik devrelerin yerleştirildiği, ge-nellikle silikon gibi yarı iletken mal-zemenden yapılmış ince bir dilim.
Yordam : Bir sorunun çözümünde
ÜN
İ
TE
3
Veri Düzenlemesi ve
Yap
ı
land
ı
r
ı
lmas
ı
Bu Ünitede...
Bilgi sisteminin sağlıklı bilgi üretebilmesi ve etkin bir şekilde iş le-yebilmesi için gerekli olan veri düzenlemesi ve veri yapılandırı l-ması bu ünitede ele alınmıştır. Bu ünitede ayrıca bilgilere erişim olarak da ifade edilen kütük düzenleme konusu da incelenmiştir.
Çalışma Biçimine İlişkin Olarak...
Ele alınan her konuyu örneklerle ele almanız, sizin konuyu daha iyi anlamanızı sağlayacağı gibi, konuyu ne ölçüde kavradığınızı da anlamanıza yardımcı olacaktır.
BİLGİSAYAR
İLE BİLGİ
İŞLEMEDE VERİ DÜZENLENMESİ VE
YAPILANDIRILMASI
Bilgisayar ile Bilgi İşleme (BBİ)'nin anlaşılmasının temeli büyük ölçü-de, veri düzenlemesinin çeşitli temel kavramlarının anlaşılmasına bağlı -dır. Etkin bir işlemeyi sağlayabilmek için, her BBİ sisteminde veri, mantı k-sal biçimde düzenlenmeli ve yapılandırılmalıdır. Basitten karmaşığa doğru sıralanan veri yapıları, BBİ içinde veriyi mantıksal bir biçimde dü-zenlemek için tasarlanmışlardır.
Verilerin yapılandırılmasının ve düzenlenmesinin amacı nedir?
VERİ DÜZENLEMESİ
Veri, öğeler olarak karakterler (characters), alanlar (fields), kayıtlar (records) ve kütükler (files) içinde düzenlenmiştir. Bu öğeler kavramsal olarak önem taşımakta olup, kitabınızda bundan sonra sıklıkla kullanı la-caktır.
Karakter, verinin en temel öğesi olup, alfabetik, sayısal veya diğer sembollerden oluşur.
Alan, karakter gruplarından oluşur. Örneğin, kişi isimlerini oluşturan alfabetik karakter grupları isim alanı, satış tutarlarını oluşturan sayısal karakter grupları satış tutarı alanını oluşturabilir. Bir veri alanı bir özelliği (karakteristik veya nitelik), bir varlığı (nesneler, insanlar, yerler vb.) orta-ya koorta-yar.
Verinin ilişkili alanları kayıt biçiminde gruplanmışlardır. Bir kişiye ilişkin ücret ödeme kaydı, o kişinin isminden, sosyal sigorta numarasından, ver-gi oranından vb. oluşur.
Kütük, birbiriyle ilişkili kayıtlar topluluğudur (veya veri setidir).
İşyerinde 20 kişi çalışmaktadır. Çalışan bu kişilerin tümüne ilişkin kayıtlar (adı-soyadı, sicil numarası, çalıştığı birim, ücreti vb.) ücretler kütüğünü oluşturacaktır. Her bir çalışana ilişkin veriye ise kayıt adını vermekteyiz. Her bir çalışana ilişkin her bir veri ise alan olarak tanı m-lanmaktadır (Örneğin sadece adı soyadı gibi). Alanı oluşturan her bir harf, sayı veya sembol ise karakter olarak tanımlanır. Örneğin çalış a-nın sicil numarası 123456 ise, bu alan içindeki her bir sayı(1,2,...,6) bir karakterdir.
Kütükler sürekliliklerine göre iki ayrımda incelenebilirler; ana kütük ve işlem (çalışma) kütüğü. Ücretler ana kütüğü (payroll master file) sürekli bir kütük niteliğini taşırken, yine ücretlere ilişkin haftalık işlem kütüğü (we-ekly transaction file) geçici bir çalışma kütüğü niteliğindedir.
İşlem kütükleri, belirli bir zaman aralığında oluşan işlemlere ilişkin ka-yıtları içerirler ve devresel olarak, ana kütüğün içerdiği süreklilik taşıyan kayıtları günlemede (update) kullanılırlar.
Günleme nedir?
Günleme, bir kütükteki kayıtlara veya bilgilere erişerek gerekli değ
i-şiklik veya eklemeleri yapmak ve kütüğü en son haline getirmektir.
İleriki ünitelerde daha ayrıntılı olarak ele alınacak bir kavram da veri ta-banıdır (Data Base). Çağdaş BBİ sistemlerinin önemli bir öğesi olan veri tabanı uygulamasıyla, farklı kullanımlara yönelik verileri içeren kayı t-lar veya kütüklerin birbiriyle ilişkilendirilerek işletilmesi sağlanır.
Böylelik-?
✔
!
le, farklı uygulamalar için kullanılacak ortak verilerin sisteme tekrar tekrar verilmesinin önüne geçilerek, merkezi bir kütükler dizisi oluşturulmuş
olunur.
Bilgi işlemede veri tabanının kullanılmasının sağlayacağı faydalar nelerdir?
Karakter, alan, kayıt, kütük ve veri tabanı ilişkisi aşağıdaki gibi özetle-nebilir .
VERİ YAPILANDIRILMASI
BBİ'de veri düzenlemesi için gerekli olan veri öğelerinin, belirli bir sı ra-düzene sahip olduklarını belirtmiştik. Bu kesimde ise, verinin işlevsel kul-lanımını sağlayan bir yapıya kavuşturulması üzerinde durulacaktır. Bu amaçla veriler, işletmenin olaylara ilişkin uygulamalarını göz önüne alan mantıksal ve anlamlı bir ilişkiler sistemine sahip kılınmalıdır. Kütüklerden veya veri tabanından elde edilecek bilginin uygun biçimde sağ lanabilme-sine verilerin yapılandırılmış olması olanak verir.
Verilerin yapılandırılmasının gereği nedir?
Verinin yapılandırılmasında aşağıdaki dört temel yaklaşım ortaya ko-nabilir.
Basit doğrusal yapılar (Simple linear structures): Eğer verinin tüm öğeleri bağımsız ve aynı önemde ise veri, basit doğrusal bir yapıda sı ra-lanabilir. Ancak bu tür bir yapılandırma, (özellikle işletmelerde...) bilgi iş -leme amaçlarına genellikle uygun düşmemektedir.
Liste yapıları (List structures): Bu yaklaşımda, mantıksal (anlam
ta-şıyan...) kayıtlar, "gösterici" (pointer) kullanımıyla birbirlerine bağlantı -İSİM ALANI MEHMET AK Karakter Alan Kayıt Kütük Veri Tabanı PERSONEL VERİ TABANI ÜCRET KÜTÜĞÜ ÜCRET KAYDI MEHMET AK 57533874 820.000.-TL. M Şekil 3.1. Ortak Veri Öğeleri.
