PENANCCUNC ]AI1'13
k6a
PS r(M unudIr. I Nenslh sujaya M asr.s.., nLD
dr. Finde Putu rmuasa, M.x6
sllrbtu
RedrkiNi Lun tutu suady
i
srcvt MHlrli6tDevI}or.
'lr. Tigeh surrddE PhD
di. lhdra
Mdiau
, Ms<oM)d. K sudm4 MlH
dr. r M'de Ady !!tual6, M?H
dI?ubAyIslbdgfrkfud,MPH
Ni Md
ubi
DwiPayad, 5t MBEnv IGdePasex(ardiwinat4sl(M,},'.Ke9d. LP Lila lvulmdai, MrH
Archlve
of
Community Health
s
3 G.de PulEm, slGt M.&Dr..dt. Dyah PradrP
dL\,
D, M.Si.(rI( uni!€Eitas
uday
a) r P D€dyxarda
Had, sr3v4 M?H.(rniveE d Dym Pura)
Garrrbs Biorryi,
u
E6ihs udayaa) D$. Ne;na zurymi, M4 Pn,D(FrsrP, udeEibs udaym) r Putu sunaora, ssa, M.K6
(Polkkes
rtrdre
Bal,rbi
dr N T suryadni,, M?H,, Ph D(Iri udqsihs udarzft)
luml
Arc, Com. Healthm@lakm
i@al
resni
(P.ogrm Siudi
linu
I<s€nbn
Maslrralat)
PS[O.{ Fng
diterbiikm olehISIIA{
b€keiasmad4gd
IAKMI
@bdg
Bali.
Jumal v€6i elektronil dapat dialses m€brui : hnp;//ojs.mud.acidTindex.php/a.hJlmalAr.. Com, Healthterbitdua*aliseta!6, yaitu
buld
Jsi
d
bulmDe*hlel
Jumal&c
Coo.H€dlhmenerbitlehsilpenelitim
b.rhubung
dengmke*hatm
masydalarepeltikebijat
k€s€Lran,ke*hat ibudm
analeke*hatm
lingkunSa[ gizile*hatan
masrral<at,
ke*iatan ke4a
promosik€sehata4 ekononi keshatm
*rra
ilmuilhu
dasar,anB
b€rkrtan
seperri biorekotoAikerehatd, bioloAi molelul€r. bioirJomatik
dm
genetit,tanma4
hewar! selra sel,hA
terkaii den8m
ke*hat
mdrE.akat,Ar..
Com.
Health
juga
nmdbitta
Eiew,
konmik
si sing*altinjam
ka*,
tinjaud
buku terlait k€sehatm maeyaralat,AIc.
Com. Healthmmdbitkan
ii
om6i
iertait
dalam benhrkpromGi
dm
ildd
naSenaik€seharnmasFrakatd
reknolosir.rlait
)dg meffiil
miet
pmelitikrehat
UntukPe@sanganiu
dmprcmosi,nasbh hatussldah
dite.ima5
(i.g8u
sebelmSeSa,latEntuklomuilariharusdial
arth
PS
I(M
UnivesitasUdaym
JL PB
Sldiman D€npas
BaliDA.['TAR IST
ARCTIIVE
O!
COMMUNITYHEAI
{
PEDOMAN BAGI PENUIISEDITORIAL
I€nomena
Minue"minm
BelalkoholDr
Ddpal,nya
NiLlhPutusu
iymi
ARII(EL
PENIIIfiAN
Stu<li
Kualihril:
PenEd.manComhnit!
laad#
D.l
PencegahanDdd
Berdd.n
I
KeiutSw
j
a,An.k
Ag@g Istri WulanKri6nhdei
Ak.pt
bilitas, UtiltuasiDa
Adopsi UpayaPcrdtguldgd
Hiv Melarui Kadcr Des. Pe.luliAi&
Dari PerspcktifMasyd.lat
Di(ora
Dopasd
N, M, S.
Nopiyai,
D. P. Y.(uhiati
P.A.Indrayathi, R. Lisryowati...Zl
Ket
hm
la.tob4.illrs
Spp.ftb
Pad.Sisrlasi
saru
pe.em
Bagim Ata! Untuk Pen8enbangimPiobiotik
Id.Alu
Sd Sinca MahaUni,Y
Ramona, I Nen8rl Sujaya ...,,,,,...,,. 83Increasing Hiv
ftoalence
Amdg
How Id It Pftsent€dh
Th€M.dia
Femal. S.x Workers In
l{don.sia:
Andh
ScholdlyJoh.b?
di
DE6
Mutiauu&
KdtuEasem, Ba& 201JNopiydi,
Artaw lla
Purra,r€noDeM
Kematian Bavi YuliXtmab-
s€ptarini. SnPenggm
Alat PelinilunaDiri
{Ap(0D
Kad
Heho8tobin padaPetani
PegAur
Pestisida Di D€sa Riang Cede/ Kecamatan pen.bel,Made
Alu
Hitapetiwi
Suryadlrlutu Alu
RhamdiSuf.lhi,
Cede Herry
lutl]da
.
KaraktensdkOrB
oleptrkD
Gizi pie Suhtituei reriguDms
112
Tcpua
P,ti JagunA Nus. Peni.latZ",
M"y.r
Temodi6isi
ABSTRACI
vil{e
arDScadu
((DIA) !rc3ram has be6 sn&.redi.
Dnpasrr disri.r sine 2010. Desp elie ihportnne o(
oonunit
padi.iparion fo..
cstu1
.omunity based progra6, noHearn
hs
ben .ondued io erploEo,mrnity
pr(eP6m r€SrdinS KDPA poEram.nris @ar.h is ained ro exploEolmuity
pereprimEgdding,ept
bitiiy.urilizaiioq
d adoprion ot rh.KDPA
psgr,n
li6
oiiunity
Frspedive.Tne &sign Ged intn;
r€Earch is desdiptiw with qualibiive dda oledion meinod thftogh sirtms
srcupdisGsim
in sii yiltagE inDe.p,s.
Daiawafub*d
Eins tnenaHc alysi6.xDPA iswenidp|d
as itis F(eivedas inpo
tissue
b
be bcrhd in rhe conmmi9. Howeva, nany opiniocnis
coretug
who sndrdb.
Sivd Lhe Dle tadE'. Lack of prc8.m inimdudion 60 dE
(mmuity,
also hish stigna md dGoininationre
lred in low uiilizatjon oI the progrm. vilages wi& adive KDPA haw @odueda vdety ol rtrVrelahd adivities 6rely .rdied out by du
ls
adive viuage.. Tnere islj.r
orbese.
adulEud
teroBeE, betummm
dwon4
d betwM L\e memba or haditional d non tadftional hmleb. Pograe adoplion is hmFred by ine h& olelmihar
ot villageaurhnftiB
.llnihdEsar.soIKDIApmghm.Thertiliaddandadoptisor(DPApr%rffi
aE sub{ptinal. Intudndion or (DPA ptugran ro dE
olmmuy
and prcvision ot pro8laiEsorG
snodd be inprow.l.ycuuotdi vilLaf. ArDs &7rts Pn.t"n, |dptabitity, utiti2ati. mll aaopdon.
AKSEFTABILITAS,
UTILISASI DAN
ADOPSI
UPAYA
PENANGGULANGAN
HIV
MELALUI
KADER DESA PEDULI
AIDS DARI
PERSPEKTIF
MASYARAKAT
DI
KOTA DENPASAR
N. M. S.
Nopiydii
D. P. YKmiati,
P. A. IndEynthi, R.Listyow.ti
Pro8ram Studi Ilmu Kesehatd Masyarakat,Iakulias&dokte.anUnivesitasUdayea
tEmail md$inopiydi@yahoo..om
ADSINAX
Prc3i.r
Kader Desa Peduli AID5 (XDPA) ehn dneh8Ea!.*an di (ob Denpas sqar bhun 2010.Patisipasi masyaralai p€nl]n8
ml!r.
mnuja]lg keberhasit poBrah, n.mun penetftimy
3nsggali peepsi
m3yaal.t
ierhadap pmShh KDPA belum petrBndihruln,Pa.litim
ini betujuemu
majajasi 6pek .ks?tabi1i6, urirsasid
adoFi p63ran KDPA dan perspekrifruFra*ai.
R caS
penelitie adabn de6kiiptd dmaa ndod€ pm8lnpulm darahr;librif
mr,]tri
effi
FGD di 6ah Desa di Dmpasar. Dara diotand6sm
malisis l€mELAlpptabintu pmgrffi XDPA.uxup baik *aEm
lryralarhmddagi
Hrv ybaSaj m6.lahyag
p€nnngmtol
diabsi.Nm4
masih ter.lapai p€rhedm p€ndapar mmS€mi siapa yang seha]@ya oenjadi *adT. Kuraqnya pengenalan prcgran kepa.tan6ya.kd
E .
tinSsiny;*ia-r dr d.{i@i
Erhad4p oDna bc-psga,uh bnadJprldJr)a
ubhras.rDpi
o;j
d.n8
KDPA alb! rer,hnetalsfJd
t"giarr
tesErMErla
n.)d,r3i",r3d,talart
olelDe*dery
KDIAhiary
ak6f. Panisipasi nasrEar.i dalam keFah-kegiah rerkait HIv sasih turmg optinald
rerdapat ketispansmal*s
mtua rebmpor dek3a dan rmaj4bri-bli
den8
psmpuanseda
ggoiab
jar ditus dng,n bm,ar adat. Adopsi pbgiam dihambar otehEndaluyakonihep.nfriniahded
hrbaany?dulmg slnbtidaya.urilisdi*ft
adopeipbAr:r
KDPA dr Dmp6d tu.m l L.rE.pbnul.scltrisi
prgrm
mPA keordamslrd,
dd
dutun8
$hbadaya PrcsrdPENDAHULUAN
c€jar.
k us Hrv
PerramL)diiemukm
pada
t}u
I93Zierjadi
p€ningkatm
kejadi H]].i
Indon€sia
dm
padat
im
2012 te.dapat 15.372kdus
HM
3.541kdtrs
AID5 (Di4en P2PL 2012). Provitri Balimmlliki
prwalensi
AIDS
ledua
t€rtin8Ei
di Indonesia padataha
2012 yairu sebes7154
pe!
100,000 populasi(Dirjm
P2PL 2012). Modusuram
petunard
HIv
di hdoresiamaupu
di,ali
adalahnel.hi
hubmSm
**.
h€r.rcFk$at
(DnjmP2PL m12).
Lonisnya
pmulard
HW hetercFksualdm8
epismrrm
pekerja*ks
perempum (PsP)kini
relah melu6t€
popnlasi umtrmydg
ditandai d€ngm peninAkatankejadi
padaibu
ehall
ias8a
d
jusabal
barubnir (Diim
P2PL 2012 Muliawan 2003, KPAP Bali 2011). Tddapat k€hawatiranyds
clkup
beralasm
bahm
epidemiHIv
&
AIDStelah
meluas menjadi 8ad,l,zed epidtr,.Sejak
tahm
2010,
Pene.intahPrcvinsi
lali
nm8inisiasi
prcgrd
Peanggulang HMe6asGnasyd.kat
melalui pemh€ntukd Kader Desa Peduli AIDS (KDPA) di seriap desa di€l!tuh
Bali,Kadd
D.e
Pedrli AIDSini
terdinddi
tokoh tokoh masyar.l€t
ymg
dianggapmemilikipengaruhya,r8dih apkmdapat
menjadi
pe.pdj&8o
tansan
petuEdkeFhaim
dalm
payanpaianinlomasi
HIv,
mendeteksi masyarakat
yangberkil@,
metuju!
anggota masyar.laty g
berisikoke
layane
VCI,
se.rafrsdampingi
ggota masyarakt yar8mmddita
Hry-AIDS((PAP
Bali2010)-Hasil€lrludipio*syngdilakuk
tahu
2012 terhadap lengelola
dd
pelaksanaPloElm
nenujukLm
bahwaj
skaud
progra4 pecapaidoutput,impl€m{rai
yms
ku s
optimal.
Susraimbilirasprcg.an jusa t€rancam oleh teterbatasm
smh€.
dayaprogrd
(Nopiyani 2012). Selainitu,
partisilasimasyd.Iat
dalam k%iatankegiatd
p€negahmHIv
ydg
diselenggarakan oleh KDPA
di
Flagi
besar
desa dikatakm
nasih
radah
(Nopirai
2012).N.mun
hingga
saatini
belumlemah dnaloLm
penelitim reriadapproglm
(DlA
dari perspektif masyarakatmtuk
memb.rilm bulii
nmEenai
at*ptabitias, utilbasi
*rta
adopsi
prcgrm
ydg
n€rupalm
faktor-Iaktor
p€nting
utuk
neningkat*d
efektivitasprc$am
keseharm herbsismasyarakat. Ol€h karma
itu,
p€n€litid
ini bertujue
mtut
nenjawabpertmyad:
,?agaimm
alseptabilita,utilisasi, adopsi
pro8rm KDPA dan peEpeltif masya.akat di Denpasai pada
tah6
2013?"METODI
Pmelitim ini
men881mtmrdcang
deskriPtil
d€ngd
neiod€pmgmpulm
data tual
adl
neialuielrm
r.0.6 37o!P dirdrsions (FGD)ym8
dilaku]<
di eMm D.sa di Kota Denp6ar. Pemilihm Desadilalold
saa& purposilbeldawkm
keaktirmd i
KDPAy6g
diperolehdari
nnsnkosultdi
dm8pihal< (omisi P€nmggrnarSmAIDS (KPA)
Kota
Dopl,ft.
Facus stuupdk
usioni
dilakuk
lerhadaptelompok
lakilalj
dewasa,
perenpua.lew6a
e.ta remja diti8a Desa
d6ge
XDPA akiildn
tiga Desadmgm KDPA lftrang atdJ.
Pen8mflnd
datadnalul
padabuld
Agutus hin88a(aratredsiik InJofran
Karattsistik
ddi
laki-laki dewasaymg
te.libat dalampenelitia
ini
adalah berusia 35 hingga 66tahu
dengd tinglatselolah dasal (5D) hingSa saiana shata
1
(S1).
Untuk
kel@lol
perempud*asa,
lesdta
FGD berusia 35 hinsea65
talun
dan
memiliti
latd
belakmEpedidild
SD
hing8a51,
S€dangkmpada
kelompol
lemaF,
terdapat dua beiasmaja
perenpud
dmmlat
orh8
remaja lakilald betusia 13 hingsa 22 rahm.
Latar lelakang pendidikan
remjai€mja
teEebut be.kisar antaG*lolah
nmengahPertda
(sMP) hi.88a DiPlma 1 (D1).Akcptabilitd
PrcEIm KDPApe*rta menyatald
bahwa lebdadakade. dalam
bid
SHw
pentingmtuk
osingtaikm
aksesmasy
alat terhadap inlomasi dmintryetui Ekait
HIV,"k"lau
eut
t soln sih pating, yrlau misalnra dia tte\c^l ladi ktnd IKDPA| tan,s"W
isdlnw solnna,
nonla,ktldt sala
unld
kediw
kzsehrtdn kmngo* kxtouhta, agok
*dlkit ngr,
atau agak MLt-tuIn. kbih baik sdlr ninlokt
tend
rang uddh jani k'ddtrapN
kan
lebihnla
bua\,lebih akab, flggak tunalt*tits
iusd."(P,tnl-s(t2)
Mesrjpm,
selu&h
inJomanmm8
SSap pentingk bdadam (DPA
di masy..al<at,hsih
terdapatpdb€dad
otini
mengmi
siapa
yng
idealnyamenjadi kadei. Kelompok lal<ilaki
dMe
berpmdapat bahwa6a
p€milihd KDPAsaat ini sudah tepat yaitu denEd
nemilih
toloh-tokoh nasyaralet
*perti
l@paladuu,aparat
desa 6tau ormg-ormgydg
m€miliLi jabatanpmting
di
lEydalar
Hal
ierseburdikarenatd
orang{rm8
t€sebut
lebil
berpmSamhdd
m€miliki kedekatmdmgd
aasraralar. Selain itu, tokoh+okoh@yaralGt
t€r*blt
dapatn6yelipk
inlomsi
mm8mai
HWdald
tegiat
arau p.rremum rorindi
ma6ya.aklt tidak
dilerlukawakhr
khuss
uhrk
pmbenm
i.
ol]@i
mengmaiHIV.
Tokohm6],rralat
kbagai
KDPAjusa
dapat m€ngatasitesul
a
dalam mengumPu*m ma6yaralQt."lani
dia
[iokoh
naswokttl
bis
bbetulah,tidnkm$u
n
nbi.mknnitt
[HM,
Dalm pdtmtdn
npaitu
disintSun& dibntuoktn, nL
bi*
iuqa-Kebetulan ngu
prl,
otu o/ang bnnlakktdmw
tkDPAl dilatmqia. Nlahpeinnn
tnhlans
iddi
tdnSsutsifuvbnla dia. Mengu pulk"ntaag
itr
nEE'*n
ah. Xalo dari daabdu ntdrn,"
(BPX-DTK4)Selain
iru,
menginsat (D?A
PeMngguldgal
Hw dalm
benfrrk upayapadi<tik
ma6yaralatmaupu
upaya,upaya
lain petinA
htuk
dilaluta
bana
kejadid
Hw
rag
terushenfts
maingtat, Kelmpok
lakilaki
dm
pdmpum
dewasa bernggapan banwaya8
l,erbilo
terktu
HW
adalahp
aremaja.
Mereka menyar.t@
bahm
lpara
prcmotil
dm
pH€ntir
dalm
bidang HrV itup{ting uhrk
membe(ali mdeka*6agai
orargtua*hingE
dalat
men8araika analnya agar terhindd
ddi
"XnLa kna ebagoi ordngtua tau jadi
gwasi
frudnnq bisd Aibditdhth,fls
hnti-h"ti
Molah
ini,lan
gitu.rsb
otanStudnYi n88ak
tah
kh
surh
jrya." (BPK_DT(J)
S€la8im
besd
pe*rta
FCDbait
di
Desadeng
KDPAaltil
maupmdenan (DPA
ku
a aktil
mmyatala
bahwa merekabelM
pemah mend6ga.tentdg
prc8re
KDPAhaupE
latmg
keberada k
dd ydg
telah dilarih dibiddg
HMi
D€.a mqeka. Hal rer@butm@Sindik4ftm
kurdgnya
sosialisasiprogrm ini
lepada masydalat *bagaipopdasi
sarard dan
prc8rm
KDPA.setelah
mendengd
P4jelasd
tmrmSmeruPakan
Pekiam
yd8
b€rsilattulada,
6aka.ln
6ulitmtul
mdekftt
d88ota
masyarakt
utuk
bekdja m€njadi KDPA. Tokoh-iokoh hasyaralatdiarSSap
mau
d
mampu
dald
melalsmatm
pengabdie*lagai
KDPA tmpa memerlulan imbalan!h!sus.
M6Lip6 *luruh
hlormm
mmyaialm
bahwa kebaadaan KDPApmtin8
d
dap6t
dit€rima,
merekammr€butk
bahwa
inlomasi ydg
diberild
oleh KDPAkemugkinm
besd kurangditeMya
oleh masyealat." Wah, lah t ydng mtub d i p
d!
LhhMibu-ibu IKDPAI
ddn
sini juga, biso Aiuhggdl sdnd ibu-ibl yrng lnin." (lBUHampn relurh
inlom
meny€blrkdb.nwa meeka Iebih memilih
utul
mendapatinlomi
tentmg HWdan
teagake*hat
dib
di.gldkad.r
kena
KDPA tidalndilili
latarbelatanSke*hata
da
hmyamenj.l
i
p€latihd
" Ktl, tib c t ind 6 iap
"
gi
t
dl tun i uk seb d\aiktLa,
dilatin 3 h,nlo
own
Aia. Ktlon884k
nd,
bdcsbttu.
Paling t,unldLbih banydk ddri'IV itu, ddlirylo d"n lotihtn 3 h,nntd itu." (BPK_D'|(J)
Utililadi
PreEru
KDPAPro8rd
KDPA tehndilatranaka
di Kota Denpasar sejak
tane
m10.Dalm
p€rkembagmya, implemmiasi
pm8ld
KDPA bdh€da-beda
di
hasinrmasingDesa,
Ada
Dsa
ym8
KDPAnyaakrl
berl<egiataar1eu
tida*
sedikii
pulaD
i lGD
ymg
dilakul
denEdkeloEpok
laLitali
dd
pdhlum
dewasasena
rem.ja
disebutkd hahwadi
Desadeng
KDIA aktit
telah.Uan8sm8kml@giatan-kegiatan
FlEggulanSm HIv
seperti
poylrtuhd dan
p€mbagikondom.
kgiatan ymg
laling
seringdi*lmggdala
ol€h
KDPA
adalahpdyrluh Di
Desa
deng
KDPAkrdE
aktiJ, keSiatdlrohotif-lremtif
t€rkait
HIv
m8at
jarmg
banld
tidak"Harcnya
pdl
lpenrullh,n kntangpddapat
ydg
lerleda
menS@i
siapayeg *haesn/a
Mj.di
(DPA.M6lmt
meleka,
p€naSua
iotoh-tokohmasya.alQt
*Pef6
lePa1aduM
de
apdat
desaaIm
hmy€babkm
lormS
optimalnya hDgsi KDPA karenatokoh-aoloh
t
6ebut
reftmya
telah memitkilesibukm yanA
olup
padat."Lebih boik tudd dikhatstun,
Kfitu
k ldubliat
ktn tug6nw 6udan bdnyak.Ktlau [ktturl dikhtsusk"n Lntuk AIDS dinIk ddl tusirlisbi k nLbih^!rnpe,"
(!BU_DPK2)
Menurut mereka,
(DPA
*baiknyabrdin
dan
mggota
masyaratat yanStida!
dililih
karenajalar.mya
di
Desa,melainknldmakeluwetrdalmbd8arn
dd
k€termpilm
dalu
b€rkomuikasi"Menttut pendapat
s!o,
|KDPAIlrng
lu
a, pintd bn*aul d,abdani bdtatdpnuki
tzprdr nasydraknt, Nontiktliu
dia nttdkbdanit Stogi dk,
k
natu-" (IBU DPK6)Krite.ia lain
ymg
pentingdimilih
oleh
KDPA
dalahlffipum
uhrk
mdjaga
rahasiak*m h
ra
dmsm
demikim
mal€ n4ydalat
yangbemsalah
dmg
HIV
akm
lelue
menentaka mNlannya
"Tapi lalo @nh yi hdtus di irya,tutwia.
kndd
siapd taa !an8 iddt k^dq tu rgrk*
Lngek"n, W' mbd' gi tu lah i stibhnlr,Iadi ktla
ndrrut
soyalang jani ktndtu
yd hdtus rinP irsn ruhGir. Krtotuns
HN|.
Ya Ltlobi
/utinl|h
ini
aL 3b
an sekli,
Ini lnn
bdtdhun tahsn tukk odo." (BPK DTK4)Msy
alat ymg trelstatus sebaEaim.sydakat
pendat
s
di
Desadmsa
(DPA aktil
mmyataL
bahwa mereIa tidak pemahmen8lati
pmr.nulE
HIV&
AIDSkem
tidakpmah
menerihamdmS
dari pihak D6a,"Krltu
etdllt
tiynng kawl titlokpnan
ennh,
unr|afl\ar" (BPK_DSK8)Hal
t€r*but
disebabkd
olehsus.Inya
nm8mprnkm
masydakaty
E
herParm
anSSotaBdjar
Dinas(bukan
ssota
Bdj
Adat)
mhrk
berpetisipasi
dalm
kedatd-k%iat
kemasyaratatan
tefr
asuk kegiatantEtait
HIv.
BerM.
dsg
mEgora BmjarAdat
mE8ota
Bmjd
Dinastidak
di&at
olehaiurm'aturm Eadisionar
(m8',ui, yd8
"Mnk"rya pen!.bofln
inJarui
tdtongHN & AIDS di linglrun\in bantat a.l,t
eji.
ktend
Mryr
baniat rdnt itu ad'cuiS@i8.
Krk4
dic
n88dkdot
g iru dia ke a tdnksi.Bis
iankii d.nd,did ke o.
Mi*t
dantu
jfta pendudukpndttang
dindont, dia nd,k datang, tidokLar
sonksi itu," (BPK DSK4)B6daluF
partisipasi
msya
ralar
Des
Ditusdalm
k€giatm-kgiatankelEyaralalall,
nGaln]n keaiatan Eotong @Yon& menebabkd
kenggan unrk
menyasar
nE8ora
adjd
Dinasdatm
kegiatmierka
HIV & AIDS.'
rab,
Ip. nds dak pe n d tt ongl dip arygi Int
k dttdngk
penv luhonnngkin
sulit,
Untukkaja
bakti snios
ah setdgah ati kepald drsunnltnonggil-Itu Mohn
yd, rl"teng d?d n\EoL" (BPK DSKJ)Pserta
ICD
yanS
heru?ald
pendrdxk Banjar Dinas
meny.talbahw.
mercka
juga
membutunld
infomsi
menami
HIv &
AIDS agardapatmogupayal
tindakan-tindak"rabu
rnya sihpdSa tcu
hdtangHNI nbdk,
Bit
tuntiny
tr{
Dm srya n88dkik"tikutan
sepotiitu
nonti,r (BPK-DSK')Mekipun
di
Desadengd
KDPAakil
r€lahdilalsarEl
up.yapddidikm
krclEte
masyarakat terlait HIV,belm
seluf!
mESolanasFral€r r€i88kau
oleh infomasi. Di beberapa Desa
dgka
kthadir
masydakatdalan
k%iatanpa}lluhm
rciatil rendah. Beberapah.l
yd8
di*butk
sebaEai faktor penFbabMdaln}?
p
ti+asi
@yaralat
daramke8iarn
!6yuluhm
ar
a lain
laktorkeibukn
*rta
kejenuhm masya.alatterhadap inlomasi t€rkaft HIv.
"K"nnE
ngd6a penuntngkh
rasno
inlomrei ttdtanSHNl.
saalryakan
d^hsin9
d
8d
ya.kdi
laku
d.aget Wnlutuhrn
di
banlat buon." (RMI DPKS)Ke8iald
pmylluhd
y
B dimotorioleh KDPA berrujud
6tuk
mminBkarkdpq8etahum
dm
menperbaikiFEepsi
yanS
salahmal8mai HIV,
Mestipm
telah
diadalm
pmlduhm
tentmgHIv,
bebenpa inJoman masih memilikiper*psirm8lelitutatang carapmddm
HIV.Dalm
FGD ierdapatle*rta
ym8menyaiat
bahwaHIv
daPatnhular
m€lalui interaksi
reh
i,h
i
dengd
pmrlerfta
d6
ilga helaluimalmd
"Di
W
itu
sdyadrngd
topi nggd*knnplit saya deage
!a,
Tapi kttonladdn hdktnnf kalo nggok sdlah
IHNI
tubism
uht, Seknonx k nbiat iknn qrnktn dikasi
nakindaw| di,wtk
ngitu, Yo mungkin bbr iugo diktsi obotlary
kib
nda*ttt
supdla@t,
Ma*,nanYng
n88o*owt
dituc*a git,
k a brhayc pok. Mun4kindkunnkjaru rydSelaih
ifrr
s.lah saruinJoM
ddi
DesadenAe
(DPA
atril
bera8Eapbanwa
HIV
bisa
dinrla*n
melalui"Sodlnyd ndd pdnah sr:t/r den\d !o,
ddd lkasus HIVI ya g nenulat melalti
kdingot." llBU_DPK4)
PerseFi-pe!*psiymAm ihkeliru
di
msyealat
mengindikasik larMa
upayapedidikm le*hatan moFrakat
terkait
tUV
perlu lebih
ditingkatt
.Kdmrokldaiaendemgmmujul*
Fng€tahlm ym8
lebihhail
mag€naiHMib
dingkm
kelompok dewda.Hal
ter*but
khugkilE
karena remaja lebihbnyak
t€rpapddm8m
inlomasim{gmai
HIV
oleh
kaHa
b
yaknyaint€nmi
HIv
ymE menyasalen4a
di "Dari SMP itubn
dopet kito tdtan& lPA, biolo\i, Whlokit, Ndh dnn sMAjuga sdya
k
ikat aryanbcsi di skolahdtnk betulnnjuganinIodtp ytluhan
tentdnS HM|AIDS
dni
din6kvhttan
otuu dan aryanitBi ldng |ain." (F.MI_
DPKl)
Beberapa
pe*.ta
FGDmeujukk
pmget
hua
y
g
bai!
menEenaiHry
mmu
masih terdaPatPerda
takututu!
h€rintdaksidagd
pendenta HlV, ,Mahn k dtnS-tunang yary sdnhta,
pun
tdton|
cotu penuLonn [HIV] langtidol keldlui h"l
itt
puan6ih
nd6a
bdgaina a...tatat." (IBU-DPY,5)Selain
*bagai
penbdi
inloeasi
kelada masyaralat, kader ju8adihdapkd
Impu
ndFdi
perpmjms
r
sm
d
i iena8a kesehatanqtuk
mendmpingior
g
,aE
hidupd6gd
HM
AIDS(oDHA)
erta
mmjtmbarani aasyarakatymg
berisito
utu*
bisa
menEalieslaydm
l@seling
do
testinS
HIV.AA
kadd
bisa
meodlhi
harap Prc8ram, naka pmlinS bagi kadermtul
bisa menjadiso&k
yans diper€ya olehmatydakat
Mh8dai
kader
sebagaipihak
ydg
dapat
dipercaF
utuk
m€ngdrkald
pemasalahm
tentangHIV, ada
ym8
m€ngatakd trahwa lebih mudahmtul
bicda denEaddg
yd8
tidaL tuereta
keul
nmu
dapatdipereF
tapasiia$ya, misalnya temga kesehatan
mauPe
tmaEa non-keelEtan
yanSrerlatih.
Ad
ya ketakutma(a
sti8mad
diskrimiffii
jfia
menEoSkaPkdm.ealah tertlitHIVpada
tmm
atau orm8yas
merekakml
juSamaja&
slah satulal
y
g menghmbarutili$i
KDPA."Mangkh onnS long
belu
kita )efldlhh,kAn*ndt
nenkan ncnglinkqfu
dir nBBo* ttu i ani n6ek! tu ksnun Skiun bisd
kt4d|ita
panya nubtagon pribadinedt
tu bieogok@i"u
dA,nhb.
Tokutay, k
nffiskinm
ioAinwtM
tM
W
trto
stu
offi|
yots iMhotau laag nggdk letul tan kmungkinon Lntuk apo
nm
nlebann sdn4tffi.n-tNMnlr,
n88akona
untuntnya"Dominsi
dai
kelmpok
laki-lak
dew6a dalaa
KDPA jusa mmjadiFmbahala
dalam
diik6i-
Pelibatp€rempum dewasa
dan
Maja
dira6ap€nting
6tul
menjngkatk
atss ddi
kelompok-kelmpok
terEbut
terhadapinfomsi
HlV, Pe*rta
menEungkapldkeeggqgd
unhrk mengkmsultasitm arau menmyakaniilomdi
te*ait
HIVkepada
kada
dm8e
ienis
kelaninAdr
?dbacnsdikit
ngu, canggrig. Soclnyd kita ndaw tntnngHN
AIDSy"ry nentr
S\at se]. beb6,Mngkin
ogak
8ituu
gitu dikit lah. Ktlots6aru
cMk
loMih
bira lebin.nal." (RMI-SKYl)Adopsi
ProArd
(DPA
adopsi
pro8rffi
KDPAmasih
kur
g
optimal.Sebagi
bew
De
masihmenjala*m
l(egiatm ym8dinisiasi oleh Dinas
Kesehat maupu
Knisi
Pene88llangan AIDS. Satah sat! desaydg
tdlibat
dalafr
Fnelitim
int
telal nelalGeald
berbasai t€siaianterkait
HIV
*perti
pmlduh
dm
Pendistribusid
kondon,
Tid.k
hdya
kuantitar cakulan darite8iatm-kegiarm
te6ebut iusa clkup luas.
"Sotiali@i lpenyuluho
HNl
ke PKKd,n band
banjt
di
mins
nosinsbanj
dt S"nut Kluh korn*nw sudahh,mpi stdtrs
pqsn
ya,"
(BPR_ DSTJ)Komihen
dari aparai desa sanSatdiperlukan
untu*
nmujmg
kegiatdPendggllangd
HMi
masyaralat.KudSnya
komihnenddi
Desa untukmamjm8
uPayaP4mSaulans
Hrv
moyebalke
ridak
attifnya
keAiatm KDPA di leberapa D€sa."S.benatnye sedth wnan diaiuka ke
kefuahan bAhw
di
tiap bafljat pdludiodakdn
pd!"luhnn HIV
tapi sonpePkttung belun dAd dndak
lonid
dan K.lwahtn." QBU XPT3)lro8rm
KDPA
kepada
masy akarbelm
dilakdan oleh pihak
dee
seiing8a masyara*ai
tidak
hengetahuil@beradam
pro8lam.
Hal
tasbur
ndynatk
r€ndalhyakomitme
danpihak Desa
ot1'k
m4gadopsip.ognm
ini
*bagai salah satulakbr
penghahbatimplehentasi
prograh.
PeE€psi
dni
frengenai rendannya nsikorerkea
HIVdd
kejenuhm masyararaiald
upaya, uPaya pemb€riminlomasi
tdkait
HIV juga menghambat pa.tisipasimsy
akat dalampro8rn
<DPA, K€sdftanutul
menjangkau masyaiakat
pendatm8deg
upayalEnmggul
gmHwtakait
dmgd
tidai
ad
yaaturd
yms beEilatnmgikat
sep€rti pada nasya.alatBaja.
Adat m€nyebahkrnMdahn n
partisipasifrasl,?ratat
pmdatangdalm
proFamKDPA
d
upaya-upayapen
gguleganHIv
laimya.
(eiidalgqcayam
akankapasit4 ka.ler
ymE tidaL
memilikilarar
b€la&mgL€sehat
dd
dilarihhmya
datan
wal<tu singkat ber?oteNi henShambatutilis4i
KDPA.?€nilihm
tader yB
tidak
menperhatiklnketetuakilan
dari
po[Elasi
lerempud
dewasa
sata
renaja
dapat mojadi
ffiber
rendannya utilisasi prcgrah oleh kelompok-kelompokhsra.akar
te6ebut, Selainitu,
masih tingginyastigfr
dm
diskiminasi tqhadap pmdenta
HIVjuga berpotensl menyebabkm rendalnrya utilisasi
p!o8!d,
dimana masydal,takd
menghindan
utl'k
magktudrasikd
ataum€mintabmtu
hderketikamereka memilikimelal
terkat HIv.PEMBAHASAN
Aleptabilitas
pro8rar
menu-iukl@
sejauhnda
Prosrm
re.*but
dapat
djterima
oleh
masydakatpelShmbal
prcgran KDPABerdasarkd peispektif masyaralat,
Iaktor
Psdukung dari
program KDPAadalah lesadalan masr?rakat
al<dbesamya pemasaland Hry. Oleh
tdma
itu,
prcgrm
KDPA sebagai salah satuupaya
p€mggulanS
Htv
&og8ap
pmtinS oleh maraiakat
urr*
dllahkdr.
Fattor
pmduluE
laimya adalah admyak€butuh
mdrnralat
aLd
inlomasi m€h8@aiHIV
y
E
mudah
dialsessdt
addya
strukturBajd
A.lat
y
ameniliki
tekuaran untuk nm8atu1 .lan(688e!a}}
walSanya melaluiatlrd-aruran hadisiorol (awi8-awi8).
berdasarlan
atas
k.ssaid
!.ografr
da8d
nilai-nilai sosial budaya lokalydg
dimut oleh masydal<at iBattacharlAa 2001&
McKeMie 2004. ASar suatupro8rd
lisa diieima oleh masyarakat, masyarakathatus
terlebih
dahulu mengsal
ataumenger.hri kebe.adaan pro8ram. Hasil
pelidm
mmmjulld
bahwaprogrm
(DPA
belm
dikmal oleh sebagie besarmasrarakat, Hal te.seblt nengindikasika
mdih
lum8
ya
sosialisasidari
pihakDes
tentangkebqada
prcgram dkebeftda
kadd
k€pada masyaralet, S6ialisasimflgemi
keb€radamprogrm
KDPA
adalahprsyarat
pfllin8
baSiimplementa.i
prc8lam
ymg
optihal.Idealnya masyarakat
sasa! mmahdi
tuju
,
aktivitas, serta m.nJaatprcgrm
bagi
nasyarakat(WHO
2007). S€caramm,
Pe81m
PddSSnlangm
Hlv
melalui
pmbetuk
lader
di
bidangHMapat
diterim
oleh
masyaralGtt!rcna adanya ha.apm masyaratai bahwa
kebemdm
t<aderdapat
berkontribusidalm
mm8ardi epidemi HIvyeg
makin Prograh KDPA merupakrprcBrm
PmdSSddgd HIv
beEilatprcnol'J-Prev€ntf ym8
m688mald
tokohlokoh masyalalaisebaSailader(rcAIBali2010). I'leskipunkmep
danproSr
ini adahn Prc8ramle@ggule8an
HrV
berbasis kommitas,pa&
koyata&nya
prcgm
ini
l€bih besilar"r?-dm,".
Iika ditinjaudari
*iarahnya,
pro8ramini
diinisiasiol€h
Pemerintahmel.lui su.at edaru
Gubmur
dmsmketdlibar
masyaia&atymg
trmg
optinal dalamp€r€n.man
mupr
impluatasi
proglm
(IOAP2010)
.
salah satuwjud
dan
kurang optimaln?
paftisipasi masyaraLat adalahtidal
adanya partisipasi mayaralat
dalm
pdacanaan
pro$am
temasrk
dalm
pemilih
tader.
Su.at edarddi
Gub€muimens
iul
tokoh+okohmasydalal yana mmjadi
kadq
idealny.baasal
dan
FMaLjlm
k€palailusu,
aParat
d6a,
penglms
P(K
ataupu
karmg
tal@
(KPAI
2010). De6nisikader
ke*hatd mmu(t
WHO ya
u"nn\gata noslalaktt dimatu ndekt bekdjo,
dipilih oLeh
nawaLtt,
ktgi"tdnyr
d.pntdiryttcngyntituabtan
padr
dgyrfrktt,
didukung aleh sisten lckh"tm tapi ndalhdus diodi
boia
dati aryanis6i laehrtan, drn nemiliki us\tu pelttih"nla
g
Lbih singkntdibanniflskM
wk4j4
ptof$ionot"lwllo
2004.
JiIa didnj.u
dad detuisi teEebut naka idealnF selel$i <lm relfrtmen kadermelibattm
hdFralat
ebagai
esard
prog.m,
ymg tidak tdjadi padapro8rd
KDPA. Seleksid
rekrutmm kader pada plogramKDIA
sebaAim b€sa.iiiakrkan
oleh Kepala Dee(Nopiy
i2011).Se
a
ak*ptabilftas masyarakatldhadap p@E1m
KDPAokup
baik kal€mprogrm
ini dianggap P€ntin8mtuk
mmanSgllagi
epidemiHIV.
NmuL
te.dapat pendapatyeE
b€rb€da menAeMi siapaydg
idealnn
mejadi
kader,Pemilih
k
da
yeg
bems,
danbkoh msyaralar
atau dan ang8ota maeya.aklt memiliki kelebihmdd
kekurngd
masinS-m4ing,Nmur!
lal
yanglalin8pentinAuh*diperhatila
dalam selelsi
d pereknt
kaderadalah
tete.libatan
msy
atat
dalm
p€nentun kdieria
dd
pemilihm kadtr(Bhattacharyy. 2001, wHO 2004.
Hulu8m
tda
masyarakatdenEm kader netupalan fattor
pmmtu
penting
dari
elttivftas
prc8ru
ym8
acapkali
terabailjn
(Bhattachat7a 2001, WHO 2007).Prosm-proErd
kaddyd8
sds.s
se@aebllisit
maupmimpli5ilt
memlokuskm
keia
mereka
mrur
mmduku8
da
hmperkuat
interaksimtara
kaderd
mggota m.rydakat
salah satmya dengan
mtrosialisdik n
2007,
wllo
2aan.S€bagid
besr
progran kesehatanymE
mengAunakmkad€r
di
negaraneEda berkemban& seperti
di
India dB
Eladesh yang berasaldari
anggotamyaralat bai*
beberapa
yangmemilild
kedudlt
sosialek6mi
yarA rendah(!!Ho
2004.rrc8lam-prcsru
lenanggulanga
HIv *bagi
besd(e88uatm
kader
yds
merupakmbagian
dari
kelompok-kelompokyag
berisiko. Prcyek
KD?A yans
awalrLyadirintis
pertama
la,li
oleh
LmbaAa SwadayaM,syarakat
(tSM)
bemam
Yar?s
Ciha Ueadha Indonesia(YCt
)jrga
men88rakan
maaota
darilelompok
lalilaki
baisiko
tinggimtul
mmj
Ekau (elompollalj
lakipelmgga
wmita
pekrja
*ks
0<!A?
Balj
2010).I€ngAuam
tol<oh
tmy .lat y
Amemiliki kedudukan lomal & masyarakat
belum terbukri
er€kivitasnya. NamuoPenggunam
tokoh yang
berpmgarun pada l<elompok bensiko s.bagai kaderterutana
pada kelompok homoseksul di Amqika Serilat telah terbulri b€rhasildalam
mengubahperilaku sektual
ke perilaku seksualym8
lebjh*hat
(Kelly2004
linlerton
et al. 19931.Sebagia besar studi
mennjuktan
baiwa
penSgua
kider
ym8
bdel
dan
rusydalat
.limm
mer.ka bekeiammben(an
keuthSd
berupa tinE€i.yapmerinam
masyarakatrdladap
kader0
aHO 2007). Hal tersebut nempengaruhi eleltivitas poyebarm inlomasikeshatm
m
pm
poinSkara
shtus kekhatd
masydakat{tLHO
2004.Nuu
padaPro8rm HIV,
fenom€nayang
rdjadi
berbeda.
lenggmam Dreg
ymg dik@aldi masyaral<ai *bagai lad€r di bidmg HIV m€nimbulka poteBi rmdannya utilisasi
sePeti
y
8 reiadi
di
u8nd4
dim
a mereka lebihmnilih
petugd kesehatm atauordg
yang tidalm.eta
tml
sebagaikader (Mitchell 2001). Masih rinSginya
sti8m.l
diskrinimsi
ternadap ODHA membuarmasya.akat merasaterecm
jil,
statusHIV
oereka ditetanui oleh kaderyd8
metuPalm
EEota masyarakattenpar
nerek
tinggal (Mit.nel 2001).sehagian
besar ProFam
yd8
henpekdjarm
kader
percmpuan,khususya
utuk
bidangtesehare
ibudan anar. PemeE g
kebijal mutuya
beranggap
bahwa
perenpu
aka
l.bih
(ampu
dalm
mmbeika
layanmse.da elektif
(Haitrs
et al. 2007,wHo
2004.
Ale
t€tapi
jii<aditiniau
dari?enaalma
masaldu,
perm kaderlaki-laki
dalan pemggul
Se
epidemi*p€rti
l,enmggulm8
wabahkolda
saEat
besar (14HO 2004.Penggum
k
der
.lalam petE88uldam
HIv
memiliki
pemasalalE
tersendin tertairdmgm Bmdei dad ka.ler.
Hasn
lCD
hen,€butka
ba,hwa masih te.dapa! ketidaldeluasam m8goranasyd.kat untuk
membi@rak
nal-hal
rerkaitHrV
kepa.latade.
dengm jenisteLmin
berbeda, rerurama karmapMbi€am
reEebrtalm
mmyinggunghal-hal tabu
Fperti
hubungm sekual.KoMku@i dan
letidalolmam
utul
membioralm
hal hal t€rkit
HW!€pada
law
jenis adalah adanyaju
.n
ka.ler
ymg
proporsional berdaskm
jsis
kelmin
shrngga tidakal
tdjadi
krti(pangd alfts
terhadap inr€.vetui HIV. Berdasarkm hasil .valuasipro8lm
KDPAydg
dilakukm olehNopiyai
di
Kota Denpasd pada tahm 2011 diperoleh
hasn bahwa iasio kadu
laki-l.h
terhadappopulasi
laki..lald
jauh
lebih
tinggidibmdin8k
rasio kader
pdempuanterhada!
populasi
peFhpum ,mg
men8indikasikan bahwapiogEm
KDPAkur
g?,lr
ensrire" (NoPiyani 201u.dapat
may"babkd
in€kuitaspa&
alses terhadapintomdi
d layd
te*ait
HIV,
dima
lakilali
memiliki
alcesy
alebihna*
dib
dinSk permpu
.Ke*njdgd
ares
tdnadap
infomasijuga
te4adidtara
ng8ota
masyaralatBmjd
Ditus
dm
B
iar Adat
lGrena pelal<seam upayapmdidikm
k€sehatanmasyaratat lebih
Fring
diadat
wtui<mmjm8lou
m88oraBdid
Ditus.Bmid
adat sebagaibagi
dari
sbukturs6ial
masyarakat BaIi memiliki lekuasaayd8
lebih
besardibandingka
b
jar
dinaslarm
ad
yaaturm-atum
hadisi@al(awis awG)
yas
menAikat msAotabmid
adatddgd
sanlsi*anlsi sosial ba8ipaa
p€l
EEar (KPAP Bali 2011)- Halter*but
mmy€babka
partisipsi
masydakatlelih
rin86 jika suatu legiatantemuk
kegiatan ttrkaft HIv meng@ddg eggota
b
jd
adal dibandin8lmbmj.r
dnus.Meskipu
kaderyas
berasal darimasyarakat
menniti
kelebihm yaifir lebihdik@l
oleh masyarakat,perekrut
ka.lerydg
bemsalddi
m88ota
masyaral<atberpotetri mmu,unlan
utilisasi
kade! karem masyaralainehsa
bahwa kader teFebut samaFja seFrti
mer€kadale
hal
pa8€rahum
0rIrO
2004. Apalagi jika pelatihm kader berlar8smB sinskar sehing8akadd
tidak
dibekali
dflgm
itnu
dmkerermpnd
ydE dkup
untukdapat mengemba
nrEasnya.
Terkaitddg
utilisasi progran, terlihat bahwa di d€sa d€ngm KDPA aktit terdapat lebihbanyak kegiatm terkait Hrv dibndingkan
d68m
di
De dena
(DPA
tidakalril
M€skipm
dditia&
pafiisipasimsrmkat
dale
teEiaran terkait HIVmsih
kurmg oprimal ymE salah satunyater.emin dan rendannya anaka pa,tisipari
dalm
kegiata petuluhan HIV
y
g diailakan di Desa. DiDee
dengd KDPAtidak
aktif,keAiat
terkaitHIv
smgatjdag
bahld
tida(pemh
dilatulm.
Halini
megindikasftd
bahwateberadm
KDPAdapatmeninglatld
al*sinlorusi
kepada masydakat
melalui
tungsinya sebagai pehShubmgntara
stdkehnlddke*hatan
dengm
masyaalat.
Ndm
ddikid
@kupan dan legiatan tesebutmasih te.batas
dd
masihtddatat
dggotaMydalat
ym8
nmlliki
parepsiyeg
Adopsi
progEmintemalisasi nilai nilaj positil dan ?rog1m
bankm setehn
dulugd
danektml
prc8rd
dihmtilan
(M.Ketuie
2@4.AdoPn
prc8ram
di
lin8kal
orgmimi
salah 6atunya
ditdtulm
olehtetersediamdulm8m
smbd
daya (Bhattacla.r'ta2001
&
WHO 2007). Mm8inSalprogrd
KDPA
meftp.te
P1o81am dengsunber daya
yng
telbatas, komftma
dan D€sa Desa
di (ota Denpdd
utuk
*cara
m6din
hdyediak
smber daya bagi prcgam tesebut sangatnmmtuk
adopsi
erta
sEtainabilitas
Foaram.Nilai-nilai volmhrisme
dd
alttuisheyan8 ada
& My
alat
hmmtukm
adopsi
prc8rm
yag
men88mak lader terutama pada keadaan terbatasnyasmber daya
(wHo
2004, Nilainilai yangdiBalidirbutsebagai'"gay4n'meropatd
ealah raiu
alas
bagilader
KDPAy
gakrl melalldalm
tuEasnyag\Iopiydi
2011).Tidak ada
programkader ymg
bersifat "ore ses
lis
dli"
atauiidak
ada satu polaprc8rm
laderye8
ideal untuk mmcapaielekivitd
y
Esma
disdua
tmPat (WHO200a, Pellu ada pmyesuaimymg
dilatuld
terhadap kondisilokd
(WHO
2004.
Rmdannya partisiptrimasyaralal
dalam
pro8rm
KDPAlddampak pada rmdalmra
utilissi
*rta
adopsi program KDPA.
Dukdg&
sumbe! dayakrta
perbaikammjerial liogiam
Ferupa*an langkah srrategisyag
pmtingsustaiMbilit6 Plo8rah
(BhattachryTa 2004.SIMPTIIAN DAN SAXAN
ol
@Imsity
healthworlcrd, Tr.
L
ceL 369(95n),212r-2131-Ke[y, ]. A- {2004)
'Iopdar
opinion leadesmd
HIV prerenrion ped education: resolvinadisGpant
findings,md
im?licatioru lor the derelopm€nt ofetredjve
colmmity
prcBrdneJ,
AIDS Cate, 76(2), 139-750.KPAP Bali 12070) yada D6a Peduli AIDS P/%rar, Denpasal
(PAP Bali
(2011)'HM AIm
Data in BaliIron
year 1987 to Norember 2011,,[o{ine],
availablei http:/Apapbari. or&/data-hiv{-aids.htnlIa@s*d
30Love, M- B-, Gar.lne., K.
dd
kAio4
v.
(1994
'Commhity
Healh WorkeE:t{ho
they a.emd
w}Et
they do,,H.alth Edrcdtion
e
Behrvior, 2a@), 51G522.McKeMie,
R,
NaccareIa, L., Stemrt, A.od
'Ihompso.,c.
(2004 'rargetinswhat
matt€Ein
health promotionemluati@;
Usin8
the
RE-AIM approach ro identily suc.e$ in real-wotLdsetrilst,
E@ludnon itumal aJAtsttdl$ir, 7(7), re.
Mitchell,
K
(2001)'CorMuniiy
based HrV/AIDS €duction in rualUa
da:whici
chml
G
mct
effective?,,Eal t h E d uu t ion Re sed rch, 1614),
4r\
-Muliawa, P., ed, (2003) Prutitrrio&
ra,ilt
Ctound ol HIVIAIDS Tturcnbsioni
B.lI;
Dmpaw:
Bali Prcvincial Socia1Nopiymi N.
M,
QA72\ The ELelutionPtoBB
of
Vilbge
AIDS
Cndf$Pngan
in
Dhp6d,
Bali, Indon6k, Melboumei UniveEiry of Melboume,Piikerton,
S.
D.,
Holtgrave,
D.
R-,Difranceiso,
w. I,,
Steveson,L.
Y
andKeIy,
I. A.
(1998) ,Cct-Efiecriv€ness of a Comnmity-Lev€lHMisk
Reductionhtemiion,,
Alxpial,ilft.6
mdr?ratar i.rlEdap
prc81afr KDPA
dLup
bail
Ndu!
utilisasi serta adop6i
prc8m
KDPAdi
KotaDepas
hasihkur
Eoprimal.pdlu.lilakulm
evaluasiklarililatif
terhadapProSram,
sGi.li.asi
Pro8rd
lePadamasya.akat,
pmingLat
dlku.gm
subd
daya seria mmajenal PrcEum.UCAIAN TERIMAKASIH
Terimalasih
lepada
DIKII
dIPPM
UniveBitas Udayana yanS tetahmember*m
duku8
poddam
serrakepada
(PA
Kota Denpaaar ,anA rebnmenbotu
dald pemilih
sampel desa.DAFIAR PUSTAKA
BtDttadarn'a, K, winch, P., IrBa4
K.
d7i6,M.,eds, (2ffir)
Coknffiit!
IkcbhWorkd Incenti@s and Disinunn@: H@ Th.! Afect Matiwtion, Retentio ,
drd S,sramaDiliry, Arlin8roa \&ginia: BASTCS II,
cHwel,
]. w,
ed.
(2003) o!,rndd@,Quontitotiu,
dnd Mned
MethodiAqhcch6,2nd
ed., Calitonia: SaBe,Irtjen
P2PL 12012)CN6
afHN/NDS
inIrdoMia
Ministry of Healfi Republccl€m, l.
(2004'cmqarms
besr evidmc€Irom
qualitativere*arcrl
rhe rcle ot dala natysis,, Atshatitn andNru
zeatdad loumat of Ptbtic Helth, 3116), 545.Eaines,A" S.nd6s, D.,
t€tham,
U., Ro@, A. K., Lam, l. E,, Iar! S., Walter, D. G. d lhutta, Z. (2004 A.hieving ch aAwkrn ltund
of
PubtbH.a10t,
@idzn@dptuZtMw,
a4ioiti.s,6te
8n18),7239-1242.
.,
,
4 d,V@td
haltt
dtd@
d
Bing
\NHOl2c{nAn
unityh.dthuor*r6:What
tuMit!
httlth
LettuB,
c.@v.l