HANNAH ARENDT
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΘΕΝΤΙΑ;
I
ΓΙΑ ΝΑ ΑΠΟΦΤΓΟΤΜΔ ηηο παξαλνήζεηο, ζα ήηαλ ίζσο θξνληκφηεξν ε εξψηεζε ζηνλ ηίηιν λα δηαηππψλεηαη σο εμήο: Ση ήηαλ θαη φρη ηη είλαη απζεληία; Ιζρπξίδνκαη δειαδή φηη κπαίλνπκε ζηνλ πεηξαζκφ θαη δηθαηνχκαζηε λα ξσηάκε, επεηδή ε απζεληία εμαθαλίζηεθε απφ ηνλ κνληέξλν θφζκν. Δθ' φζνλ δελ κπνξνχκε πηα λα πξνζθχγνπκε ζε απζεληηθέο εκπεηξίεο θνηλέο ζε φινπο, ν ίδηνο ν φξνο ζθηάδεηαη απφ δηελέμεηο θαη ζπγρχζεηο. Διάρηζηα ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο θαίλνληαη απηαπφδεηθηα ή έζησ θαηαλνεηά ζηνλ θαζέλα, αλ εμαηξέζνπκε ηνλ πνιηηηθφ επηζηήκνλα ν νπνίνο πηζαλά λα ζπκάηαη αθφκε φηη ε έλλνηα απηή ήηαλ άιινηε ζεκειηαθή γηα ηελ πνιηηηθή ζεσξία θαη νπσζδήπνηε ζα ζπκθσλεί πσο ζηνλ αηψλα καο κηα αδηάθνπε θξίζε, ζ' φιν ην βάζνο θαη ην εχξνο ηεο απζεληίαο, αθνινχζεζε ηελ αλάπηπμε ηνπ κνληέξλνπ θφζκνπ. Η θξίζε ηνχηε, θαηάδειε απφ ηελ αξρή ηνπ αηψλα, είλαη πνιηηηθή σο πξνο ηελ αξρή θαη ηε θχζε ηεο. Η άλνδνο πνιηηηθψλ θηλεκάησλ απνθαζηζκέλσλ λα αληηθαηαζηήζνπλ ην θνκκαηηθφ ζχζηεκα, θαη ε αλάπηπμε κηαο λέαο νινθιεξσηηθήο κνξθήο δηαθπβέξλεζεο ήξζαλ ζ' απάληεζε πξνγελέζηεξεο, ιίγν πνιχ γεληθήο θαη δξακαηηθήο θαηάξξεπζεο φισλ ησλ παξαδνζηαθψλ απζεληηψλ. Η θαηάξξεπζε απηή πνπζελά δελ ήηαλ ην άκεζν απνηέιεζκα ησλ θαζεζηψησλ ή ησλ θηλεκάησλ θαζαπηά· έδεηρλε κάιινλ φηη ν νινθιεξσηηζκφο, κε ηε κνξθή θηλεκάησλ αιιά θαη θαζεζηψησλ, επσθειήζεθε γηαηί ηαίξηαδε θαιχηεξα ζε κία γεληθή πνιηηηθή θαη θνηλσληθή αηκφζθαηξα φπνπ ην θνκκαηηθφ ζχζηεκα είρε ράζεη ην θχξνο ηνπ θαη ε θπβεξλεηηθή απζεληία δελ αλαγλσξηδφηαλ πηα. Σν ζεκαληηθφηεξν ζχκπησκα ηεο θξίζεο, ελδεηθηηθφ ηνπ βάζνπο θαη ηεο ζνβαξφηεηαο ηεο, είλαη φηη επεθηάζεθε ζε πξνπνιηηηθέο πεξηνρέο φπσο ε αλαηξνθή ησλ παηδηψλ θαη ε εθπαίδεπζε, φπνπ ε απζεληίακε ηελ επξχηεξε έλλνηα γηλφηαλ πάληνηε απνδεθηή σο θπζηθή αλαγθαηφηεηα, νινθάλεξα ρξεηψδεο ηφζν εμ αηηίαο θπζηθψλ αλαγθψλ, ηεο αδπλακίαο ηνπ παηδηνχ, φζν θαη ιφγσ πνιηηηθήο αλαγθαηφηεηαο, ηεο ζπλέρεηαο ελφο θαηεζηεκέλνπ πνιηηηζκνχ ηθαλνχ λα δηαζθαιηζηεί κφλν εάλ νη λενγέλλεηνη θαζνδεγνχληαη σο αξράξηνη δηακέζνπ ελφο πξν-εγθαζηδξπκέλνπ θφζκνπ ζηνλ νπνίν γελλήζεθαλ ζαλ μέλνη. Απηή ε κνξθή απζεληίαο, έλεθα ηνπ απινχ θαη ζηνηρεηψδνπο ραξαθηήξα ηεο, ιεηηνχξγεζε ζ' φιε ηελ ηζηνξηθή πνξεία ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο σο κνληέιν γηα κεγάιε πνηθηιία απηαξρηθψλ κνξθψλ δηαθπβέξλεζεο, κ' απνηέιεζκα ην γεγνλφο πσο αθφκε θη εθείλε ε πξνπνιηηηθή κνξθή απζεληίαο πνπ θπξηαξρεί ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ελειίθσλ θαη παηδηψλ, δαζθάισλ θαη καζεηψλ δελ είλαη πηα εμαζθαιηζκέλε, λα ζεκαίλεη φηη φιεο νη παιηέο ζεβαζηέο κεηαθνξέο θαη κνληέια απηαξρηθψλ ζρέζεσλ έραζαλ ηελ επινγνθάλεηά ηνπο. Πξαθηηθά αιιά θαη ζεσξεηηθά δελ είκαζηε πιένλ ζε ζέζε λα μέξνπκε ηη πξαγκαηηθά είλαη απζεληία. ηηο ζθέςεηο πνπ αθνινπζνχλ ππνζέησ φηη ε απάληεζε ζε κηα ηέηνηα εξψηεζε δελ κπνξεί λα βξεζεί ζε νξηζκφ ηεο θχζεο ή ηεο νπζίαο ηεο «απζεληίαο ελ γέλεη». Η απζεληία πνπ ράζακε ζην κνληέξλν θφζκν δελ είλαη ηφζν θάπνηα «απζεληία ελ γέλεη», αιιά κάιινλ πνιχ εηδηθή κνξθή πνπ ίζρπε ζε φιν ην δπηηθφ θφζκν γηα κεγάιε ρξνληθή πεξίνδν. Πξνηείλσ ινηπφλ λα μαλαζθεθηνχκε ηη ήηαλ ηζηνξηθά ε απζεληία θαζψο θαη ηηο πεγέο ηεο δχλακεο θαη ηνπ λνήκαηνο ηεο. Έρνληαο σζηφζν ππ' φςε ηε ζεκεξηλή ζχγρπζε, θαίλεηαη φηη αθφκε θαη ζ' απηή ηελ πεξηνξηζκέλε θαη δνθηκαζηηθή πξνζέγγηζε ρξεηάδεηαη λα πξνηαρζνχλ κεξηθέο παξαηεξήζεηο φζνλ αθνξά ην ηη δελ ήηαλ πνηέ ε απζεληία, ψζηε λα απνθχγνπκε ηηο ζπλεζέζηεξεο παξαλνήζεηο θαη λα βεβαησζνχκε φηη ζπιιακβάλνπκε παξαζηαηηθά θαη ζθεθηφκαζηε ην ίδην θαηλφκελν θαη φρη ηα νπνηαδήπνηε ζπλαθή ή άζρεηα ζέκαηα. Η απζεληία εθ' φζνλ πάληνηε απαηηεί ππαθνή, ζπλήζσο ηαπηίδεηαη εζθαικέλα κε θάπνηα κνξθή εμνπζίαο ή βίαο. Δλ ηνχηνηο, ε απζεληία απνθιείεη ηε ρξήζε εμσηεξηθψλ κέζσλ θαηαλαγθαζκνχ· εθεί φπνπ ρξεζηκνπνηείηαη ηζρχο ε απζεληία θαζαπηήλ έρεη απνηχρεη. Η απζεληία απφ ηελ άιιε πιεπξά είλαη αζπκβίβαζηε κε ηελ πεηζψ, ε
νπνία πξνυπνζέηεη ηζφηεηα θη επηηπγράλεηαη κέζσ κηαο επηρεηξεκαηνινγηθήο δηαδηθαζίαο. Κάζε θνξά πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη επηρεηξήκαηα, ε απζεληία ζρνιάδεη. Απέλαληη ζηελ εμηζσηηθή ηάμε ηεο πεηζνχο νξζψλεηαη ε απηαξρηθή ηάμε, ε νπνία πάληα είλαη ηεξαξρηθή. Δάλ ε απζεληία πξφθεηηαη λα νξηζηεί θαζφινπ, ηφηε πξέπεη λα ηεζεί ζε αληηδηαζηνιή ηφζν πξνο ηνλ θαηαλαγθαζκφ δηα ηεο ηζρχνο, φζν θαη πξνο ηελ πεηζψ δηα επηρεηξεκάησλ. (Η απηαξρηθή ζρέζε κεηαμχ φπνηνπ δίλεη εληνιέο θαη φπνηνπ ππαθνχεη δελ ζηεξίδεηαη νχηε ζηνλ θνηλφ λνπ νχηε ζηελ εμνπζία ηνπ ελφο πνπ πξνζηάδεη· ν θνηλφο ηφπνο ηνπο είλαη ε ηεξαξρία θαζαπηή, ηελ νξζφηεηα θαη ηε λνκηκφηεηα ηεο νπνίαο αλαγλσξίδνπλ ακθφηεξνη θαη έρνπλ κηα πξνθαζνξηζκέλε ζηαζεξή ζέζε κέζα ζ' απηήλ). Σν δήηεκα ηνχην έρεη ηζηνξηθή ζπνπδαηφηεηα· κηα άπνςε ηεο έλλνηαο καο ηεο απζεληίαο είλαη πιαησληθή ζηελ θαηαγσγή ηεο, θαη φηαλ ν Πιάησλ άξρηζε λα ζθέθηεηαη ηελ εηζαγσγή ηεο απζεληίαο ζην ρεηξηζκφ ησλ δεκφζησλ ππνζέζεσλ ηεο πφιεο, ήμεξε φηη δεηνχζε κηα ελαιιαθηηθή ιχζε ζηνλ θνηλφ ειιεληθφ ηξφπν ρεηξηζκνχ ησλ εγρψξησλ ππνζέζεσλ, ηνλ πεηζαλαγθαζκφ (πείζεηλ*), φπσο θαη ζηνλ θνηλφ ηξφπν ρεηξηζκνχ ησλ εμσηεξηθψλ ππνζέζεσλ, ηελ ηζρχ θαη ηε βία. *Ελληνικά στο πρωτότσπο. Μπνξνχκε λα πνχκε φηη ηζηνξηθά ε απψιεηα ηεο απζεληίαο είλαη κφλνλ ε ηειηθή, αλ θαη απνθαζηζηηθή, θάζε εμέιημεο αηψλσλ πνπ ππνλφκεπζε πξψηα θαη θχξηα ηε ζξεζθεία θαη ηελ παξάδνζε. Μεηαμχ παξάδνζεο, ζξεζθείαο θαη απζεληίαο ηελ αιιεινζπλάθεηα ησλ νπνίσλ ζα ζπδεηήζνπκε αξγφηεξα ε ηειεπηαία απνδείρηεθε ην ζηαζεξφηεξν ζηνηρείν. Με ηελ απψιεηα φκσο ηεο απζεληίαο ε γεληθή ακθηβνιία ηεο κνληέξλαο επνρήο εηζέβαιε θαη ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, φπνπ ηα πξάγκαηα δελ ιακβάλνπλ κφλν ξηδνζπαζηηθφηεξε έθθξαζε αιιά πξνηθίδνληαη κε πξαγκαηηθφηεηα ηδηάδνπζα κφλν ζ' απηήλ. ,ηη ίζσο κέρξη ηφηε είρε πλεπκαηηθή ζεκαζία κφλν γηα ηνπο ιίγνπο ηψξα αθνξνχζε ηνλ θαζέλα θαη φινπο. Μφλνλ ηψξα, θαηφπηλ ενξηήο, ε απψιεηα ηεο παξάδνζεο θαη ηεο ζξεζθείαο έγηλαλ πνιηηηθά ζπκβάληα πξψηεο ηάμεσο.
ηαλ είπα πσο δελ επηζπκψ λα ζπδεηήζσ ηελ «απζεληία ελ γέλεη», αιιά κφλν ηελ εηδηθφηεξε έλλνηα ηεο απζεληίαο πνπ δέζπνζε ζηελ ηζηνξία καο, ήζεια λα ππαηληρζψ θάπνηεο δηαθξίζεηο ηηο νπνίεο ππνρξενχκεζα λα απνξξίςνπκε-φηαλ κηιάκε γεληθά γηα ηελ θξίζε ηεο επνρήο καο θαη πνπ ίζσο κπνξέζσ λα ηηο εμεγήζσ επθνιφηεξα κε φξνπο ησλ ζπλαθψλ ελλνηψλ ηεο παξάδνζεο θαη ηεο ζξεζθείαο. Έηζη ε αλαληίξξεηε απψιεηα ηεο παξάδνζεο ζην κνληέξλν θφζκν δηφινπ δελ ζπλεπάγεηαη κηα απψιεηα ηνπ παξειζφληνο, θαζ' φζνλ παξάδνζε θαη παξειζφλ δελ είλαη ην ίδην, φπσο νη πηζηνί ηεο παξάδνζεο απφ ηε κία πιεπξά θαη νη πηζηνί ηεο πξνφδνπ απφ ηελ άιιε ζα ήζειαλ λα καο θάλνπλ λα πηζηέςνπκε γηα ηελ ίδηα έρεη. ειάρηζηε δηαθνξά φηη νη πξψηνη νηθηίξνπλ απηή ηελ θαηάζηαζε πξαγκάησλ ελψ νη δεχηεξνη ηελ επηδνθηκάδνπλ ζην έπαθξν. Με ηελ απψιεηα ηεο παξάδνζεο ράζακε ην λήκα πνπ καο νδεγνχζε κε αζθάιεηα κέζα ζηηο αραλείο επηθξάηεηεο ηνπ παξειζφληνο, αιιά απηφ ην λήκα ήηαλ επίζεο ε αιπζίδα πνπ δέζκεπε θάζε δηάδνρε γεληά κε κηα πξνθαζνξηζκέλε άπνςε ηνπ παξειζφληνο. Θα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρηεί φηη κφλν ηψξα ην παξειζφλ ζα αλνηρηεί ζε εκάο κε απξνζδφθεηε θξεζθάδα θαη ζα καο πεη πξάγκαηα πνπ θαλείο κέρξη ζήκεξα δελ είρε απηηά λα η' αθνχζεη. Αλακθίβνια φκσο ρσξίο ην αζθαιέο θαηαθχγην ηεο παξάδνζεο θαη απηή ε αζθάιεηα ράζεθε αξθεηέο εθαηνληάδεο ρξφληα πξηλ ε δηάζηαζε ηνπ παξειζφληνο θαζφινπ βξίζθεηαη επίζεο ζε θίλδπλν. Κηλδπλεχνπκε λα ιεζκνλήζνπκε, θαη κηα ηέηνηα ιήζε αξθεηά δηαθνξεηηθή απφ ηα πεξηερφκελα θαζαπηά πνπ κπνξεί λα ραζνχλ— ζα ζήκαηλε, φηη, κηιψληαο αλζξψπηλα, ζα ζηεξνχκαζηαλ απφ κηα δηάζηαζε, ηε δηάζηαζε ηνπ βάζνπο ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. Γηαηί κλήκε θαη βάζνο είλαη ηαπηφζεκα, ή κάιινλ, ην βάζνο δελ κπνξεί λα ζπιιεθζεί απφ ηνλ άλζξσπν παξά κέζσ ηεο αλάκλεζεο. Πξφθεηηαη γηα θάηη αλάινγν κε ηελ απψιεηα ηεο ζξεζθείαο. Απφ ηελ επνρή ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ θξηηηθηζκνχ ησλ ζξεζθεπηηθψλ δνμαζηψλ θαηά ηνλ δέθαην-έβδνκν θαη ην δέθαην-φγδνν αηψλα, ε ακθηβνιία γηα ηηο ζξεζθεπηηθέο αιήζεηεο παξέκεηλε ραξαθηεξηζηηθή ηεο κνληέξλαο επνρήο, θη απηφ αιεζεχεη ηφζν γηα ηνπο πηζηνχο φζν θαη γηα ηνπο άπηζηνπο. Μεηά ηνλ Pascal θαη, αθφκε νμχηεξα, κεηά ηνλ
Kierkegaard, ε ακθηβνιία δηνρεηεχηεθε κέζα ζηελ πίζηε, θαη ν κνληέξλνο πηζηφο πξέπεη ζπλερψο λα θξνπξεί ηα πηζηεχσ ηνπ ελάληηα ζηηο ακθηβνιίεο· φρη ε ρξηζηηαληθή πίζηε ζαλ ηέηνηα, αιιά ν ρξηζηηαληζκφο (θαη ν ηνπδατζκφο, θπζηθά) θαηαδπλαζηεχεηαη ζηε κνληέξλα επνρή απφ παξάδνμα θαη παξαινγηζκνχο. Καη νηηδήπνηε άιιν ίζσο λα 'λαη ηθαλφ λα επηβηψλεη ηνπ παξαινγηζκνχ ε θηινζνθία ίζσο λα κπνξεί ε ζξεζθεία φκσο ζίγνπξα φρη. Ωζηφζν, ε απψιεηα ηεο πίζηεο ζηα δφγκαηα ηεο επίζεκεο ζξεζθείαο δελ ππνδειψλεη θαη' αλάγθε ηελ απψιεηα ή έζησ ηελ θξίζε ηεο πίζηεο, γηαηί ζξεζθεία θαη πίζηε, ή δνμαζία θαη πίζηε δελ είλαη κε θαλέλα ηξφπν ηαπηφζεκα. Μφλν ε δνμαζία αιιά φρη θαη ε πίζηε, έρεη κηα εγγελή ζπλάθεηα κε ηελ ακθηβνιία θαη εθηίζεηαη ζπλερψο ζ' απηή. Αιιά πνηνο κπνξεί λα αξλεζεί φηη αθφκε θαη ε πίζηε, πνπ γηα ηφζνπο αηψλεο πξνζηαηεπφηαλ απφ ηε ζξεζθεία, ηηο πεπνηζήζεηο θαη ηα δφγκαηα ηεο, θηλδπλεχεη ζνβαξά εμ αηηίαο φζσλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη θξίζε ηεο επίζεκεο θαη κφλν ζξεζθείαο; Κάπνηεο αλάινγεο επηθπιάμεηο κνπ θαίλνληαη απαξαίηεηεο φζνλ αθνξά ηε κνληέξλα απψιεηα ηεο απζεληίαο. Η απζεληία, ζηεξίδνληαο ηε ζεκειίσζε ηεο ζην ζηαζεξφ αγθσλάξη ηνπ παξειζφληνο, έδσζε ζηνλ θφζκν ηε δηάξθεηα θαη ηελ αλζεθηηθφηεηα πνπ ηα αλζξψπηλα φληα έρνπλ αλάγθε αθξηβψο επεηδή είλαη ζλεηά ηα πην αζηαζή θαη αζήκαληα φληα πνπ μέξνπκε. Η απψιεηα ηεο είλαη ηζνδχλακε κε ηελ απψιεηα ηνπ βάζξνπ ηνπ θφζκνπ, ν νπνίνο έθηνηε πξάγκαηη άξρηζε λα κεηαηνπίδεηαη, λα κεηαβάιιεηαη θαη λα κεηαζρεκαηίδεηαη κε κηα ζπλερψο απμαλφκελε ηαρχηεηα απφ ην έλα ζρήκα ζην άιιν, σζάλ λα δνχζακε θαη λα αγσληδφκαζηαλ, ζε έλα πξσηετθφ ζχκπαλ φπνπ ην θάζε ηη κπνξεί αλά πάζα ζηηγκή λα γίλεη νηηδήπνηε άιιν. Η απψιεηα φκσο ηεο θνζκηθήο δηάξθεηαο θαη αλζεθηηθφηεηαο πνπ πνιηηηθά ηαπηίδεηαη κε ηελ απψιεηα ηεο απζεληίαο δελ ζπλεπάγεηαη, ηνπιάρηζηνλ αλαγθαζηηθά, ηελ απψιεηα ηεο αλζξψπηλεο ηθαλφηεηαο γηα νηθνδφκεζε, δηαθχιαμε θαη κέξηκλα ελφο θφζκνπ πνπ λα κπνξεί λα εμαζθαιίζεη ηελ επηβίσζε καο θαη λα παξακείλεη έλαο ηφπνο θαηάιιεινο λα δήζνπλ νη επεξρφκελεο γεληέο. ΔΙΝΑΙ ΠΡΟΦΑΝΔ ΟΣΙ απηνί νη ζπιινγηζκνί θαη νη πεξηγξαθέο ζηεξίδνληαη ζηε βεβαηφηεηα πσο είλαη ζεκαληηθφ λα θάλνπκε
δηαθξίζεηο. Ο ηνληζκφο απηήο ηεο βεβαηφηεηαο κνηάδεη κε άρξεζηε θνηλνηνπία εάλ ιάβνπκε ππ' φςε ην γεγνλφο φηη, ηνπιάρηζηνλ απ' φζν μέξσ, θαλέλαο δελ ραξαθηήξηζε αθφκε αλνηρηά ηηο δηαθξίζεηο ζαλ αλνεζίεο. ηηο πεξηζζφηεξεο, ελ ηνχηνηο, ζπδεηήζεηο κεηαμχ πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηζηεκφλσλ ππάξρεη κηα ζησπεξή ζπκθσλία πσο κπνξνχκε λα αγλνήζνπκε ηηο δηαθξίζεηο θαη λα ζηεξηρηνχκε ζηελ ππφζεζε φηη θάζε ηη κπνξεί ηειηθά λα νλνκαζηεί κε νπνηνδήπνηε φλνκα ελψ νη δηαθξίζεηο έρνπλ λφεκα κφλν εθ' φζνλ ν θαζέλαο καο έρεη ην δηθαίσκα λα «νξίδεη ηνπο φξνπο ηνπ». Ωζηφζν, ην παξάδνμν ηνχην δηθαίσκα ην νπνίν παξαδερφκαζηε φηαλ αζρνινχκαζηε κε ζνβαξά δεηήκαηα ζαλ λα ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηαπηφζεκν κε ην δηθαίσκα πξνζσπηθήο γλψκεο — δελ δείρλεη ήδε φηη φξνη φπσο «ηπξαλλία», «απζεληία», «νινθιεξσηηζκφο» έραζαλ απιά ην θνηλφ λφεκα ηνπο ή φηη ζηακαηήζακε λα δνχκε ζε έλαλ θνηλφ θφζκν φπνπ νη ιέμεηο νη νπνίεο είλαη γηα φινπο θνηλέο θαηέρνπλ έλα αδηακθηζβήηεην λφεκα θη έηζη θαζψο δελ θαηαδηθαζηήθακε λα δνχκε θπξηνιεθηηθά ζε έλαλ εληειψο άλεπ λνήκαηνο θφζκν, παξαρσξνχκε ν έλαο ζηνλ άιιν ην δηθαίσκα λα απνζπξφκαζηε ζηνπο δηθνχο καο θφζκνπο λνήκαηνο θαη ην κφλν πνπ απαηηνχκε είλαη ν θαζέλαο μερσξηζηά λα παξακέλεη ζπλεπήο ζηε δηθή ηνπ ηδησηηθή νξνινγία; Δάλ, ππ' απηέο ηηο ζπλζήθεο, εμαθνινπζνχκε λα πηζηεχνπκε πσο αθφκε θαηαλννχκε ν έλαο ηνλ άιιν, δελ ελλννχκε ηελ ηαπηφρξνλε θαηαλφεζε ελφο θνηλνχ ζε φινπο καο θφζκνπ, αιιά ηελ θαηαλφεζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο θαη ηνπ ζπιινγηζκνχ, ηεο επηρεηξεκαηνινγηθήο δηαδηθαζίαο ζηελ θαζαξή ηεο ηππηθφηεηα. πσο θη αλ έρνπλ ηα πξάγκαηα, ε αμησκαηηθή ππφζεζε φηη νη δηαθξίζεηο δελ έρνπλ ζεκαζία ή, νξζφηεξα, φηη ζην θνηλσληθφ-πνιηηηθφ-ηζηνξηθφ πεδίν, δειαδή ζηε ζθαίξα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ, ηα πξάγκαηα δελ θαηέρνπλ απηή ηε δηαθξηηφηεηα πνπ ε παξαδνζηαθή κεηαθπζηθή ζπλήζηδε λα νλνκάδεη «εηεξφηεηα» ηνπο (alteritas) έγηλε ην γλψξηζκα πνιιψλ ζπνπδαίσλ ζεσξηψλ ζηηο θνηλσληθέο, πνιηηηθέο θαη ηζηνξηθέο επηζηήκεο. Αλάκεζα ζ' απηέο, δχν κνπ θαίλεηαη πσο ρξεηάδνληαη ηδηαίηεξε κλεία γηαηί ζίγνπλ ην ππφ ζπδήηεζε ζέκα θαηά έλα ηδηαίηεξα ελδεηθηηθφ ηξφπν.
Η πξψηε αθνξά ηηο κεζφδνπο ησλ θηιειεχζεξσλ θαη ζπληεξεηηθψλ ζπγγξαθέσλ πνπ, απφ ην δέθαην-έλαην αηψλα θαηαπηάζηεθαλ κε ην πξφβιεκα ηεο απζεληίαο θαη, θαηά ζπλέπεηα, κε ην ζρεηηθφ πξφβιεκα ηεο ειεπζεξίαο ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα. ε γεληθέο γξακκέο, έλα αξθεηά ηππηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ θηιειεχζεξσλ ζεσξηψλ είλαη λα μεθηλνχλ απφ ην αμίσκα πσο «ε ζηαζεξή πξφνδνο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο νξγαλσκέλεο θαη εμαζθαιηζκέλεο ειεπζεξίαο είλαη ην ραξαθηεξηζηηθφ γεγνλφο ηεο κνληέξλαο ηζηνξίαο»1 θαη λα ζεσξνχλ ηελ παξέθθιηζε απφ απηή ηελ πνξεία σο αληηδξαζηηθή δηαδηθαζία πνπ νδεγεί ζηελ αληίζεηε θαηεχζπλζε. Παξαβιέπνπλ έηζη ηηο δηαθνξέο αξρήο αλάκεζα ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο ζηα απηαξρηθά θαζεζηψηα, ζηελ θαηάξγεζε ηεο πνιηηηθήο ειεπζεξίαο ζηηο ηπξαλλίεο θαη ζηηο δηθηαηνξίεο θαη ζηνλ νιηθφ πεξηνξηζκφ ηεο απζνξκεζίαο θαζαπηήλ δειαδή ηεο γεληθφηεξεο θαη ζηνηρεησδέζηεξεο εθδήισζεο ηεο αλζξψπηλεο ειεπζεξίαο, πξνο ηελ νπνία θαηαηείλνπλ κφλν ηα νινθιεξσηηθά θαζεζηψηα δηακέζνπ ησλ πνηθίισλ κεζφδσλ ηνπο εμάξηεζεο. Ο θηιειεχζεξνο ζπγγξαθέαο επεηδή αζρνιείηαη κε ηελ ηζηνξία θαη ηελ πξφνδν ηεο ειεπζεξίαο παξά κε ηηο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο, βιέπεη εδψ κφλν δηαβαζκίζεηο θαη παξαβιέπεη φηη κηα απηαξρηθή θπβέξλεζε, δεζκεπκέλε λα πεξηνξίζεη ηελ ειεπζεξία παξακέλεη δέζκηα ηεο ειεπζεξίαο πνπ πεξηνξίδεη αθνχ ζα έραλε ηελ ίδηα ηελ νπζία ηεο εάλ ηελ θαηαξγνχζε εληειψο, ζα κεηαβαιφηαλ δειαδή ζε ηπξαλλία. Σν ίδην αιεζεχεη γηα ηε δηάθξηζε κεηαμχ λφκηκεο θαη άλνκεο εμνπζίαο πνπ γχξσ ηεο πεξηζηξέθνληαη φιεο νη απηαξρηθέο θπβεξλήζεηο. Ο θηιειεχζεξνο ζπγγξαθέαο έρεη ηελ ηάζε λα δίλεη κηθξή ζεκαζία ζ' απηφ εμ αηηίαο ηεο πεπνίζεζεο ηνπ φηη ε εμνπζία δηαθζείξεη θαη φηη ε ζηαζεξφηεηα ηεο πξνφδνπ απαηηεί ζηαζεξφ πεξηνξηζκφ ηεο εμνπζίαο, αλεμάξηεηα απφ ηελ πξνέιεπζε ηεο. Πίζσ απφ ηε θηιειεχζεξε ηαχηηζε ηνπ νινθιεξσηηζκνχ κε ηνλ απηαξρηζκφ θαη ηε ζπλαθφινπζε ηάζε λα δηαβιέπνληαη «νινθιεξσηηθέο» ξνπέο ζε θάζε απηαξρηθφ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο, βξίζθεηαη κηα παιαηφηεξε ζχγρπζε ηεο απζεληίαο κε ηελ ηπξαλλία, θαη ηεο λφκηκεο εμνπζίαο κε ηε βία. Η δηαθνξά κεηαμχ ηπξαλλίαο θαη απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο ήηαλ πάληνηε φηη ν
ηχξαλλνο θπβεξλά ζχκθσλα κε ηε δηθή ηνπ ζέιεζε θαη ζπκθέξνλ, ελψ αθφκε θαη ε πην δξαθφληεηα απηαξρηθή θπβέξλεζε δεζκεχεηαη απφ λφκνπο. Οη πξάμεηο ηεο ειέγρνληαη απφ έλαλ θψδηθα ν νπνίνο είηε δελ δεκηνπξγήζεθε απφ άλζξσπν θαζφινπ, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ λφκνπ ηεο θχζεο ή ησλ Δληνιψλ ηνπ Θενχ ή ησλ πιαησληθψλ ηδεψλ, ή ελ πάζε πεξηπηψζεη δελ είλαη δεκηνχξγεκα φζσλ βξίζθνληαη πξαγκαηηθά ζηελ εμνπζία. Η πεγή ηεο απζεληίαο ζηελ απηαξρηθή δηαθπβέξλεζε είλαη πάληα κηα ηζρχο εμσηεξηθή θαη αλψηεξε απφ ηε δηθή ηεο εμνπζία· απφ ηνχηε ηελ πεγή, ηελ εμσηεξηθή ηζρχ πνπ ππεξβαίλεη ηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, νη απζέληεο (authorities) αληινχλ δηαξθψο ηελ «απζεληία» ηνπο, δειαδή ηε λνκηκφηεηα ηνπο, θαη απ' απηήλ κπνξεί λα ειεγρζεί ε εμνπζία ηνπο. Οη κνληέξλνη εθπξφζσπνη ηεο απζεληίαο νη νπνίνη, αθφκε θαη ζηα ζχληνκα κεζνδηαζηήκαηα θαηά ηα νπνία δεκηνπξγείηαη επλντθφ θιίκα γηα ην λέν-ζπληεξεηηζκφ, μέξνπλ θαιά φηη κηινχλ γηα ρακέλε ππφζεζε, είλαη βέβαηα πξφζπκνη λα επηζεκάλνπλ ηε δηάθξηζε κεηαμχ απζεληίαο θαη ηπξαλλίαο. Δθεί φπνπ ν θηιειεχζεξνο ζπγγξαθέαο βιέπεη κηα νπζηαζηηθά εμαζθαιηζκέλε πξφνδν πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ειεπζεξίαο, ε νπνία δηαθφπηεηαη κφλν πξνζσξηλά, απφ θάπνηεο ζθνηεηλέο δπλάκεηο ηνπ παξειζφληνο, ν ζπληεξεηηθφο βιέπεη κηα δηαδηθαζία θαηαζηξνθήο πνπ μεθίλεζε κε ηε θζνξά ηεο απζεληίαο θη έηζη ε ειεπζεξία, αθνχ ράζεθαλ φζνη πεξηνξηζκνί πξνζηάηεπαλ ηα ζχλνξα ηεο, απέκεηλε αβνήζεηε, αλππεξάζπηζηε θαη θαηαδηθαζκέλε λα θαηαζηξαθεί. (Γελ είλαη δηφινπ έληηκν λα ιέγεηαη φηη κφλν ε θηιειεχζεξε πνιηηηθή ζθέςε έρεη γηα πξσηαξρηθφ κέιεκα ηεο ηελ ειεπζεξία· ζηελ ηζηνξία καο δελ ππάξρεη ζρεδφλ θακκία ζρνιή πνιηηηθήο ζθέςεο πνπ λα κελ επηθεληξψλεηαη ζηελ ηδέα ηεο ειεπζεξίαο κνινλφηη ε έλλνηα ηεο κπνξεί λα παξαιιάδεη ζε δηαθνξεηηθνχο ζπγγξαθείο θαη ζε δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο πεξηζηάζεηο. Η κφλε εμαίξεζε απφ θάζε ινγηθφ επαθφινπζν απηήο ηεο δηαπίζησζεο κνπ θαίλεηαη φηη είλαη ε πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ Thomas Hobbes, ν νπνίνο, θπζηθά, θάζε άιιν παξά ζπληεξεηηθφο ήηαλ). Η ηπξαλλία θαη ν νινθιεξσηηζκφο ηαπηίδνληαη γηα κηα αθφκα θνξά, αλ θαη ηψξα ε νινθιεξσηηθή δηαθπβέξλεζε, εάλ δελ ηαπηίδεηαη άκεζα κε ηε δεκνθξαηία, ζεσξείηαη σο ην ζρεδφλ αλαπφθεπθην απνηέιεζκα ηεο, δειαδή ην απνηέιεζκα ηεο
εμαθάληζεο φισλ ησλ παξαδνζηαθά παξαδεδεγκέλσλ απζεληηψλ. Ωζηφζν νη δηαθνξέο κεηαμχ ηπξαλλίαο θαη δηθηαηνξίαο απφ ηε κία πιεπξά θαη νινθιεξσηηθήο θπξηαξρίαο απφ ηελ άιιε, δελ είλαη ιηγφηεξν επδηάθξηηεο απφ εθείλεο κεηαμχ απηαξρηζκνχ θαη νινθιεξσηηζκνχ. Οη δνκηθέο απηέο δηαθνξέο θαλεξψλνληαη ηε ζηηγκή πνπ εγθαηαιείπνπκε ηηο γεληθέο ζεσξίεο θαη ζπγθεληξψλνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην κεραληζκφ εμνπζίαο, ηηο ηερληθέο κνξθέο δηνίθεζεο θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο. Γηα ζπληνκία, ζα κπνξνχζακε λα ζπλνςίζνπκε ηηο ηερληθν-δνκηθέο δηαθνξέο κεηαμχ απηαξρηθήο, ηπξαλληθήο θαη νινθιεξσηηθήο δηαθπβέξλεζεο ζηελ εηθφλα ηξηψλ δηαθνξεηηθψλ αληηπξνζσπεπηηθψλ κνληέισλ. Ωο εηθφλα απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο πξνηείλσ έλα αξθεηά γλσζηφ ζρήκα ζηελ παξαδνζηαθή πνιηηηθή ζθέςε, ην ζρήκα ηεο ππξακίδαο. Η ππξακίδα είλαη πξάγκαηη ηδηαίηεξα ηαηξηαζηή εηθφλα γηα κηα θπβεξλεηηθή δνκή κε ηελ πεγή ηεο απζεληίαο ηεο λα βξίζθεηαη εθηφο απηήο, αιιά κε ηελ έδξα ηεο εμνπζίαο λα βξίζθεηαη ζηελ θνξπθή, απ' φπνπ απζεληία θαη εμνπζία δηεηζδχνπλ βαζκηαία ζηε βάζε, έηζη ψζηε θάζε επάιιειε ζηηβάδα λα θαηέρεη θάπνηα απζεληία, ιηγφηεξε φκσο απφ ηελ αθξηβψο απνπάλσ, θαη φπνπ, αθξηβψο εμ αηηίαο απηήο ηεο πξνζεθηηθήο δηαδηθαζίαο δηχζηζεο, φιεο νη ζηηβάδεο απφ ηελ θνξπθή έσο ηε βάζε φρη κφλν νινθιεξψλνληαη ζηαζεξά κέζα ζην φιν αιιά αιιεινζπζρεηίδνληαη ζαλ ζπγθιίλνπζεο αθηίλεο πνπ θνηλή εζηία ηνπο είλαη ε θνξπθή ηεο ππξακίδαο θαζψο θαη ε ππεξβαηηθή πεγή ηεο απζεληίαο επάλσ απ' απηή. Δίλαη αιήζεηα φηη ηνχηε ε εηθφλα κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί κφλν γηα ην ρξηζηηαληθφ ηχπν απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο φπσο αλαπηχρζεθε κέζσ θαη θάησ απφ ηε ζηαζεξή επηξξνή ηεο Δθθιεζίαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζαίσλα, φηαλ ην θέληξν ππεξάλσ θαη πέξαλ ηεο γήηλεο ππξακίδαο παξείρε ην αλαγθαίν ζεκείν αλαθνξάο γηα ην ρξηζηηαληθφ ηχπν ηζφηεηαο, θαζψο θαη ηελ απζηεξή ηεξαξρηθή δνκή δσήο επί ηεο γεο. Η ξσκατθή αληίιεςε ηεο πνιηηηθήο απζεληίαο, κε .ηελ πεγή ηεο απζεληίαο λα ηνπνζεηείηαη απνθιεηζηηθά ζην παξειζφλ, ζηε ζεκειίσζε ηεο Ρψκεο θαη ην κεγαιείν ησλ πξνγφλσλ, νδεγεί ζε ζεζκηθέο δνκέο πνπ ην ζρήκα
ηνπο απαηηεί έλα δηαθνξεηηθφ είδνο εηθφλαο γηα ηελ νπνία ζα κηιήζνπκε αξγφηεξα. ε θάζε πεξίπησζε, κηα απηαξρηθή κνξθή δηαθπβέξλεζεο κε ηελ ηεξαξρηθή δνκή ηεο είλαη ε ιηγφηεξν εμηζσηηθή απ' φιεο ηηο άιιεο κνξθέο· ελζσκαηψλεη αληζφηεηα θαη δηάθξηζε σο πιήξσο απνδεθηέο αξρέο ηεο. ιεο νη πνιηηηθέο ζεσξίεο πνπ αθνξνχλ ηελ ηπξαλλία ζπκθσλνχλ φηη αλήθεη θαζ' νινθιεξίαλ ζηηο .εμηζσηηθέο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο· ν ηχξαλλνο είλαη ν άξρνληαο πνπ άξρεη σο έλαο ελαληίνλ φισλ, θαη ην «φιν» ην νπνίν θαηαπηέδεη είλαη φιν ίζσλ, δειαδή ηζφηηκα αλίζρπξσλ. Δάλ εκκείλνπκε ζηελ εηθφλα ηεο ππξακίδαο, ηφηε φιεο νη ελδηάκεζεο ζηηβάδεο κεηαμχ θνξπθήο θαη βάζεο ζα έκνηαδαλ θαηεζηξακκέλεο κ' απνηέιεζκα ε θνξπθή λα κέλεη αησξνχκελε, ππνζηεξηδφκελε κφλν απφ ηηο πεξηβφεηεο μηθνιφγρεο, πάλσ απφ κηα κάδα πξνζεθηηθά απνκνλσκέλσλ, δηαιπκέλσλ θαη παληειψο ηζφηηκσλ αηφκσλ. Η θιαζηθή πνιηηηθή ζεσξία ζπλήζηδε λα απνθιείεη νιφηεια ηνλ ηχξαλλν απφ ην αλζξψπηλν είδνο, νλνκάδνληαο ηνλ «ιχθν κε αλζξψπηλε κνξθή» (Πιάησλ), επεηδή ήηαλ ηνπνζεηεκέλνο ζηε ζέζε ηνπ ελφο ελαληίνλ φισλ, δηαρσξίδνληαο έηζη μεθάζαξα ηελ αξρή ηνπ, αξρή ηνπ ελφο πνπ ν Πιάησλ νλνκάδεη αθφκα αδηαθφξηζηα κνλαξρία ή ηπξαλλία, απφ ηηο δηάθνξεο κνξθέο βαζηιείαο. ε αληηδηαζηνιή κε ηα ηπξαλληθά θαη ηα απηαξρηθά θαζεζηψηα, κνπ θαίλεηαη φηη ε αθξηβήο εηθφλα θάπνηαο νινθιεξσηηθήο αξρήο θαη νξγάλσζεο είλαη ε δνκή ηνπ θξεκκπδηνχ, ζην θέληξν ηνπ νπνίνπ, ζε έλα είδνο θελνχ δηαζηήκαηνο, εληνπίδεηαη ν εγέηεο· φ,ηη θάλεη είηε νινθιεξψλεη ην πνιηηηθφ ζψκα φπσο ζε κηα απηαξρηθή ηεξαξρία, είηε θαηαπηέδεη ηνπο ππεθφνπο ηνπ ζαλ ηχξαλλνο ην θάλεη απφ κέζα θαη φρη απ' έμσ ή απφ επάλσ. ια ηα εμαηξεηηθά πνιχκνξθα κέξε ηνπ θηλήκαηνο: νη κεησπηθέο νξγαλψζεηο, νη δηάθνξεο επαγγεικαηηθέο ελψζεηο, ηα θνκκαηηθά κέιε, ε θνκκαηηθή γξαθεηνθξαηία, νη ζρεκαηηζκνί ειίη θαη νη αζηπλνκηθέο νκάδεο, ζρεηίδνληαη θαηά έλα ηέηνην ηξφπν ψζηε ην θαζέλα λα ζρεκαηίδεη ηελ πξφζνςε πξνο ηε κία θαηεχζπλζε θαη ην θέληξν πξνο ηελ άιιε, παίδεη δειαδή ην ξφιν ελφο θαλνληθνχ εμσηεξηθνχ θφζκνπ γηα ηε κία ζηηβάδα θαη ην ξφιν ελφο αδηάιιαθηνπ ξηδνζπαζηηζκνχ γηα ηελ
άιιε. Σν κεγάιν πιενλέθηεκα απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη φηη ην θίλεκα πξνκεζεχεη γηα ηελ θάζε κηα απφ ηηο ζηηβάδεο ηνπ, αθφκε θαη ζε ζπλζήθεο νινθιεξσηηθήο θπξηαξρίαο ηελ πιαζκαηηθή εηθφλα ελφο θαλνληθνχ θφζκνπ καδί κε ηε ζπλείδεζε φηη είλαη δηαθνξεηηθφ θαη ξηδνζπαζηηθφηεξν απ' απηφλ. Έηζη, νη ζπκπαζνχληεο ησλ κεησπηθψλ νξγαλψζεσλ, κε ηηο πεπνηζήζεηο ηνπο λα δηαθέξνπλ κφλν σο πξνο ηελ έληαζε απφ εθείλεο ησλ θνκκαηηθψλ κειψλ, πεξηβάιινπλ ην φιν θίλεκα θαη παξέρνπλ γηα ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν έλα απαηειφ πξνζσπείν θαλνληθφηεηαο κηαο θαη ηνπο ιείπεη ν θαλαηηζκφο θαη ε αθξφηεηα, ελψ, ηαπηφρξνλα, αληηπξνζσπεχνπλ ηνλ θαλνληθφ θφζκν ζην νινθιεξσηηθφ θίλεκα, ηα κέιε ηνπ νπνίνπ θαηαιήγνπλ λα πηζηεχνπλ φηη νη πεπνηζήζεηο ηνπο δηαθέξνπλ κφλν σο πξνο ην βαζκφ απφ εθείλεο ηνπ άιινπ θφζκνπ· γη' απηφ θαη δελ ζεσξνχλ αλαγθαίν λα απνθηήζνπλ επίγλσζε ηεο αβχζζνπ πνπ ρσξίδεη ηνλ θφζκν ηνπο απφ εθείλνλ πνπ πξαγκαηηθά ηνπο πεξηβάιιεη. Η δνκή ηνπ θξεκκπδηνχ θάλεη ην ζχζηεκα νξγαλσηηθά αδηαπέξαζην απφ ηα γεγνλφηα ηνπ πξαγκαηηθνχ θφζκνπ.2 Δλψ, σζηφζν, ηφζν ν θηιειεπζεξηζκφο φζν θαη ν ζπληεξεηηζκφο καο εγθαηαιείπνπλ ηε ζηηγκή θαηά ηελ νπνία πξνζπαζνχκε λα εθαξκφζνπκε ηηο ζεσξίεο ηνπο ζηηο ππαξθηέο πνιηηηθέο κνξθέο θαη ζεζκνχο, δχζθνια κπνξεί λα ακθηζβεηεζεί πσο νη γεληθνί ηζρπξηζκνί ηνπο εκπεξηέρνπλ πςειφ βαζκφ αιεζνθάλεηαο. Δίδακε φηη ν θηιειεπζεξηζκφο δηαβιέπεη κηα δηαδηθαζία θζίλνπζαο ειεπζεξίαο θαη ν ζπληεξεηηζκφο κηα δηαδηθαζία θζίλνπζαο απζεληίαο· θαη νη δπν νλνκάδνπλ ην αλακελφκελν ηειηθφ απνηέιεζκα νινθιεξσηηζκφ θαη βιέπνπλ, είηε ζηε κία είηε ζηελ άιιε πεξίπησζε, ηελ παξνπζία νινθιεξσηηθψλ ηάζεσλ. Αλακθίβνια θαη νη δχν κπνξνχλ λα παξνπζηάζνπλ εμαίξεηε ηεθκεξίσζε ησλ πνξηζκάησλ ηνπο. Πνηνο ζα αξληφηαλ ηηο ζνβαξέο απεηιέο γηα ηελ ειεπζεξία απφ φιεο ηηο παξαηάμεηο ήδε απφ ηελ αξρή ηνπ αηψλα θαη ηελ αλνδηθή πνξεία φισλ ησλ εηδψλ ηπξαλλίαο, ηνπιάρηζηνλ κε ην ηέινο ηνπ πξψηνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ; Πνηνο κπνξεί λα αξλεζεί φηη ε εμαθάληζε, απφ ηε κία πιεπξά, φισλ ησλ
πξαθηηθά θαηεζηεκέλσλ απζεληηψλ, ππήξμε έλα απφ ηα ζεακαηηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κνληέξλνπ θφζκνπ; Φαίλεηαη ζαλ λα κε ρξεηάδεηαη ηίπνηε άιιν παξά λα ξίμεη θάπνηνο ην βιέκκα ηνπ ζε έλα απφ ηα δχν απηά θαηλφκελα γηα λα δηθαηψζεη κηα ζεσξία ηεο πξνφδνπ ή κηα ζεσξία ηεο θαηαζηξνθήο ζχκθσλα κε ην γνχζην ηνπ ή, φπσο ιέγεηαη, ζχκθσλα κε ηε δηθή ηνπ «θιίκαθα αμηψλ». Δάλ ξίμνπκε κηα ακεξφιεπηε καηηά ζηηο αιιεινζπγθξνπφκελεο δειψζεηο ζπληεξεηηθψλ θαη θηιειεπζέξσλ, κπνξνχκε εχθνια λα δηαπηζηψζνπκε πσο ε αιήζεηα κνηξάδεηαη ηζνκεξψο αλακεηαμχ ηνπο θαη φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζην κνληέξλν θφζκν, βξηζθφκαζηε αληηκέησπνη κε ηαπηφρξνλε ππνρψξεζε ηφζν ηεο ειεπζεξίαο φζν θαη ηεο απζεληίαο. ην βαζκφ πνπ καο ελδηαθέξνπλ απηέο νη δηαδηθαζίεο, θάπνηνο ζα κπνξνχζε λα πεη φηη νη πνιπάξηζκεο ηαιαληεχζεηο ηεο θνηλήο γλψκεο, ε νπνία εδψ θαη πεξηζζφηεξν απφ εθαηφλ πελήληα ρξφληα αησξήζεθε θαηά ηαθηά δηαζηήκαηα απφ ην έλα άθξν ζην άιιν, απφ κηα θηιειεχζεξε δηάζεζε ζε ζπληεξεηηθή θαη μαλά πίζσ ζε πεξηζζφηεξν θηιειεχζεξε, επηρεηξψληαο άιινηε λα επαλαβεβαηψζεη ηελ απζεληία θαη άιινηε λα επαλαβεβαηψζεη ηελ ειεπζεξία, είραλ ζαλ κνλαδηθφ απνηέιεζκα ηελ πεξαηηέξσ ππνλφκεπζε θαη ησλ δχν, ζπγρένληαο ηα ζέκαηα, ζνιψλνληαο ηηο δηαρσξηζηηθέο γξακκέο κεηαμχ απζεληίαο θη ειεπζεξίαο, θαη θαηαζηξέθνληαο ηειηθά ην πνιηηηθφ λφεκα θαη ησλ δχν. Σφζν ν θηιειεπζεξηζκφο φζν θαη ν ζπληεξεηηζκφο γελλήζεθαλ κέζα ζην θιίκα κηαο ζθφδξα ηαιαληεπφκελεο θνηλήο γλψκεο θαη είλαη αιιειέλδεηνη φρη κφλν γηαηί ν έλαο ζα έραλε ηελ ίδηα ηελ ππφζηαζε ηνπ ρσξίο ηελ παξνπζία ηνπ αληηπάινπ ηνπ ζην πεδίν ηεο ζεσξίαο θαη ηεο ηδενινγίαο, αιιά γηαηί θαη νη δχν ελδηαθέξνληαη πξσηαξρηθά γηα ηελ παιηλφξζσζε, παιηλνξζψλνληαο είηε ηελ ειεπζεξία ή ηελ απζεληία, ή ηελ αλακεηαμχ ηνπο ζρέζε, ζηελ παξαδνζηαθή ηεο ζέζε. Μ' απηή ηελ έλλνηα πξφθεηηαη γηα ηηο δπν φςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο, αθξηβψο φπσο νη ηδενινγίεο ηνπο ηεο πξνφδνπ-ή-θαηαζηξνθήο αληηζηνηρνχλ ζηηο δπν δπλαηέο θαηεπζχλζεηο ηεο ηζηνξηθήο δηαδηθαζίαο θαζ' εαπηήλ εάλ θάπνηνο δερηεί, φπσο θάλνπλ θαη νη δχν, φηη ππάξρεη έλα ηέηνην πξάγκα φπσο ε ηζηνξηθή
δηαδηθαζία κε πξνζδηνξηζκέλε θαηεχζπλζε θαη πξνβιέςηκν ηέινο, ηφηε πξνθαλψο απηή κπνξεί λα καο νδεγήζεη απνθιεηζηηθά ζηνλ παξάδεηζν ή ζηελ θφιαζε. Αλήθεη, εμ άιινπ, ζηελ ίδηα ηε θχζε ηεο εηθφλαο, κε ηελ νπνία ε ηζηνξία γίλεηαη ζπλήζσο αληηιεπηή, σο δηαδηθαζία ή ξεχκα ή αλάπηπμε, ην θάζε ηη πνπ ζπιιακβάλεηαη απ' απηή λα κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη ζε νηηδήπνηε άιιν, κ' απνηέιεζκα νη δηαθξίζεηο λα ράλνπλ ηε ζεκαζία ηνπο γηαηί απαξραηψλνληαη, θαηαθιχδνληαη, ζα έιεγε θαλείο, απφ ην ηζηνξηθφ ξεχκα ήδε κε ηελ εκθάληζε ηνπο. Απφ απηή ηελ έπνςε, θηιειεπζεξηζκφο θαη ζπληεξεηηζκφο παξνπζηάδνληαη σο νη πνιηηηθέο θηινζνθίεο πνπ αληαπνθξίλνληαη ζηελ θαηά πνιχ γεληθφηεξε θαη πεξηεθηηθφηεξε θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο ηνπ δέθαηνπ έλαηνπ αηψλα. Απνηεινχλ, ζηε κνξθή θαη ζην πεξηερφκελν, ηελ πνιηηηθή έθθξαζε ηεο ηζηνξηθήο ζπλείδεζεο ηνπ ηειεπηαίνπ ζηαδίνπ ηεο κνληέξλαο επνρήο. Η αληθαλφηεηα ηνπο λα δηαθξίλνπλ, δηθαηνινγεκέλε ζεσξεηηθά απφ ηηο έλλνηεο ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο δηαδηθαζίαο, ηελ πξφνδν ή ηελ θαηαζηξνθή, απνηειεί απφδεημε γηα κηα επνρή φπνπ ζπγθεθξηκέλεο έλλνηεο, ζαθψο δηαθεθξηκέλεο θαηά ηνπο πξνεγνχκελνπο αηψλεο, άξρηζαλ λα ράλνπλ ηε δηαχγεηα θαη ηελ επινγνθάλεηά ηνπο επεηδή έραζαλ ην λφεκα ηνπο ζηε δεκφζηα-πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα ρσξίο λα έρνπλ ράζεη εληειψο θαη ηε ζεκαζία ηνπο. Η δεχηεξε θαη πην πξφζθαηε ζεσξία πνπ ακθηζβεηεί ζησπεξά ηε ζπνπδαηφηεηα ησλ δηαθξίζεσλ είλαη, εηδηθά ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ε ζρεδφλ νηθνπκεληθή ιεηηνπξγνπνίεζε φισλ ησλ ελλνηψλ θαη ηδεψλ. Δδψ, φπσο θαη ζην πξνεγνχκελν παξάδεηγκα, θηιειεπζεξηζκφο θαη ζπληεξεηηζκφο δελ δηαθέξνπλ ζηε κέζνδν, ηελ έπνςε θαη ηελ πξνζέγγηζε, αιιά κφλν ζηελ έκθαζε θαη ζηελ αμηνιφγεζε. Έλα πξφζθνξν παξάδεηγκα κπνξεί λα δνζεί απφ ηελ επξχηαηα δηαδεδνκέλε πεπνίζεζε ζηνλ ζεκεξηλφ ειεχζεξν θφζκν φηη ν θνκκνπληζκφο είλαη λέα «ζξεζθεία», παξά ηνλ νκνινγεκέλν αζετζκφ ηνπ, γηαηί ηθαλνπνηεί θνηλσληθά, ςπρνινγηθά, θαη «ζπγθηλεζηαθά» ηελ ίδηα ιεηηνπξγία πνπ ε παξαδνζηαθή ζξεζθεία πιεξνχζε θαη αθφκε πιεξνί ζηνλ ειεχζεξν θφζκν. Οη θνηλσληθέο επηζηήκεο δελ ελδηαθέξνληαη γηα ην ηη είλαη ν κπνιζεβηθηζκφο ζαλ
ηδενινγία ή ζαλ κνξθή δηαθπβέξλεζεο, νχηε γηα ην ηη ιέλε νη εθπξφζσπνη ηνπ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο· απηφ δελ απαζρνιεί ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη πνιινί θνηλσληθνί επηζηήκνλεο πηζηεχνπλ φηη δελ ρξεηάδνληαη ηε κειέηε φζσλ νη ηζηνξηθέο επηζηήκεο απνθαινχλ πεγέο θαζαπηέο. Δλδηαθέξνληαη κφλν γηα ιεηηνπξγίεο θαη φ,ηη πιεξνί ηελ ίδηα ιεηηνπξγία κπνξεί, ζχκθσλα κ' απηή ηελ έπνςε, λα έρεη ην ίδην φλνκα. Δίλαη ζαλ λα είρα ην δηθαίσκα λα νλνκάδσ ην ηαθνχλη ηνπ παπνπηζηνχ κνπ ζθπξί εθ' φζνλ εγψ, φπσο νη πεξηζζφηεξεο γπλαίθεο, ην ρξεζηκνπνηψ γηα λα θαξθψλσ θαξθηά ζηνλ ηνίρν. Ο θαζέλαο, πξνθαλψο, αληιεί αξθεηά δηαθνξεηηθά ζπκπεξάζκαηα απφ ηέηνηνπ είδνπο εμηζψζεηο. Θα ήηαλ έηζη ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζπληεξεηηζκνχ λα επηκέλεη φηη ζε ηειεπηαία αλάιπζε έλα ηαθνχλη δελ είλαη ζθπξί, ε ρξήζε φκσο ηνπ ηαθνπληνχ σο ππνθαηάζηαηνπ ηνπ ζθπξηνχ απνδεηθλχεη φηη ηα ζθπξηά είλαη απαξαίηεηα. Με άιια ιφγηα, ζην γεγνλφο φηη ν αζετζκφο κπνξεί λα πιεξνί ηελ ίδηα ιεηηνπξγία κε ηε ζξεζθεία ζα βξεζεί ε θαιχηεξε απφδεημε πσο ε ζξεζθεία είλαη αλαγθαία θαη ζα πξνηείλεη ηελ επηζηξνθή ζηελ αιεζηλή ζξεζθεία σο ηε κνλαδηθή δηέμνδν γηα λα αληηκεησπηζηεί θάπνηα «αίξεζε». Σν επηρείξεκα είλαη, θπζηθά, αδχλακν· εάλ επξφθεηην κφλν γηα έλα δήηεκα ιεηηνπξγίαο θαη γηα ην πψο έλα πξάγκα ιεηηνπξγεί, ηφηε νη νπαδνί κηαο «ςεπδνχο ζξεζθείαο» έρνπλ εμ ίζνπ νξζά επηρεηξήκαηα γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ην δηθφ ηνπο ηαθνχλη, φζν εγψ γηα λα ρξεζηκνπνηήζσ ην δηθφ κνπ εθ' φζνλ νχηε θη απηφ ιεηηνπξγεί ηφζν άζρεκα. Οη θηιειεχζεξνη, αληίζεηα, ζεσξνχλ ηα ίδηα θαηλφκελα σο κηα αηπρή πεξίπησζε πξνδνζίαο ζηελ ππφζεζε ηεο εθθνζκίθεπζεο θαη πηζηεχνπλ πσο κφλν ε «αιεζηλή εθθνζκίθεπζε» κπνξεί λα καο ζεξαπεχζεη απφ ηηο νιέζξηεο πνιηηηθέο ζπλέπεηεο ηφζν ηεο ςεπδνχο φζν θαη ηεο αιεζηλήο ζξεζθείαο. Απηέο φκσο νη αιιεινζπγθξνπφκελεο ζπζηάζεηο πξνο ηελ ειεχζεξε θνηλσλία λα επηζηξέςεη ζηελ αιεζηλή ζξεζθεία θαη λα γίλεη πεξηζζφηεξν ζξήζθα, ή λα καο απαιιάμεη απφ ηελ επίζεκε ζξεζθεία (εηδηθά απφ ηνλ Ρσκατθφ Καζνιηθηζκφ κε ηηο ζπλερείο πξνθιήζεηο ηνπ πξνο ηελ εθθνζκίθεπζε) δχζθνια απνθξχπηνπλ ηε ζπκθσλία ησλ αληηπάισλ πάλσ ζ' έλα ζεκείν: πσο νηηδήπνηε πιεξνί ηε ζξεζθεπηηθή ιεηηνπξγία είλαη ζξεζθεία.
Σν ίδην επηρείξεκα ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά φζνλ αθνξά ηελ απζεληία: εάλ ε βία ηθαλνπνηεί ηελ ίδηα ιεηηνπξγία κε ηελ απζεληία δειαδή θαζηζηά ην ιαφ ππάθνπν ηφηε ε βία είλαη απζεληία. Δδψ μαλαβξίζθνπκε εθείλνπο πνπ ζπληζηνχλ επηζηξνθή ζηελ απζεληία γηαηί λνκίδνπλ φηη κφλν επαλαθνξά ηεο ζρέζεο εληνιή-ππαθνή κπνξεί λα δακάζεη ηα πξνβιήκαηα κηαο καδηθήο θνηλσλίαο θαζψο θη εθείλνπο νη νπνίνη πηζηεχνπλ φηη κηα καδηθή θνηλσλία κπνξεί λα απηνθπβεξλεζεί φπσο θάζε άιιν θνηλσληθφ ζψκα. Γηα κηα αθφκε θνξά θαη ηα δχν κέξε ζπκθσλνχλ ζην κφλν νπζηαζηηθφ ζεκείν: απζεληία είλαη νηηδήπνηε θάλεη ην ιαφ ππάθνπν. ινη φζνη νλνκάδνπλ ηηο κνληέξλεο δηθηαηνξίεο «απηαξρηθέο» ή εθιακβάλνπλ ηνλ νινθιεξσηηζκφ σο απηαξρηθή δνκή, εμνκνηψλνπλ ζησπεξά ηε βία κε ηελ απζεληία ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θη εθείλσλ ησλ ζπληεξεηηθψλ πνπ ζεσξνχλ ηε ζχγρξνλε καο άλνδν ησλ δηθηαηνξηψλ ζαλ αλαγθαίν ππνθαηάζηαην ηεο απζεληίαο. Η νπζία ηνπ επηρεηξήκαηνο είλαη πάληα ε ίδηα: ην θάζε ηη ζπλδέεηαη κε έλα ιεηηνπξγηθφ πιαίζην θαη ε ρξήζε βίαο εθιακβάλεηαη ζαλ απφδεημε φηη θακκηά θνηλσλία δελ κπνξεί λα ππάξρεη παξά κφλν κέζα ζε απηαξρηθφ πιαίζην. Οη θίλδπλνη απφ απηέο ηηο εμνκνηψζεηο, φπσο εγψ ηνπο αληηιακβάλνκαη, δελ βξίζθνληαη κφλν ζηε ζχγρπζε ησλ πνιηηηθψλ δεηεκάησλ θαη ζηελ εμαζζέληζε ησλ δηαρσξηζηηθψλ γξακκψλ αλάκεζα ζηηο νινθιεξσηηθέο θαη ζηηο άιιεο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο. Γελ πηζηεχσ φηη ν αζετζκφο κπνξεί λα ππνθαηαζηήζεη ηε ζξεζθεία ή λα εθπιεξψζεη ηελ ίδηα ιεηηνπξγία, φπσο δελ πηζηεχσ πσο ε βία κπνξεί λα ππνθαηαζηήζεη ηελ απζεληία. Δάλ αθνινπζήζνπκε ηηο ζπζηάζεηο ησλ ζπληεξεηηθψλ, νη νπνίνη ηνχηε ηε ζπγθεθξηκέλε ζηηγκή έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα εηζαθνπζηνχλ, είκαη ζίγνπξε φηη δελ ζα δπζθνιεπηνχκε λα θαηαζθεπάζνπκε ππνθαηάζηαηα, φηη ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε βία θαη ζα ππνθξηλφκαζηε πσο απνθαηαζηήζακε ηελ απζεληία ή φηη ε επαλαλαθάιπςε ηεο ιεηηνπξγηθήο σθειηκφηεηαο ηεο ζξεζθείαο ζα δεκηνπξγήζεη έλα ππνθαηάζηαην ζξεζθείαο ιεο θαη ν πνιηηηζκφο καο λα κελ ήηαλ ήδε αξθεηά παξαγεκηζκέλνο κε θάζε ινγήο ςεπδν-πξάγκαηα θαη αλνεζίεο.
ε ζχγθξηζε κε ηηο παξαπάλσ ζεσξίεο, φζεο δηαθξίζεηο έρσ πξνηείλεη κεηαμχ ηπξαλληθψλ, απηαξρηθψλ θαη νινθιεξσηηθψλ ζπζηεκάησλ είλαη αληζηνξηθέο, εάλ θάπνηνο κε ηζηνξία δελ ελλνεί ην ηζηνξηθφ δηάζηεκα εκθάληζεο ζπγθεθξηκέλσλ κνξθψλ δηαθπβέξλεζεο σο αλαγλσξίζηκσλ νληνηήησλ, αιιά ηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία κέζα ζηελ νπνία θάζε ηη κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη ζπλερψο ζε θάηη άιιν" είλαη θαη αληηιεηηνπξγηθέο εθ' φζνλ ην πεξηερφκελν ηνπ θαηλνκέλνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πξνζδηνξηζηεί ε θχζε ηνπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ ζηελ θνηλσλία θαη φρη αληίζηξνθα. Μηιψληαο πνιηηηθά, απηέο έρνπλ ηελ ηάζε λα ζεσξνχλ δεδνκέλν φηη ζην κνληέξλν θφζκν ε απζεληία εμαθαλίζηεθε ζρεδφλ νινθιεξσηηθά, θη απηφ ηζρχεη ζηνλ ίδην βαζκφ ηφζν ζηα επνλνκαδφκελα απηαξρηθά ζπζηήκαηα φζν θαη ζηνλ ειεχζεξν θφζκν, θαη φηη ε ειεπζεξία δειαδή, ε ειεπζεξία θίλεζεο ησλ αλζξψπηλσλ φλησλ απεηιείηαη παληνχ, αθφκε θαη ζηηο ειεχζεξεο θνηλσλίεο, αιιά θαηαξγείηαη ξηδηθά κφλν ζηα νινθιεξσηηθά ζπζηήκαηα, θη φρη ζηηο ηπξαλλίεο θαη ηηο δηθηαηνξίεο. ην θσο ηεο παξνχζαο θαηάζηαζεο πξνηείλσ λα ηεζνχλ νη επφκελεο εξσηήζεηο. Πνηεο ήηαλ νη πνιηηηθέο εκπεηξίεο πνπ αληηζηνηρνχζαλ ζηελ έλλνηα ηεο απζεληίαο απ' φπνπ απηή αλαδχζεθε; Πνηα είλαη ε θχζε ηνπ δεκφζηνπ-πνιηηηθνχ θφζκνπ πνπ ζπγθξνηείηαη απφ ηελ απζεληία; Αιεζεχεη φηη ε πιαησληθή-αξηζηνηειηθή αλάιπζε πσο θάζε εχηαθηε θνηλφηεηα ζπγθξνηείηαη απφ άξρνληεο θαη αξρφκελνπο, ίζρπε πάληα πξηλ απφ ηε κνληέξλα επνρή; Ή, γηα λα ην ζέζνπκε δηαθνξεηηθά, ηη είδνπο θφζκνο έθζαζε ζην ηέινο ηνπ φηαλ ε κνληέξλα επνρή φρη κφλν ακθηζβήηεζε ηε κηα ή ηελ άιιε κνξθή απζεληίαο ζηηο δηάθνξεο ζθαίξεο δσήο αιιά θη έθαλε ηελ έλλνηα ηεο απζεληίαο θαζφινπ λα ράζεη νιφηεια ηελ ηζρχ ηεο;
II
Η ΑΤΘΔΝΣΙΑ, ΜΟΛΟΝΟΣΙ ΔΥΔΙ καθξά πξντζηνξία δελ πθίζηαην πάληνηε σο ν ππ' αξηζκφλ έλαο, αλ φρη ν απνθαζηζηηθφο παξάγνληαο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλνηήησλ θαη νη εκπεηξίεο ζηηο νπνίεο βαζίδεηαη απηή ε έλλνηα δελ αλεπξίζθνληαη θαη' αλάγθε ζε φια ηα πνιηηηθά ζψκαηα. Η ιέμε θαη ε έλλνηα είλαη ζηελ πξνέιεπζεηνπο ξσκατθέο. Οχηε ε ειιεληθή γιψζζα νχηε νη πνηθίιεο πνιηηηθέο εκπεηξίεο ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο δείρλνπλ θάπνηα επίγλσζε ηεο απζεληίαο θαη ηνπ είδνπο ηεο αξρήο πνπ ππνδεινί.3 Απηφ εθθξάδεηαη θαζαξφηεξα ζηε θηινζνθία ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Αξηζηνηέιε, νη νπνίνη, κε αξθεηά δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο αιιά νξκψκελνη απφ ηηο ίδηεο πνιηηηθέο εκπεηξίεο, πξνζπάζεζαλ λα εηζάγνπλ ζηε δεκφζηα δσή ηεο ειιεληθήο πφιεο θάηη ζπλαθέο κε ηελ απζεληία. Τπήξραλ δχν είδε αξρψλ ζηηο νπνίεο κπνξνχζαλ λα πξνζθχγνπλ θαη απφ ηηο νπνίεο άληιεζαλ ηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηνπο: ε πξψηε ηνπο ήηαλ γλσζηή απφ ηε δεκφζηα-πνιηηηθή επηθξάηεηα θαη ε άιιε απφ ηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηνπ ειιεληθνχ νίθνπ θαη ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. ηελ πφιε, ε απφιπηε αξρή ήηαλ γλσζηή ζαλ ηπξαλλία, θαη ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηπξάλλνπ ήηαλ πσο θπξηαξρνχζε κε ηελ θαζαξή βία, ρξεηαδφηαλ θξνπξά γηα λα πξνζηαηεχεηαη απφ ην ιαφ θαη ππνζηήξηδε πσο νη ππήθννη ηνπ έπξεπε λα θνηηάδνπλ ηηο δνπιεηέο ηνπο θαη λα αθήλνπλ ζ' απηφλ ηε θξνληίδα ηεο δεκφζηαο επηθξάηεηαο. Γηα ηελ ειιεληθή θνηλή γλψκε ην ηειεπηαίν ραξαθηεξηζηηθφ ζήκαηλε πσο (ν ηχξαλλνο) θαηέζηξεθε εληειψο ην δεκφζην ρψξν ηεο πφιεο «κία πφιηο πνπ αλήθεη ζ' έλαλ άλζξσπν δελ είλαη πφιηο»4 θαη θαηά ζπλέπεηα ζηεξνχζε ηνπο πνιίηεο απφ εθείλε ηελ πνιηηηθή δχλακε πνπ ζεσξνχζαλ σο ηελ ίδηα ηελ νπζία ηεο ειεπζεξίαο. Μηα αθφκε πνιηηηθή εκπεηξία ππέξ ηεο αλάγθεο γηα εληνιή θαη ππαθνή ζα κπνξνχζε λα πξνζπνξηζηεί απφ ηελ εκπεηξία ησλ πνιεκηθψλ ππνζέζεσλ φπνπ ν θίλδπλνο θαη ε αλαγθαηφηεηα άκεζεο ιήςεο θη εθηέιεζεο απνθάζεσλ θάλεθε λα ζπληζηά εγγελή ιφγν γηα ηελ εγθαζίδξπζε απζεληίαο. Καλέλα σζηφζν απφ ηνχηα ηα πνιηηηθά παξαδείγκαηα δελ ήηαλ δπλαηφ λα εμππεξεηήζεη απηφ ην ζθνπφ. Ο ηχξαλλνο παξέκεηλε, ηφζν γηα ηνλ Πιάησλα, φζν θαη γηα ηνλ Αξηζηνηέιε, «ιχθνο κε αλζξψπηλε κνξθή» θαη ν ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ζπλδεφηαλ εκθαλέζηαηα κε ζηηγκηαία έθηαθηε αλάγθε γηα λα κπνξεί λα ρξεζηκεχζεη σο κνληέιν ζηαζεξήο ζέζκηζεο. Δπεηδή απνπζίαδε θάπνηα ηζρπξή πνιηηηθή εκπεηξία πνπ πάλσ ηεο λα βαζίζνπλ κηα απαίηεζε απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο ν Πιάησλ θαη ν Αξηζηνηέιεο, αλ θαη κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο, φθεηιαλ λα ζηεξηρηνχλ ζε παξαδείγκαηα αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ βγαικέλα απφ
ηνλ ειιεληθφ νίθν θαη ηελ νηθνγελεηαθή δσή, φπνπ ε θεθαιή ηνπ νίθνπ άξρεη σο «δεζπφηεο» κε αδηακθηζβήηεηε θπξηφηεηα επί ησλ κειψλ ηεο νηθνγελείαο ηνπ θαη ησλ δνχισλ ηνπ νίθνπ. Ο δεζπφηεο, αληίζεηα πξνο ηνλ βαζηιέα., ν νπνίνο ππήξμε ν εγέηεο ησλ
επηθεθαιήο ηνπ νίθνπ θαη σο ηέηνηνο primus inter pares, πεξηβαιιφηαλ εμ νξηζκνχ κε ηελ εμνπζία ηνπ θαηαλαγθαζκνχ. Ωζηφζν ήηαλ αθξηβψο απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ πνπ έθαλε ην δεζπφηε αθαηάιιειν γηα πνιηηηθέο επηδηψμεηο· ε εμνπζία ηνπ λα θαηαλαγθάδεη ήηαλ αζπκβίβαζηε φρη κφλν κε ηελ ειεπζεξία ησλ άιισλ αιιά θαη κε ηε δηθή ηνπ ειεπζεξία. Οπνπδήπνηε θπξηαξρνχζε ππήξρε κηα κφλν ζρέζε, εθείλε κεηαμχ θπξίνπ θαη δνχισλ. Καη ν θχξηνο, ζχκθσλα κε ηελ ειιεληθή θνηλή γλψκε (ε νπνία αθφκε ηεινχζε, πξνο δφμαλ ηεο, ελ αγλνία ηεο ρεγθειηαλήο δηαιεθηηθήο), δελ ήηαλ ειεχζεξνο φηαλ δνχζε κεηαμχ .ησλ ζθιάβσλ ηνπ· ε ειεπζεξία ηνπ ζπλίζηαην ζηελ ηθαλφηεηα λα εγθαηαιείπεη νιφηεια ηε ζθαίξα ηνπ νίθνπ θαη λα θηλείηαη κεηαμχ ησλ ίζσλ ηνπ, ειεπζέξσλ αλδξψλ. Ωο εθ ηνχηνπ, νχηε ν δεζπφηεο νχηε ν ηχξαλλνο, ν έλαο θηλνχκελνο κεηαμχ δνχισλ, ν άιινο κεηαμχ ππεθφσλ, ζα κπνξνχζε λα νλνκαζηεί ειεχζεξνο άλζξσπνο. Η απζεληία πξνυπνζέηεη πσο νη άλζξσπνη ππαθνχνπλ δηαηεξψληαο ηελ ειεπζεξία ηνπο θαη γη' απηφ ν Πιάησλ, ειπίδνληαο φηη βξήθε κηα ηέηνηνπ είδνπο ππαθνή, ζηα γεξάκαηα ηνπ, παξαρψξεζε ζηνπο λφκνπο εθείλε ηελ ηδηφηεηα πνπ ζα ηνπο έθαλε αδηακθηζβήηεηνπο θπξίαξρνπο πάλσ ζε φιε ηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα. Οη άλζξσπνη ζα κπνξνχζαλ ηνπιάρηζηνλ λα έρνπλ ηελ απηαπάηε φηη είλαη ειεχζεξνη γηαηί δελ εμαξηψληαη απφ άιινπο αλζξψπνπο. Ωζηφζν ε θπξηαξρία ηνχησλ ησλ λφκσλ θαηαζθεπάζηεθε ζχκθσλα κ' έλαλ θαηαθαλψο δεζπνηηθφ παξά απηαξρηθφ ηξφπν, θη απηφ θαίλεηαη θαζαξά ζηνλ Πιάησλα ν νπνίνο κηιάεη γη' απηνχο κε φξνπο ησλ ηδησηηθψλ νηθηαθψλ ππνζέζεσλ, θαη φρη κε πνιηηηθνχο φξνπο, θαη ιέεη, παξαιιάζζνληαο πηζαλά ην πηλδαξηθφ λφκνο βαζηιεχο πάλησλ: λφκνο δεζπφηεο ησλ αξρφλησλ, νη δε άξρνληεο δνχινη ηνπ λφκνπ.5 ηνλ Πιάησλα, ν δεζπνηηζκφο πνπ εθπεγάδεη απφ ηνλ νίθν, θαη ε ζπλαθφινπζε θαηαζηξνθή ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο φπσο ηελ θαηαλννχζε ε αξραηφηεηα, παξέκεηλαλ νπηνπίεο. Δίλαη φκσο ελδηαθέξνλ λα ζεκεηψζνπκε πσο φηαλ ε θαηαζηξνθή έγηλε
πξαγκαηηθφηεηα θαηά ηνπο ηειεπηαίνπο αηψλεο ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, ε κεηαβνιή πξσηνπαξνπζηάζηεθε κε ηε ρξήζε ηνπ φξνπ dominus ζηε δεκφζηα δηνίθεζε, ν νπνίνο ζηε Ρψκε (φπνπ ε νηθνγέλεηα ήηαλ επίζεο «νξγαλσκέλε φπσο κηα κνλαξρία»)6 είρε ην ίδην λφεκα κε ηνλ ειιεληθφ φξν «δεζπφηεο». Ο Καιηγνχιαο ήηαλ ν πξψηνο Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο πνπ ζπλαίλεζε λα απνθαιείηαη dominus, δειαδή λα ηνπ δνζεί έλα φλνκα «ην νπνίν ν Αχγνπζηνο θαη ν Σηβέξηνο απέξξηπηαλ αθφκε ζαλ λα ήηαλ θαηάξα θαη χβξηο»,7 επεηδή αθξηβψο ππνδήισλε έλα δεζπνηηζκφ άγλσζην ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, κνινλφηη ήηαλ πάξα πνιχ γλσζηφο, ζηελ ηδησηηθή επηθξάηεηα, ζηνλ νίθν. Η πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Αξηζηνηέιε δέζπνζε ζ' φιε ηε κεηαγελέζηεξε πνιηηηθή ζθέςε, αθφκε θαη φηαλ νη έλλνηεο ηεο εθαξκφζηεθαλ πάλσ ζε ηφζν έληνλα δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο εκπεηξίεο φπσο εθείλεο ησλ Ρσκαίσλ. Δάλ αθ' ελφο ζέινπκε λα θαηαιάβνπκε πνηεο πξαγκαηηθέο πνιηηηθέο εκπεηξίεο βξίζθνληαη πίζσ απφ ηελ έλλνηα ηεο απζεληίαο πνπ, ηνπιάρηζηνλ ζηε ζεηηθή ηεο έπνςε, είλαη απνθιεηζηηθά ξσκατθή θη αθ' εηέξνπ λα θαηαλνήζνπκε ηελ απζεληία φπσο νη ίδηνη νη Ρσκαίνη ηελ θαηαλννχζαλ ζεσξεηηθά θαη ηελ θαηέζηεζαλ κέξνο ηεο δπηηθήο πνιηηηθήο παξάδνζεο, νθείινπκε λα ελδηαηξίςνπκε ελ ζπληνκία ζε θείλα ηα γλσξίζκαηα ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ηα νπνία επεξέαζαλ ηφζν απνθαζηζηηθά ην ζρεκαηηζκφ ηεο. Πνπζελά αιινχ ε ειιεληθή ζθέςε δελ άπηεηαη ηεο έλλνηαο ηεο απζεληίαο ηφζν ζηελά φζν ζηελ Πνιηηεία ηνπ Πιάησλα, φπνπ απηφο αληηκεηψπηζε ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο πφιεο κε κηα νπηνπηθή αξρή ηνπ Λφγνπ πξνζσπνπνηεκέλε ζην θηιφζνθν-βαζηιηά. Σν θίλεηξν γηα λα εγθαζηδξπζεί ε θπξηαξρία ηνπ Λφγνπ ζηελ επηθξάηεηα ηεο πνιηηηθήο ήηαλ εμ νινθιήξνπ πνιηηηθφ, κνινλφηη ηα ινγηθά επαθφινπζα απφ ηελ εμέιημε ηνπ Λφγνπ ζε εξγαιείν θαηαλαγθαζκνχ επεξέαζαλ απνθαζηζηηθά φρη κφλν ηελ παξάδνζε ηεο δπηηθήο πνιηηηθήο αιιά θαη ηελ παξάδνζε ηεο δπηηθήο θηινζνθίαο. Η νιέζξηα νκνηφηεηα κεηαμχ ηνπ πιαησληθνχ θηιφζνθνπ-βαζηιηά θαη ηνπ Έιιελα ηπξάλλνπ, θαζψο θαη ε δπλεηηθή βιάβε ηνπ πνιηηηθνχ ρψξνπ, πνπ ζα ζήκαηλε ε θπξηαξρία
ηνπ, θαίλεηαη πσο αλαγλσξίζηεθαλ απφ ηνλ Αξηζηνηέιε·8 αιιά φηη απηφο ν ζπλδπαζκφο Λφγνπ θαη θπξηαξρίαο ζπλεπάγεηαη έλαλ θίλδπλν θαη γηα ηε θηινζνθία θαηαδείρηεθε απ' φζν μέξσ, κφλν ζηελ θαληηαλή αληαπάληεζε ζηνλ Πιάησλα: «Να θηινζνθνχλ νη βαζηιείο ή νη θηιφζνθνη λα γίλνπλ βαζηιείο νχηε αλακέλεηαη νχηε είλαη επηζπκεηφ, δηφηη ε θαηνρή εμνπζίαο δηαθζείξεη αλαπφθεπθηα ηελ ειεχζεξε θξίζε ηνπ ιφγνπ»9 παξ' φιν πνπ αθφκε θη απηή ε αληαπάληεζε δελ θζάλεη ζηε ξίδα ηνπ δεηήκαηνο. Ο Πιάησλ ήζειε νη θηιφζνθνη λα γίλνπλ θπξίαξρνη ηεο πφιεο ιφγσ ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ θηινζφθνπ θαη πφιεο, ή ηεο ερζξφηεηαο ηεο πφιεο πξνο ηε θηινζνθία, πνπ πηζαλά λα ππφθσζθε γηα θάπνην δηάζηεκα πξνηνχ λα εθδεισζεί ζαλ άκεζε απεηιή γηα ηε δσή ηνπ θηινζφθνπ κε ηε δίθε θαη ην ζάλαην ηνπ σθξάηε. Πνιηηηθά, ε θηινζνθία ηνπ Πιάησλα δείρλεη ηελ εμέγεξζε ηνπ θηινζφθνπ ελάληηα ζηελ πφιε. Ο θηιφζνθνο γλσζηνπνηεί ηελ αμίσζε ηνπ λα άξρεη, αιιά φρη ηφζν πξνο ράξηλ ηεο πφιεο θαη ηεο πνιηηηθήο (παξ' φιν πνπ δελ κπνξνχκε λα αξλεζνχκε παηξησηηθά θίλεηξα ζηνλ Πιάησλα θαη λα κε δηαθξίλνπκε ηε θηινζνθία ηνπ απφ εθείλε ησλ νπαδψλ ηνπ ζηελ αξραηφηεηα) φζν ράξηλ ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο αζθάιεηαο ηνπ θηινζφθνπ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ σθξάηε ν Πιάησλ άξρηζε λα ππνηηκά ηελ πεηζψ, ζεσξψληαο ηελ αλεπαξθή γηα ηελ θαζνδήγεζε ησλ αλζξψπσλ θαη λα αλαδεηά θάπνην εμαλαγθαζηηθφ δεζκφ ρσξίο ηε ρξήζε εμσηεξηθψλ κέζσλ βίαο. Δξεπλψληαο πξέπεη απφ λσξίο λ' αλαθάιπςε φηη ε αιήζεηα, δειαδή νη αιήζεηεο πνπ νλνκάδνπκε απηνλφεηεο, εμαλαγθάδνπλ ην λνπ, θη φηη απηφο ν θαηαλαγθαζκφο, αλ θαη δελ ρξεηάδεηαη βία γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθφο, είλαη ηζρπξφηεξνο απφ ηελ πεηζψ θαη ην επηρείξεκα. Η δπζθνιία κε ηνλ θαηαλαγθαζκφ δηα ηνπ Λφγνπ, είλαη φηη κφλνλ νη ιίγνη ππφθεηληαη ζ' απηφλ, θη έηζη ην πξφβιεκα πνπ πξνθχπηεη είλαη πψο λα εμαζθαιηζηεί φηη νη πνιινί, νη άλζξσπνη νη νπνίνη αθξηβψο ζηελ πνιιφηεηά ηνπο ζπλζέηνπλ ην πνιηηηθφ ζψκα, κπνξνχλ λα ππαηαρζνχλ ζηελ ίδηα αιήζεηα. Δδψ, βέβαηα, πξέπεη λα βξεζνχλ άιια κέζα θαηαλαγθαζκνχ, θη εδψ μαλά πξέπεη λα απνθεπρζεί ν θαηαλαγθαζκφο δηα ηεο βίαο εάλ δελ επηδηψθεηαη ε θαηαζηξνθή ηεο
