İletişim Yayınlan 1679 • Murat Belge Toplu Eserleri 15 ISBN-13: 978-975-05-0973-5 © 2011 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI 2011, İstanbul 2. BASKI 2012, İstanbul EDİTÖR Kerem Ünüvar DİZİ KAPAK TASARIMI Suat Aysu KAPAK Suat Aysu KAPAK FOTOĞRAFI Bad Harzburg’ta NSDAP gençlik gruplarının Hitler ’i selamlaması UYGULAMA Haşan Deniz DÜZELTİ Ayten Koçal DİZİN Cem Tüzûn BASKI ve CİLT Sena Ofset ■ SERTİFtKA NO. 12064 Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 03 21 İletişim Yayınlan ■ sertifika no. 10721 Binbirdirek Meydanı Sokak İletişim Han No. 7 Cağaloğlu 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr MURAT BELGE Militarist Modernleşme Almanya, Japonya ve Türkiye iletişim MURAT BELGE 1943’te doğdu. 1.0. Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve
Edebiyatı Bölümü’nü bitirdi. 12 Mart döneminde iki yıl cezaevinde kaldıktan sonra 1974’te üniversiteye döndü. 1981’de doçentken istifa etti. Halkın Dostlan, Birikim, Yeni Dergi, Yeni Gündem, Milliyet Sanat, Papirüs dergilerinde ve Cumhuriyet, Demokrat, Milliyet, Radikal gazetelerinde yazdı. 1983’te İletişim Yayınlan’nı kurdu. 1997’de profesör olan Murat Belge, Bilgi Üniversitesi’nde öğretim üyesi ve Taraf ta yazıyor. Kitapları: Tarihten Güncelliğe (Alan, 1983; iletişim, 1997), Sosyalizm, Türkiye ve Gelecek (Birikim, 1989), Marksist Estetik (BFS, 1989; Birikim, 1997), The Blue Cruise (Boyut, 1991), Türkiye Dünyanın Neresinde (Birikim, 1992), 12 Yıl Sonra 12 Eylül (Birikim, 1992), İstanbul Gezi Rehberi (Tarih Vakfı, 1993; iletişim, 2007), Boğaziçi’nde Yalılar ve insanlar (İletişim, 1997), Edebiyat Üstüne Yazılar (YKY, 1994; iletişim, 1998), Tarih Boyunca Yemek Kültürü (İletişim, 2001), Başka Kentler, Başka Denizler 1 (İletişim, 2002), Yaklaştıkça Uzaklaşıyor mu? (Birikim, 2003), Osmanlı: Kurumlar ve Kültür (Bilgi Üniversitesi, 2006), Başka Kentler, Başka Denizler 2 (İletişim, 2007), Genesis: “Büyük Ulusal Anlatı” ve Türklerin Kökeni (İletişim, 2008), Sanat ve Edebiyat Yazılan (iletişim, 2009), Başka Kentler, Başka Denizler 3 (İletişim, 2011). Yazar ayrıca VVilliam Faulkner, Charles Dickens, James Joyce ve John Berger ’dan çeviriler yapmıştır. İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR Bu kitabı yazmaya başlamamla bitirmem arasında epey süre geçti (“tasarlama” faslına hiç değinmiyorum). Biterken, başlıca sıkıntım, kitabın hacmiydi. Ama bir türlü de kısaltmayı beceremiyor-dum. Sekiz yüz sayfalık kitap yazmak, kitabı okunmamaya mahkûm etmek gibi bir şey. Gene de, ite kaka, belki bir yüz sayfa atmayı başarmışımdır. Bu, yani, “kısalmış” hali! Kitabın yazımı bitti diye işi bitmez. Ama, herhalde uzun sürdüğü için bana bir rehavet çöktü. Başka işlere daldım. Derken, “haydi, baskıya giriyor” dediler, alelacele yapmam gereken bir şeyleri yaptım. Önsöze eklemem gereken teşekkürleri bile ekleyemedim. Onun için şimdi bu ikinci baskıda, teşekkürden önce “özür”le bunu yazıyorum. Kitabı, bu konulan bilen ve kitap yazmayı bilenlere okutmak istedim. Ömer Laçiner, Ahmet Insel, Tanıl Bora, Selçuk Esenbel ve Jale Parla, eksik olmasınlar, okudular ve eleştirilerim, görüşlerini söylediler. Onlara çok
teşekkür borçluyum. Tayfun Mater militarizm üstüne yazdığımı öğrenince bu konuda çok zengin olan kitaplığından yararlanabileceğimi söyledi. Böy-lece, başka türlü elime geçmesi zor kitaplar okuyabildim. Ona da teşekkür borçluyum. Iletişim’in dizgicileri, düzelticileri, editörleri zaten yıllardır el yazılarıma katlanır, kaprislerime katlanırlar. Emeği geçen herkese çok teşekkür! ÖNSÖZ Bu kitap, benim açımdan, yazılması gecikmiş bir kitap oldu. Epey eskilerden beri, oldukça kaba ve genel çizgilerle, buna benzer bir şey yazmayı düşünmüşümdür. Yetmişlerin başında, henüz oldukça genç bir “Edebiyat Fakültesi” asistanıyken, hattâ edebiyat konusunda yazmayı düşündüklerimden de önce, Türkiye tarihini anlamak ve değerlendirmek üzere bir, belki birkaç kitap yazmayı tasarlıyordum. Üniversitede alanım İngiliz edebiyatıydı ama o alanda bir şeyler yazmayı hiç düşünmedim. Edebiyat ve sanatı toplum ve tarihle tamamen iç içe geçen alanlar olarak gördüğüm için, tarih üstüne yazmak benim açımdan edebiyattan uzaklaşmak değil, tersine, edebiyata bakışı tamamlayan bir şeydi. Hele Türkiye gibi tarihin kendisiyle “tarihçilik” pratiğinin birbirine karşıt biçimde yürüdüğü bir toplumda bir edebiyat tarihçisi veya eleştirmeninin ulusal tarihe bakması bir zorunluluk oluyordu. 12 Mart döneminde iki yılımı hapishanede geçirdim. Hapishane pek çok insan için büyük okuma ve düşünme imkânları açan bir yerdir, “yer”den öte, bir hayat biçimidir. Bunları söylerken, kimseye salık vermiyorum, hapse girmeyi. Ama, eskaza başınıza gelirse, başa gelen tatsızlıktan bu şekilde yararlanabilirsiniz, demek istiyorum. Benim için böyle oldu. Hapisteyken okuduğum kitaplardan biri, Barrington Moore’un Social Origins of Dictatorship and Democracy (Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri) adlı kitabıdır, ilkin Amerika’da, 1966’da yayımlanmış; ben ancak 1973’te haberdar olup okuyabildim; okuyunca da çok etkilendim. Barrington Moore bu kitabın birinci bölümünde burada benim de yaptığım gibi Batı dünyasının üç “demokrasi” örneğini, İngiltere’de 17. yüzyılın İç Savaşı sonrasında kapitalistleşmeyi, 1789 Büyük Fransız Devri-mi’ni ve Amerikan kapitalist devrimini anlatır. Bu üçüncü bölümde benden farklı olarak Bağımsızlık Savaşı’ndan çok Amerikan İç Savaşı üstünde durur.
İkinci kısımda Asya’daki örneklere geçer, üç büyük Asya toplu-munda, Çin’de, Japonya’da ve Hindistan’da modernleşme süreçlerini inceler. İlginç bir şekilde bu üç örnek aynı zamanda komünist, faşist ve liberal-demokratik “kalkmma/modemleşme” yöntemlerinin birer “Asyaî” örneğidir. Üçüncü kısımda bu üç rejim üstüne daha kısa bölümler yer alır. Barrington Moore “diktatörlük” ya da “demokrasi”yi toprakta feodal mülkiyetin varlığına bağlar. Ele aldığı örneklerde, Amerika dışında, hep bir feodal başlangıç vardır (feodalizmin biçimleri belirli ölçülerde değişiklik gösterse de). Ama bunların bazılarında, örneğin Birinci Kitap’ta ele aldığı Batı toplumlannda, feodal sınıfla boy ölçüşebilecek bir güce erişen ve sonunda, daha yoksul sınıfların da desteğini arkasına alarak feodalizmi yıkan bir orta sınıf doğabilmiştir. Bu orta sınıfın bu mücadeleyi kazandığı toplumlar-da demokrasi yerleşir. Gene Batı’da, Almanya gibi, böyle bir orta sınıfın oluşamadığı toplumlar da vardır. Onun yokluğunda, modernleşme atılımı feodal sınıftan (Prusya’nın Junker ’leri) gelmiş, sonuç da demokrasi değil, yukarıdan aşağıya bir otoriter/otokratik kapitalistleşme olmuştur. Orta sınıfın anlamlı ve etkili bir toplumsal güç olamadığı iki toplumda ise onun rolünü bir biçimde üstlenen inteîligentsia, geniş köylü kitlelerinin fiilî desteğini arkasına almayı başarmış, böy-lece 1917’de Rusya’da, 1949’da Çin’de, süregiden savaş koşullarının yarattığı yıkımın da yardımıyla komünizm iktidara gelmiştir (Barrington Moore bu iki devrim örneğinde proletaryanın oynadığı rolü önemsemez). Dolayısıyla Barrington Moore’un odak noktasının kırsal ekonomi, köylü yığınları ve feodal mülk sahibi sınıflar olduğunu söyleyebiliriz. Militarizmden bir miktar dem vurmuştur, ama Junker ’ler veya Samurai onun için toprak mülkiyetinde aldıkları yer nedeniyle önemli sosyopolitik aktörlerdir. Modernleşme sürecinde Ordu olarak oynadıkları rol ikinci planda kalır. 1973’te bunu okuduğumda kitabı genel olarak çok beğenmiş, kendi yapacağım Türkiye incelemesinde Barrington Moore yaklaşımından da yararlanmam gerektiğine karar vermiştim. Nitekim, şimdi ortaya çıkabilen bu kitapta oradan gelen temel yaklaşımlar kendilerini hissettiriyordur. Ama incelemeye o tarihlerde giremedim, çünkü Birikim dergisini çıkarma çabası ve başka birçok etken böyle kapsamlı bir kitabın talep ettiği zamanı bana bırakmıyordu.
Birikim 12 Eylül’de kapandı; bir süre sonra üniversiteden ayrıldım. Bir bakıma, gereken “boş zaman”a kavuşmuş gibi oldum. Ama bu da çok süremedi, çünkü ilk yıllarda geçim kaygısı, sonra da İletişim Yaymlan’nı kurma çabası söz konusuydu. Ancak gene de, bu sırada yazmak istediğim ve yazacak zamanı bulamadığım kitabı düşünürken, Braudel okumaktan edindiğim bir başka kavramsal çerçeveyi de gözetmeye başlamıştım: Türkiye’nin “modernleşme” sürecine belirli “zamansallıklar” içinde bakmak. Bu örnek, “devlet” ile “toplum”un bir türlü “diyalog” kuramadığı bir temele oturuyordu. Öyle bir “diyalog” olmamasının sonucu “emir”lerden örülü bir “monolog” yapan bir “devlet” ve bu “emir ’Terden kendini sıyırmaya çalışan bir “toplum” manzarası yaratıyordu. Bu bir süreçti, ama aynı zamanda önemli dönemeçler dönmüş, değişimlerden geçmiş bir süreçti. O tarihte bunlan düşünürken “uzun-vade”yi Tanzimat’tan başlatmaya karar vermiştim, çünkü bu, sürecin bütününü içinden biçimlendiren “Batılılaşma”nm, yani “medeniyet değiştirme” girişiminin “ilk” değilse de, en belirleyici başlangıç noktası gibi görünüyordu. Bu gene böyle kabul edilebilir. Ama o tarihle kitabı nihayet yazmaya başladığım zaman arasında benim bakışımda bazı değişiklikler olmuştu. Kitaba son şeklim bunlar verdi. Bunların 12 Eylül döneminden önce ufkuma girmeye başladığını söylüyorum. 12 Eylül Türkiye’de militarizmin doruğuna çıktığı dönemdir. Gene de, Türkiye’de militarizmin ne kadar köklü bir biçimde yerleştirilmiş olduğunu o birkaç yılda değil, sözde “sivile” döndükten sonra geçen yıllarda, bu yıllar içinde o rejimin bir türlü aşılamaması olayında daha iyi anladım. Dolayısıyla bu “vade”leri de askere verdiğim bu yeni yere göre biraz değiştirdim. Başlangıcı Tanzimat değil, Vaka-i Hayriye olarak değiştirdim, çünkü, ilgili bölümde de açıklamaya çalıştığım gibi, öyle bir “hukuki” değişim, bu “askerî” değişim olmadan düşünülemezdi. Öte yandan, yeni Türk ideolojisinin başlangıcım bugüne biraz daha yaklaştırdım ve 93 Harbi’ni temel aldım. Çünkü bugün hâlâ yakamızı bırakmayan “yok olma korkusu”nun her şeyden çok bu olaya bağlı olduğunu görüyorum. Aynı zamanda, Vaka-i Hayriye “askerî” bir olay olduğu veya Sultan Aziz “askerî” bir hareketle hal edildiği halde, bu uzun dönemde Osmanlı toplumunda militarist bir ideoloji veya zihniyetten söz edilemez. Onun için benim “uzun-vade”m, 93 Harbi ile 1908 arasındaki yıllan içeriyor. “Orta vade”yi de biraz değiştirdim: İttihat ve Terakki’nin iktidarda olduğu yıllarla sınırlı tutmaktan vazgeçtim; asker-sivil in-telligentsia'nın oldukça
“rakipsiz” bir biçimde, resmen değilse de fiilen bir “tek parti” dönemi ve hegemonyası yaşattığı 1908-1950 arasını özünde aynı “vade” olarak aldım. Böylece Cumhuriyet’in ilk dönemini bu “diktatörlük” rejimine katmış oldum. Çok partili dönemin başlamasından bugüne kadar geçen zamanı ise bundan ayırdım ve “kısa-vade” ya da “yakm-vade” olarak ele aldım. Doksanlı yıllarda, Abdülhamid dönemini bir “prelüd” olarak kabul ettiğim, asıl 1908’den başlayan bir “yakın tarih” yazımına başlamıştım. Bu kitabın adı da “Harbiye Marşı”ndan aldığım “Kanla İrfanla”dan gelecekti. Ama üzerinde yeterince fazla çalışamadan o kitabı erteledim ve şimdiki kitaba geçtim, ilk tasanmlar yerine, Barrington Moore’dan gelen karşılaştırmalı bakış daha çekici göründü. Karşılaştırmanın ekseniyse ondaki gibi feodalizm ve toprakta mülkiyet ilişkileri değil, ordunun rolü ve militarist yaklaşımın varlığı olacaktı. Türkiye’deki “modemleşme”de bir orta sınıf olmadığı gibi bir toprak sahibi sınıf, Prusya’nın Junker ’lerine tekabül edecek bir güç de yoktu. Öyleyse bir feodal sınıfın varlığını varsaymamız gerekmiyordu. Örgütlü güç olarak, sadece kendine bir ideoloji geliştirebilmiş bir ordu böyle bir girişimi sulanabiliyordu. Ordu, Fransa’da Bonapartizm, Almanya’da Bismarkizm, İtalya’da Sezarizm adını verdiğimiz görece “sımflar-üstü” duruşu benimseyip toplumu güdebiliyordu. Böylece, yetmişlerin başından beri zihnimde evirip çevirdiğim proje nihayet somut bir biçim aldı ve ben de çalışmaya başladım. Bunun uzun bir çalışma olacağı belliydi. Çünkü şimdi Türkiye’ye Almanya ve Japonya da ekleniyordu. Ama yalnız onlar eklenmiyordu. Bu konuda fark yaratan etkenin bir çeşit aristokrasinin varlığından çok, belirli geleneklere sahip bir ordu, bir subay kadrosu olduğunu görünce, bu durumu daha belirgin biçimde ortaya çıkarmak için, militarizm örneği olarak seçtiğim üç ülkenin yanma birer de “kontrast ülke” koymaya karar verdim. Aynı bölgeden (“kıtadan” da denebilir) bir ülke ya da aynı zamanda benzer bir geçiş yapmış bir ülke ve daha iyisi hem zaman, hem de mekânda yakın bir ülke. Bu ikinci tip karşılaştırmada en çok ilk örnekte rahattım, çünkü Almanya ile İtalya bu koşullan yerine tastamam getiriyordu, ama militarizm konusunda İtalya’nın Almanya ile bir benzerliği söz konusu değildi. Asya’da Japonya’yı Çin’le değil, Hindistan’la karşılaştırmak uygun göründü, çünkü bu bölgede militarizme en uzak görünen ülke oydu. Zaman içinde çok yan yana sayılmazlardı ama Almanya ile İtalya gibisini bulmak zaten kolay değildi. Üçüncü.örnek Türkiye’yi kiminle karşılaştırmalı? Doğusuyla mı, batısıyla mı? Gözü batıda olduğuna göre, Iran ya da bir Arap ülkesi, örneğin Mısır ’a göre, bir Balkan ülkesi, örneğin
Yunanistan bana daha uygun göründü. Burada da yaklaşık yüz yıllık bir ara var. “Ulus-devlet” kurmakta geciken biziz; buna karşılık öteden beri devlet sahibi olan da biziz. Demek ki ilişki biraz daha çetrefil. Öte yandan, bu kitapta ben böyle bir uğraşa girmediysem de, Türkiye’yi Ortadoğu’nun Müslüman toplumlarmdan biriyle kıyaslamak da ilginç sonuçlar verecektir. “Benzerlik” ten çok “benzemez”liği ortaya çıkarsa dahi... Bu plan tabii okuma yükünü artırdı. Bundan yana bir şikâyetim olamazdı zaten, çünkü bu sayede ben de daha çok şey öğrenecektim. Kitabın çatısını bu şekilde kuruncaya kadar, saydığım ülkelerin tarihleri konusunda herhangi bir uzmanlığım söz konusu olmamıştı. Tabii böyle bir kitabın başında, “modernleşme”nin erken örneklerinden, kapitalizme ve demokrasiye geçişin burjuvazi öncülüğünde gerçekleştiği Britanya, Birleşik Devleüer ve Fransa’dan konuya girmek gerekiyordu. Bu da alanı iyice genişletecekti. Ama onlara daha çok bir “giriş” kapsamında değinmek yeterli olacaktı ve zaten bu ülkelerin tarihlerini ötekilerden daha iyi biliyordum. Sonuçta, evet, konunun ele alındığı matris genişledi; ama bu, benim bu alanlara özgün “teorik” katkıda bulunduğum anlamına gelmiyor, tabii. Böyle bir amacım da olamazdı. Bütün bu örnekleri, Türkiye’nin özel durumunu, benzerliklerini ve farklılıklarım daha iyi nedeştirerek göstermek için ve o kapsamda inceledim, insanın başka ülkelerin tarihleri konusunda “özgün katkıda bulunan otorite” olması çok zor bir şey - “imkânsız” değilse. Galiba çok gerekli de değil. Ne Almanların ne Hintlilerin, ne de bu kitapta ele alınmış öteki ülke yurttaşlarının, kendi tarihlerini iyi öğrenmek için bana ihtiyaçları var. Hepsi yeterli sayıda ve yeterli nitelikte tarihçilere sahip. Dolayısıyla benim burada yaptığım bu tarihçilerin arasında erişebildiklerimden, okuyabildiklerimden çıkardığım mümkün olduğu kadaT uyarlı ve tutarlı özetleri bunların o kadar iyi bilinmediği Türkiye’de ilgili okurlara sunmak. Ama Türkiye üstüne bölümlere gelince, burada bazı yeni ve farklı görüşler geliştirebildiğimi ve en azından tartışılmaya değer bazı tezleri ortaya attığımı söyleyebilirim (yukarıda değindiğim dönemlendirme gibi). Pek çok kitabın “önsöz”ü, adına rağmen, en son yazılan kısımdır. Ben de bu kısmı yazmaya en başta girişmiş değilim, ama şimdi şunları yazarken tünelin ucunun göründüğünü, işin yarısından fazlasının tamamlandığını
söyleyebilirim (umarım yanılmıyorum-dur). Bu çalışma 2000 başlarında başladı ve şimdi 201 l’i bitirmeye yaklaştık. Bu arada Türkiye gene bazı ciddi dönemeçlerden geçti veya belki kısmen geçebildi. Zorlu yıllardı bunlar, çünkü bazı temel yapıların belirli bir değişim geçirdiği, sahiden değiştiği yıllardı. Değişim, toplumlan zorlar. 2011 yılında Türkiye’ye, gözlemlediğim, kimi zaman belki küçük bir parçası da olduğum olaylara bakarken ve bunlardan bir “değerlendirme” sayılacak sonuçlar çıkarmak isterken, bütün bu modernleşme sürecini son derece sancılı ve sorunlu bir süreç olarak görmeden edemiyorum. Dünyada hiçbir toplum kendi tarihini “idilik” koşullarda inşa etmiyor. Herkesin işi zor. Ama bu eşitlik, tam bir eşitlik değil. Onvell’in bazı hayvanlarının “daha eşit” olması gibi, bazı toplumlann modernleşmesi daha zor, daha ağır koşullar içinde gerçekleşiyor veya tam olarak da gerçekleşemiyor. Tarihte falan toplumun izlediği yolun “normal”, ona benzemeyenlerin yolunun “anormal’’ olduğunu düşünenlerden değilim. Ama toplumlann başanlı görünen eylemleri, vardıklan sonuçlar başka toplumlar için de model olabiliyor, zaten sık sık oluyor. Bununla birlikte, o başka toplumlar, model aldıkları toplumun bulunduğu noktaya varmakta, onunla aynı avantajlara sahip olmayabiliyor. Bu çerçevede bazı girişimlerin ötekilerden zorlu geçtiğini söylüyor ve Türkiye’yi de zorlananlar arasına katıyorum. Bu “zorlanma”nm nihai açıklaması da girişimin hangi koşullarda başladığına, hangi özneler tarafından yürütüldüğüne, buna benzer etkenlere bakılarak yapılabilir. Toplumlann üzerinden yürüdüğü “tarih! güzergâhlar” için “normal” gibi sıfatlar kullanmanın yanlış olduğunu düşünüyorum, çünkü bazı toplumları “normal” kabul edeceksek, otoma-tikman, bazılannı da “anormal” saymamız gerekecek. Bunun sadece bir “political correctness” sorunu olduğunu, öyle demekle “ayıp edeceğimizi” düşünmüyorum; teorik olarak yanlış olduğu için böyle sıfatlardan kaçınmak gerek. Bir şekilde “teleolojik” düşünceye kaymıyorsak, yani tarihi aşkın bir amaç çerçevesinde düşünmüyorsak, bir gelişme biçimine “normal”, ona uymayana da “anormal” demek, yanlış bir şeydir. Öte yandan, dünya tarihinde, böyle sıfatlar kullanmamızı kolaylaştıran, hattâ kullanmaya zorlayan durumlar da yok değil. Bunu kitabın başında açıklamaya çalışayım.
“Normal/anormal” gibi açıkça bir değer yargısı içeren bir terminolojiyi bırakıp daha nötr görünen (ama her şey gibi o da kolayca bir değer yargısına dönüştürülebilir) “organik” gibi bir nitelemeden gidelim. Bundan kasıt şöyle bir şey: Az sonraki giriş bölümlerinde göreceğimiz gibi bazı toplumlar (yani, İngiltere, Amerika ve Fransa) gelişmelerinin bir aşamasında, bir “burjuva devrimi”nin doğal olarak ortaya çıktığı ve başanlı da olduğu bir noktaya gelmişler. O zamana kadarki gelişmelerine baktığımızda bunların kendi koşullarıyla uyumlu bir gidiş gösterdiğini görüyoruz. Doğal bir nedensellik var ve bu nedensellik zinciri bir buıjuva devri-mine yol açıyor; bu devrim olduktan sonra da toplum gene o olayla uyumlu olarak yoluna devam ediyor. “Organik” gelişme derken böyle bir şeyi anlatmak istiyorum. Şu aşamada böyle bir olayın olduğu toplum “normal”, olmayanlar ise “anormal” diyecek bir durum yok. Herkes “normal” aslında. Belirli bir toplumsal matris içinde belirli nedenler mantıken uyumlu olduklan belirli sonuçlar üretiyorsa, her şey “normal”, olması gerektiği gibi. İngiltere’deki koşulların neredeyse hiçbirine sahip olmadığı halde, Portekiz’de bir “burjuva devrimi” olsa, bu açıklanamaz bir durum olurdu ve asıl o zaman Portekiz’e “anormal” demek gerekirdi. Gelgelelim, “burjuva devrimi” dediğimiz olay son derece önemli bir olay ve kendisinden de önemli olduğunu söyleyebileceğimiz bir dizi yeni gelişmeyi (sonucu) tetikliyor. Sermaye birikimi oluyor ve üretkenleşiyor; sanayileşme yayılıyor; toplum güçleniyor vb. Bunlar, aynı gelişmenin yaşanmadığı, aynı sonuçlann su yüzüne kendiliğinden çıkmadığı birçok toplumdan görülüyor, gözlemleniyor; onlar bu olguların olumlu, istenir şeyler olduğuna karar veriyorlar. İstenir şeyler, ama kendi kendilerine olmuyorlar. O zaman, bunları beğenen toplum kendisi de bunlara sahip olmak için bir şeyler yapmaya başlıyor. “Bir şeyler yapmak” ne demek? Gidişata “müdahale etmek” demek. X toplumundasınız, burada genel gidişe, statükoya müdahale etmezseniz, Y toplumunda gördüğünüz şeylere sahip olmayacağınızı anlıyorsunuz ve bu gidişe müdahale ediyorsunuz. Birinci tipolojiye “organik” gelişme diyeceksek, buna ne diyeceğiz? Ne anlatmak istediğimizi bildikten sonra, ne desek olur. “Güdümlü” ya da “güdülenmiş” gelişme diye bir şey önereyim - biraz da kontrastın altını çizmek için.
Şimdi “güdülemek” için yapılanların, amaçlanan hedefe varmak için en isabetli şeyler olup olmadığı, tamamen ayrı konu. Bu benimsenen yöntemler yelpazesi dünya tarihinde büyük bir genişlik ve çeşiüilik gösteriyor. Ama bu, şimdi üstünde durmak istediğim konu değil. Yöntemlerin isabetini uzun uzun tartışırız - zaten çok tartıştık ve çok tartışacağız. Şu anda, “güdümlü” gelişme kavramı üstünde anlaşmaya varalım. Bu çerçevede, “organik” dediğimiz kategoriye giren toplum sayısının çok az, “güdümlü” tarafında duranlarınsa neredeyse bütün dünya olduğunu görüyoruz. Bu sayısal denkleme baktığımızda, benim reddettiğim terminolojiyle bunu bağdaştırınca, “organik” olanların aslında “anormal” olduğunu söylemek de mümkün. Ama anlaşılır nedenlerle, o toplumlann ürettiği yeni biçimler geri kalan dünyaya model olmayı başarmış ve böylece dünyanın geri kalanı bunlara erişmek üzere seferber olmuş, yani “güdülenmiş”. Burada bir küçük soruna daha bakalım: Bu “güdülenme”ye bildiğimiz bir “yanş” gibi bakmamahyız. Yani, dünya ülkeleri bu “organik” toplumlara bakıyor, “Biz de onlar gibi olalım,” diyor, yarışın “start tabancası” patlıyor ve herkes “finiş”e doğru koşuyor... Böyle değil elbette. Kimi o hedefi daha önce, kimi çok daha sonra görmüş (burada fiziksel yakınlığın etkisi var). Kimi “Onlar gibi olalım,” sonucuna vanncaya kadar uzun uzun düşünmüş, kimi hiç düşünmeden koşmaya başlamış, ayrica kimi hızlı koşuyor, yani bu türlü kıyamet kadar ikincil, üçüncül etken var. Ama sorun “Koşmaya ne zaman başladık?” sorunu da değil. Hangi yapıyla başladık? Kaç kiloyduk? Daha önce hiç koşmuş muyduk? Akciğerimiz, pankreasımız uygun mu kalkıştığımız işe? “Uygun” değilse, niçin değil? Ne yapmalıyız ki uyum göstersin -bütün bünye? “Onlar gibi olalım,” derken ne gördünüz, neye sahip olmak istiyorsunuz, bu da ayrı ve çok önemli bir konu. Tank, tüfek mi, fabrika mı sizi cezbeden, yoksa hukuk, devleti, parlamento işleyişi gibi şeyler mi? Bu kitabın baş aktörlerinden Almanya ve Japonya, belirli bir zaman farkıyla, birinci “set”teki hedeflere ulaştılar. İkinci “set”e ulaşmaları kolay olmadı, çünkü zaten başlangıçta istenmedi. Bunlar hâlâ dünyanın ortaklaşa bilincinde yeteri kadar net değil. Yani, ben kendi perspektifimden bakarak “Almanya 1945’e kadar Avrupalı olmadı,” türünden bir cümle kurarken, Tunus’tan ya da Tayvan’dan bakan biri de Almanya’yı ezeli bir Avrupalı olarak görebilir.
Bu konulara girince, ister istemez, “değerler” alanına da adım atmış oluyoruz. Yukarıda, “doğru yöntem” seçme ya da seçeme-menin apayrı bir konu olduğunu söylemiştim. Neye göre doğru seçme? Bu da “değerler”den bağımsız konuşulacak bir şey değil. “Militarizm” konusu işte bunun için önemli. Çünkü o da gelip bu “doğru yöntem” sorunsalına bağlanıyor. Modernleşme sürecini başlatan ve sırüanan gücün ordu olması, bunu sorunlu bir süreç haline getiriyor. Kullandığımız yöntem ya da araç kendi doğasına uygun sonuçlar verir, doğasında olmayan sonuç veremez. Ordular ya da militarist ideoloji “demokratik” değildir; olduğunun bir örneği dünya tarihinde görülmemiştir. Türkiye de bu kuralın bir istisnası olmamıştır. 21. yüzyılın ilk on bir yılını devirmek üzere olduğumuz şu günlerde de, Türkiye, yabana atılmayacak birçok başansına rağmen, demokrasi sorununu çözmekte, yani nüfusuna gerçek bir demokrasinin imkânlarım sunmakta başarılı olmamıştır. Bu iki önermeyi yan yana getirdiğimizde bir “neden-sonuç” ilişkisi kurmuş oluyoruz: Türkiye bugün de demokrasi sorununu çözememiştir, çünkü modernleşmeyi ordu eliyle yürütmek zorunda kalmıştır ya da biraz değiştirerek söylersek, çünkü olgunlaşan başka güçler bugünlere kadar bu misyonu ordunun elinden almamış veya alamamıştır (tabii ordunun onu vermeye razı olup olmadığı da ayrı konu). Ancak, yukarıda söylediğim gibi, benim bu kitabı tasarladığım yıllarla, okumalarıma ya da yazmasına başladığım yıllarla şimdi bulunduğumuz nokta arasmda birçok şey değişti. Başlıca değişim ordunun siyasette oynadığı rol üzerinde gerçekleşti. Bir mücadele oldu ve bu rol azaldı; ordu, 20. yüzyıl sonuna kadar bulunduğu yerden geriledi. Bugün de, bu sürecin belirli bir sonuca vardığını, “tamamlandığı”nı söyleyemeyiz, ama süreç başladı ve bazı değişimler şimdiden gerçekleşmiş gibi görünüyor. Siyasî olayları açıklamaya çalışırken, “iç” ve “dış” diye ayırdığımız “dinamik”lere başvururuz. Bunlardan birinin ya da öbürünün rolünü abartma eğiliminde olanlarımız vardır. “Soğuk Savaş”ın bitmesi, dediğim bu sonucun “dış dinamik”le açıklanması olabilir. Sovyetler ve komünizm tehdidinin ciddiyetini kaybetmesi, Amerika ve Avrupa’nın, yani Batı dünyasının kendi cenahında gerçekleşen “askerî darbe” tipinde olaylara gereği gibi bakmasına, bunları hoş görme yükümlülüğünden vazgeçmesine yol açtı. Bu zamana kadar hiç esirgenmeyen bu dış desteğin kalkması Türkiye’de Silâhlı Kuvvetler ’in
1960’tan bu yana bir çeşit gelenek haline getirdiği darbeciliği en azından yeniden gözden geçirmesine yol açtı. Böylece 28 Şubat “postmodemizm”e uymak durumunda kaldı. Ama 2000’lerde “git” deyince gitmeyen bir sivil hükümet çıkınca o kadarı da yapılamadı. Yapmak için çalışılmadı değil; tersine, hem de çok çalışıldı, ama olmadı. Demek ki bu evrede bu eylemin ciddi engelleri var. Bunları söylediğimiz zaman söz konusu olayı öncelikle dünya konjonktürünün değişmesiyle açıklıyoruz. Bu yanlış değil, ama bence yeterli de değil. Ele aldığımız süre içinde Türkiye’de gerçek-1 leşen değişimler hiç olmamış gibi yalnız dış dinamiklere bakmak en azından Türkiye’ye ve yıllardır burada verilen demokrasi mücadelesine bir haksızlık olur. Burada olan önemli gelişme sanırım buıjuvazi içinde görülege-len değişimdir. Bir süreden beri bir “Anadolu buıjuvazisi”nden söz ediyoruz. Denizli, Kayseri, Gaziantep, Malatya gibi bazı kenüerde oluşan ve dikkat çeken sermaye yoğunlaşmalarını konuşuyoruz. Konuşuyoruz ama bu gelişmeler hakkında bilgilerimiz hâlâ çok yetersiz ve puslu. Bilimsel araştırmalar daha yeni yeni başlıyor. Olayın niceliksel yanı da, niteliksel yanı da belirsizliklerle dolu. Ama sosyolojik, ekonomik, ideolojik ve politik, bütün bu düzeylerde böyle yeni bir gelişmeyle karşı karşıya olduğumuzu seziyoruz. Demek ki, bir hayli gecikmiş olsa da, bu ülkede buıjuva sınıfında ciddi bir niceliksel yayılma ve varlığında niteliksel bir sıçrama oldu ve bu varlık siyaset düzeyine de etkilerini yansıttı. Türkiye askeri darbelerin olağan sayıldığı vey^ hattâ bir kesimin sevinciyle karşılandığı bir toplum olmaktan uzaklaşıyor. Ama sorunun yalnız bu sınıfsal olguyla sınırlı olduğunu da sanmıyorum. Gene, dünya dinamikleriyle iç içe geçmiş olarak, bilgisayar temelinde, geleneksel içedönüklüğünü, dünyadan kopukluğunu aşmaya başlayan bir Türkiye biçimleniyor. Anadolu’nun “yeniyetme” iş-adamları “Gümrük Birliği” işlemeye başlayalı beri Avrupa’yla verimli bir koordinasyon içinde çalışmaya girdiler ve bu yeni uluslararası ilişkiden memnunlar. “Bu sayede çok şey öğrendik,” diyorlar. Öte yandan, Avrupa dışında da, Türkiye’den işadamlarının gitmediği yer kalmadı dünyada. Bunlann yanı sıra, gençler, öğrenciler, daha birçoklan dünyayı izliyor, kendi sonuçlannı çıkanyor, geziyor, görüyorlar. Dünya üniversitelerinde akademik diaspora olarak çalışan Türklerin de sayısı çoğalıyor. Hâlâ aksayan çok şey var, hâlâ bu değişim çoğumuzun istediği hıza
veya genişliğe erişemiyor, ama olanlan azımsamak veya küçümsemek doğru olmaz. “Git” deyince gitmeyen bir sivil hükümetten söz ettim. Onun böyle yapabilmesinin de bu gelişmelerle sıkı bağlan var tabii. Dış dünyadan olduğu kadar iç dünyadan gelen mesajlar da, bu hükümete, muhtıra geldi diye iktidarı bırakıp gitmeme güvenini vermiş olmalıdır. Türkiye’de demokrasinin yavaş yavaş yerleşmesinde “dış dinamikler”in oynadığı rolden söz edilince, pek çok kişinin aklına ikinci Dünya Savaşı’nm ardından “çok partili rejim”e geçiş örneği gelir. Bu olayın uluslararası konjonktürün etkileriyle gerçekleştiği önermesini kolay kolay reddedemeyiz. Nazizm ve faşizm karşısında Demokratik (Liberal) Dünya büyük bir zafer kazanmıştı ve bu cephenin önderleri bu değerleri bütün yeryüzünde egemen kılacak herhangi bir varlık gösteremeden dağılan Cemiyet-i Akvam’ın yapamadıklarını yapacak uluslararası bir örgüt kurmaya karar vermişlerdi. Bu örgüte o dönemde katılmak için demokrasiler arasına girmek gerekiyordu. Böyle bir karan vermek, burada, “tek parti rejimi”nin başında oturan ismet İnönü için cesaret gerektiriyordu - sonraki seçim sonuçlannm gösterdiği gibi. İsmet İnönü bu cesareti gösterdi ve bu kararı verdi. Yapılan ilk serbest seçimde de iktidarı terk etmek zorunda kaldı. “Birleşmiş Milletler”e girmek önemliydi ama Türkiye bundan çok onun kadar heyecan yaratmayan Cemiyet-i Akvam’a da girme karan vermişti. Bugünkü izolasyonist-milliyetçiler durmadan “Sevres” lafı eder; onunla bizzat mücadele etmiş olan Atatürk ve İnönü ise bu anlamda “izolasyonist” bir politika uygulayarak uluslararası kurumlann dışında kalma yolunda irade göstermemişlerdir. “Batı karşıtlığı” hiç yapmamışlardır. Bu süreçte, içeriden gelen bir baskı, belirgin bir hareket yoktu. O günlerin koşullannda böyle bir şey zaten düşünülemezdi. Gelgeldim, bu olaylann “iç dinamik”le hiç ilgisi olmadığım düşünmemiz de gerekiyor mu? Türkiye toplumu bu yeni düzene, seçime vb. bu kadar kolay, arızasız geçebildiyse, bu, onun da içinde böyle bir sistemle bağdaşacak mekanizmalann varolduğu anlamına gelmez mi? “Yukarıdan” veya “dışandan” geldiği tespitinde bulunduğumuz birçok şeyin toplum tarafından alımlanmasında bir hazırlıksızlık ve sonra da bir hazımsızlık yaşandığını gözlemlemişiz-dir. Türkiye’nin gidişinde “hazırlıksızlık” ve hazımsızlık” toplumda değil, daha
çok bu yeni sistemin kurulmasında önayak olmuş seçkinlerde patlak verdi. Seçimle iktidara gelen Demokrat Par-ti’nin de demokrasi kültürünü iyice sindirmiş olduğunu iddia etmek doğru olamaz, Ama iktidan seçimle kaybeden tarafın gösterdiği hırçınlık dozu bayağı yükseklerdeydi ve Silâhlı Kuvvetler ’in gerçekleştirdiği 1960 darbesi bunun doruk noktası oldu - Türkiye tarihinde yeni bir dönemin, bir bakıma “darbeler döneminin” kapısını açtı. Dolayısıyla, birtakım toplumsal olayların oluşum süreçlerini incelerken bazı kritik anlarda gördüğümüz etkenleri, sanki aralarında türsel bir fark varmış gibi, ayrı ayrı dinamiklerle açıklamak, bana teorik bakımdan çok geçerli ya da inandırıcı görünmüyor. Bunun bütün dünyayı birbirinden ayrı, su geçirmez birimler olan ulus-devletler (daha doğrusu, “öyle sayılan” toplumlar) bakış açısının bizlere empoze ettiği bir yanılsama olarak yorumluyorum. Ama tabii bu “iç ve “dış” mekanizmaların birbirine gittikçe daha fazla yaklaşması ve aralarındaki “aynm”ın gittikçe anlam kaybetmesi de sonuçta tarihî bir olay. İpek Yolu ve baharat ticareti zamanı, Vasco da Gama ve Colombo sonrası, 19. yüzyıl sonu ve Sanayi Devrimi ve nihayet şimdi içinde bulunduğumuz koşullar... Bunların hepsinin ayrı etkililik dereceleri var. Her birinden sonra da, “uluslararası” diye tanımlayacağımız etkenlerin biraz daha “ulus içi” bir özellik edindiğini görüyoruz. Soğuk Savaş’ın bitimine kadar “iki kutuplu” diye betimlediğimiz dünya, bu yeni dönemde bir yandan “küreselleşme” dediğimiz süreçle birlikte standardize oluyor, bir yandan da yeni yeni merkezler ortaya çıkabiliyor. Şu sıra Asya’da yıldızı parlayan Çin ve Hindistan önümüzdeki dönemde etkili merkezler olmaya aday. Yen! Dünya konjonktürü 1989 yılında Türkiye, Sosyalizm ve Gelecek adlı bir kitap yazmış, yayımlamıştım. Bunun çıkışı 1989, ama Berlin Duvan’mn yıkılmasından birkaç ay öncedir. Çeşitli yazılarımda Sovyet-tipi bir sosyalizmin geleceği olmadığını söylemiştim, ama “geleceği olmama” olgusunun bu tarihte ve bu biçimde patlak vereceğini tahmin etmeme imkân yoktu tabii. Bu, bütün dünya için büyük bir sürpriz oldu. “Üçüncü Dünya” teriminin sıkça kullanıldığı bir dönemdi. O kitapta, “Birinci” ve “İkinci” içinde bulunmadığına göre, otoma-tikman “Üçüncü” içinde sayılan bazı ülkelerin buradan demir almış olduğunu ve “Birinci”ye doğru aslında epey uzun yolıîn ilk adımlarım atmaya başlamış olduklarını yazmıştım. Çin Halk Cumhuriyeti o sıralar “İkinci” içinde yer alıyordu. Benim bu saydıklarım
arasında, Asya’dan öncelikle Hindistan vardı; Köre, Tayvan vb. onu izliyordu. Afrika’dan yalnız Güney Afrika’yı bu matris içinde görebiliyordum. Güney Amerika’daysa aday daha çoktu: Meksika, Brezilya, Aıjantin, Şili, Uruguay. Türkiye’yi de burada görüyordum. Böyle bir sınıflandırma yaparken elbette ekonomik gelişme düzeyini hesaba katıyordum ama yalnız ona göre hesap yapmıyordum. Bu ülkelerin bir demokratik temeli, demokrasiyi içerebilecek bir demokratik kültürü olup olmadığına da bakıyordum. Bazdan o yıllarda diktatörlük rejimlerinden yeni sıynlıyorlardı ama tereddütsüz “demokratik” denecek bir halleri yoktu; bazılannda diktatörlük değil ama kökleşmiş otoriter rejimler hüküm sürüyordu. Türkiye’yi de bunlar arasında sayıyordum. Dediğim durumun gerçekleşmesini, yani “Üçüncü”den çok “Birinci”ye yakın bir yere gelinmesini (onun tam içine girilmese de) aslında öncelikle “ekonomik” değil, daha çok “siyasî” ölçüte bağlı olarak düşünüyordum. Bugün bu dediğim şeyler sonuçlanmaya çok yaklaştı, sanırım. Henüz kimse “orada” değil, ama bu saydıklanm oraya bayağı bayağı yaklaşmış durumda. Örneğin Rusya’dan herhalde çok daha yakındalar. Türkiye’nin bu yolda başlıca handikapı, yükü, hörgücü, her neyse, hele 12 Eylül’den sonra, militarist yapısıydı. Bu bürokra-tik-muhafazakâr yapı, toplumun sahip olduğu birçok potansiyelin gerçekleşmesine engel olduğu gibi, ülke içi huzurun da kurulmasını önlüyordu. Daha somut bir biçimde, örneğin Avrupa Birliği gibi bir hedefin Türkiye için geçerli olmasına meydan vermiyordu. Silâhlı Kuvvetler, Özal’m bu adaylık sürecini ciddileştirmesinden itibaren, Avrupa’ya yakınlaşma çabasını baltaladı, sabote etti. Bir generalin bunu reddediş biçimini hatırlıyorum. “Ordu AB’yi baltalamıyor,” yollu bir şey söylemiş ve eklemişti. “Öyle yapağını söyleyeni Allah çarpmazsa biz çarparız!” AB’ye girmeye de, herhangi bir medeniyete girmeye de bu “çarpma” üslûbunun engel olduğunu o generale anlatabilmek herhalde mümkün değildir. Gene aynı bağlam içinde, Türkiye’nin AB üyeliğini tartışmak üzere Bonn’da gittiğimiz bir toplantıda, bir Alman gazetecinin, “Lafı uzatmayalım, dolandırmayalım. Bu ‘askerî demokrasinizle siz nasıl AB’ye gireceksiniz?” diye sormasını da unutmam mümkün değil.
Bu “vesayet” rejiminin değişmeye başladığı bir dönemde yaşıyoruz. 2011 sonuna gelirken Ordu’nun siyasî hayat içinde durduğu yerde önemli değişimler oldu. Bunlar, Türkiye’nin rejiminin normalleştiği yolunda güçlü umutlar veriyor. Hattâ ben de, bu kitabımla ilgili olarak, “Acaba bu kitap geç mi kaldı?” diye düşünmekten kendimi alamıyorum. Çünkü bunun bir gizlisi saklısı yok, ordunun bu yerine karşı demokratik mücadeleye omuz vermek için yazdım bu kitabı. Türkiye’de ve dünyada militarizme karşı “nesnel” olmaya çalıştım ama “tarafsız” olmak gibi bir kaygım hiç olmadı. Açık bir şekilde, tarafım. Evet, bazı çok önemli değişiklikler oldu. Ama, sözgelişi, Silâhlı Kuvveder hâlâ Savunma Bakanlığı’na bağlı değil. Sözgelişi, “vicdani red” sorunu çözülmüş değil. Daha pek çok alanda askerin alışılagelmiş önceliğine meydan okuyan kimse çıkmıyor. Bu rolün değişmesini istemeyen, bu “askerî demokrasi”yi her şeyin garantisi gibi gören siviller var, en önemlisi. Birey olarak varlar, kurum olarak da varlar - örneğin Yargı. Demek ki kitap geç kalmamış. Bununla, bu “önsöz”ü burada kapatayım. “Sonsöz”de de söyleyeceklerim olacağını tahmin ediyorum. 2011 İLK ULUS-DEVLETLER Britanya Britanya, 19. yüzyılın başından başlayarak, 20. yüzyılın yarısına kadar, “dünyanın en güçlü ülkesi” diye bilindi; “Güneş batmayan imparatorluk” gibi sıfatlarla anıldı. Ama 17. yüzyılın ortalarında bir iç savaşa doğru yol alırken, Britanya’da veya Avrupa’da kimse, böyle bir geleceği hayal edemezdi. O geleceği mümkün kılan potansiyeller, şüphesiz o zaman -ve çok daha önceden- Britanya'nın toplumsal yapısında vardı; ama o gelişme aşamasında, içeride veya dışarıda kimse bunların bir araya gelerek böyle bir sonuç vereceğini kestiremezdi. Ayrıca, vereceğinin bir garantisi de yoktu. Tarihçiler bugünü anlamak için geçmişe bakar, bu durumda doğal olarak geçmişten
bugünkü duruma doğru evrilen öğeleri incelerler: Bugünün geçmiş yapılar içinde saklı olduğuna, her şeyin, bu amacı gerçekleştirmek üzere zorunlu olarak böyle ilerlediğine inanabiliriz. Oysa bu doğru değildir. Her şey çok başka da olabilirdi. “Amaç”, insana özgü bir şeydir; ama “tarih”in bir amacı olamaz. 17. yüzyıl ortalarında bir “iç savaş”tan söz ettim. Ne sebeplerle yapılmıştı bu savaş, dava neydi? Dava, büyük ölçüde, din davasıydı, yani dönemin insanlarının bilincine böyle yansıyordu. Avrupa kıtasında Martin Luther ’in başlattığı hareket olanca hızıyla devam ediyordu. Bu sırada İngiltere Kralı VIII. Henry’ninse kendine özgü sorunları vardı. Genç yaşta evlendirildiği İspanyol Prensesi Catherine of Aragon ona bir kız çocuk (Mary) vermiş, öbür beş çocukları ölmüştü. Tahtını bırakacak erkek çocuk isteyen Henry boşanıp başkasıyla evlenmekten başka çare göremiyordu. Her ne kadar Katolik inancında boşanma yasak olsa da, normal durumda papalar bir kulp bularak krallara yardımcı olurlar. Ama bu durumda Papa’nın elinden de bir şey gelmiyordu: Boşanacak kadın İspanyol’du; İspanya Papa-lık’m en sağlam yardımcısı, koruyucusu vb... Luther gibi bin türlü dert arasında... Bu durumda Henry kendi başının çaresine bakmaya karar verdi: Papalık zaten saldın altında; o da, “Ben de sizden aynlıyorum,” dedi ve “Church of England” adını verdiği Anglikan Kilisesi’ni Papalık otoritesinden çıkardı, başına da kendi geçti. Henry pragma-tik bir kraldı, zihninde siyaset ve iktidar sorunlan dönüp duruyordu. Teoloji gibi soyut konulara ilgisi yoktu. “Protestan” terimi 1529’dan beri kullanılır olmuştu, ama Henry’yi ilgilendiren “sola fide/sola scriptura” gibi öğretisel konular değil, kendi kilisesinin Papa’dan bağımsız olmasıydı. Böylece, boşanıp yeniden evlenebilecekti. Bunun sonucu, böylece ortaya çıkan Anglikanizmin, özünde, Katoliklikten pek farklı olmamasıdır. Ayinde İngilizce kullanırlar, günah çıkarma ve papazlann evlenmemesi gibi kurallan bırakmışlardır. Ama bunlann dışında anlayış fazla değişmemiştir. Oysa Luther ’in çıkışından sonra Britanya’da Katolik Kilisesi’ne ve Papalık’a karşı hareket hızla gelişmişti. Iskoçya, John Knox’m önderliğinde, hemen hemen tamamen Protestan olmuştu (Presbyte-rian). Ingilizler arasında da özellikle Calvin’in formüllediği biçimiyle Protestanlık, yani Püritanizm revaçtaydı. Ama Anglikanizm, “resmî kilise”, bu radikal Protestanlann dinden beklentilerini karşılamıyordu.
Henry boşanma sonrası evliliğinde de aradığı erkek veliahtı bulamadı; onun yerine Elizabeth’i buldu. Nihayet, birkaç deneyden daha sonra (boşamayıp da kafasını kestiği kansı Anne Boleyn ertesi evlenmelerinden), Edward doğdu. Ama 1547’de ölen Henry’nin yerini alan Edward da çok genç yaşta ölünce, annesinden Katolik olmayı öğrenmiş Mary tahta çıktı. İngiltere’nin bu dönemi, cidden epey karışıktır; Mary bu sefer ülkeyi yeniden Katolik yapmak üzere baskılara girişti, ama çok başarılı olamadı. Çok uzun da yaşamadı, ama “Bloody” unvanım kazanacak kadar kan döktü. En az 300 kişiyi yanarak ölüme mahkûm etti. Kurbanları arasında en önemlisi Canterbury Başpiskoposu (bu, Anglikan Kilise-si’nde en üst rütbedir) Cranmer ’dı. Beş yıl sonra (1558’de) öldüğünde yerine Elizabeth geçti ve İngiliz halkı derin bir soluk aldı. Elizabeth babasının kurduğu Anglikanizme geri döndü, ama bundan daha radikal bir Protestanlık biçimini benimsemedi. Püriten-lere o da prim vermedi. Elizabeth’in saltanatı uzun sürdü ve uzun vadede İngiltere için yararlı oldu. En fazla sevilmiş, hâlâ da sevilen kral ve kraliçeler arasındadır. Katolik Kilisesi’nden müsadere edilen mallar, ona da bu uzun saltanatında malî destek sağladı (ölümü 1603). Evlenmediği ve çocuğu olmadığı için, İngiltere onun ölümünde bir sorunla yüz yüze kaldı: Kim kral olmalıydı? Iskoçya Kralı James’i çağırdılar. Orada akıncıydı, ama İngiltere ve Iskoçya’nm Birleşik Krallığı’nda Birinci James olarak taç giydi. Elizabeth’le tükenen Tudor hanedanının yerini Stuart hanedanı almış oldu. Stuart’lar (dört kişilik bir hanedan olabildi) Britanya’ya huzur getirmediler. Tam tersi oldu ve James’in oğlu I. Charles’ın saltanatında İç Savaş başladı. Neden, öncelikli, görünür neden gene dindi. Iskoçya Knox’ı izleyip Protestan olmuştu ama kral aileleri bu konularda biraz yavaş davranırlar. Stuart hanedanının gönlü hâlâ Katolik Kilisesi’ndey-di. Bunu açıkça söylemeseler ve Anglikanizmi benimsemiş gibi görünseler de, İngiltere’de artık iyice güçlenmiş olan Calvinistleri, Püritenleri mutlu etmeleri mümkün değildi. Sevilen Elizabeth’den sonra kim gelse bazı güçlükler çekerdi ama İngiliz bünyesi (aslında Iskoçya da) Stuart’lan kaldıramıyordu. Yalnız dinî ayrımlar bir toplumu iç savaşa götürebilir mi? Bu çok akla yakın bir ihtimal değil. Din veya başka kaygılar, ama ideolojik ayrılıklar, hemen hemen her zaman, başka etkenlerin ve bu arada maddi çıkarların da kılıfı olarak, daha doğrusu onlarla iç içe geçmiş olarak işlev görürler. Bu, bir
“ikiyüzlülük” örneği falan değildir. Ama insan hayatını ideoloji içinde anlamlandırmaya alışık olduğu için, sözgelişi dinle doğrudan ilgisi olmayan sorunları da -içtenlikle- dinden kaynaklanan soranlar olarak algılayabilir, değerlendirebilir. İngiliz İç Savaşı zaten bu dediğim durumun klasik örneklerinden biridir. Adım adım bakalım, nasıl bir olay olduğuna. “Church of England”a, bu dönemde “High Church” deniyordu, yani, “Yukarı Kilise”; peki, öteki? “Low Church”, yani, “Aşağı Kilise”. Neye göre “yukarı”, neye göre “aşağı”? Mensuplarının toplumsal statüsüne, sınıfına göre. Aristokrasi ve geleneksel olarak bu smıfın yakınları, yandaşlan, müttefikleri, Kral’m çevresinde, “Yukan Kilise”yi meydana getiriyorlardı. “Aşağı Kilise” orta sınıftı - orta sınıf ve onun da altındaki daha büyük kalabalık ya da onlann çoğunluğu, statükoya, müesses nizama karşı olduklan için, Protestanlığın daha radikal biçimlerine sempati duyuyorlardı. Ama bunların yanı sıra ortada ciddi siyasî sorunlar da vardı. “Dissenter” (“Muhalif’) veya “Non-Conformist” (“Genel Gidişe Uymayan”) gibi adlarla da anılan Püritenler, parlamento yönetiminden yanaydı; Kral taraftarlan ve aristokrasi parlamentoya fazla sempati beslemiyordu. Buna göre de bu iki grup “Cavaliers/ Roundheads” adlanyla ikiye aynlmıştı (parlamento taraftarlan geniş, yuvarlak siperlikli şapkalar giydiği için ya da başka bir iddiaya göre ense tıraşı biçimlerinden ötürü). Yani, kısacası, dinen “Püriten” dediğimiz adam toplumsal düzende öncelikle bir burjuva olarak yer alıyordu ve siyasî görüş olarak da ülkenin en önemli ka-rarlannın seçilmiş meclis üyeleri tarafından verilmesinden yanaydı. Bu durumda İç Savaş’m yalnızca dinî nedenlere dayandığı herhalde söylenemez. Şimdi, “Bu adamlar burjuvalardı,” demek de çok yeterli bir açıklama sayılmaz. 17. yüzyılda bir İç Savaş’m bir tarafı olacak kadar (üstelik kazanan taraf olduğunu da biliyoruz) “burjuva” başka hiçbir yerde yokken İngiltere’de nereden çıkmıştı? İngiltere’nin ne gibi özellikleri bu çeşit bir gelişmeye imkân vermişti? Belki ilkin bir “ada” olmasına değinebiliriz. Bir “ada ülkesi” olması ona önemli bir koruma sağlıyordu. Kıtada bulunan krallıklar gibi, sürekli bir büyük ordu bulundurmak zorunda değildi. Bu da, kazancını, daha ekonomik kanallarda kullanmasına imkân tanımıştı.
Ama, örneğin Japonya da bir ada ülkesi; buna rağmen, ilgili bölümde göreceğimiz gibi, tarihinin her aşamasında asker sınıfının (samurai) egemenliğinde yaşamış. O niye öyle? Demek ki “ada” açıklaması, kendi başına yeterli değil. Evet, İngiltere’de oldukça erken görülen bazı gelişmeler Japonya’da hiç olmamıştır (aslında neredeyse hiçbir yerde olmamıştır). Bunlara kısaca bakalım. Norman Kralı Guillaume (I. William) Britanya topraklarına 1066’da ayak bastı, Hastings Savaşı’nda Sakson direnişini yenilgiye uğrattı ve Iskoçya sınırına kadar (Galler ’i de dışarıda bırakarak) adaya egemen oldu. Bundan önceki Saksonlar da feodal bir düzen içinde yaşıyorlardı ama kıtadan gelen Normanlannki onlarınkine göre daha olgun ve güçlü bir feodalizmdi. Britanya feodalizmi aynı zamanda, daha “merkezî” bir feodalizm oldu. Çünkü başında kralın bulunduğu bir ordu adayı fethetmiş, kral, bu yeni ülkeyi aristokratları arasında paylaştırmıştı. Oysa Saksonlar döneminde hiçbir zaman tek bir krallık bütün adaya egemen olmamıştı. Germenlerin Roma’yı yıkışında olduğu gibi, çok geniş bir arazi üzerinde çok uzun süren bir süreç yok burada. Olay 1066’dan itibaren merkezî bir koordinasyon içinde yürüyor; zaman ve mekân, feodallerin yerleştikleri yerde merkezî otoriteye kafa tutacak şekilde uzun uzun kök salmalarına, “aşağıdan” gelen ve gelenekleşen bir özerklik kurmalarına imkân tanımıyor. Avrupa tarihinde modernleşmeye en büyük engel hep feodaliteden geldiği için, bu istisnaî “kuruluş” biçiminin İngiltere’ye önemli yararlar sağladığı, birçok tarihçi tarafından söylenmiştir. Aslında bu durum, ama farklı nedenlerle, (ya da “sonuç”larla) Japonya’dakine benzer. Ama asıl önemli etken, tarım sektöründe feodal üretim ilişkilerinin Avrupa’da her yerden daha önce çözülmeye başlamasıdır. Bu gibi süreçlerin tarihte nasıl başladığım tespit etmek her zaman çok zordur; ama sonuçlan görmek daha kolaydır. İngiltere’de, kırsal kesimde, “yeomen” denilen bir sınıfın geliştiğini görüyoruz. Kelimenin kökeni de bilinmiyor, ama “young”, yani “genç” kökünden gelebileceği düşünülüyor, çünkü bir “yardımcı” yan anlamı da var. Temelde bu, kendi küçük toprağına sahip olan ve onu ekip biçen çiftçi-köylü anlamında, böyle bir kesimi anlatıyor. Eski ve yeni üretim ilişkilerinin uzun süreler içinde çeşitli eklemlenme biçimleri, feodalizmin en koyu olduğu yer ve zamanlarda dahi “serf’ statüsüne girmeyen bağımsız köylüler olmasına imkân tanımıştı. Ama İngiltere’deki bu “yeomen” kategorisi, “eskiyle yeninin eklemlenme” anzasmdan çok, yürürlükteki düzenin böyle bir gelişmeye açık
kapı bıraktığını düşündürüyor, çünkü yaygın bir durum var. Üstelik burada da kalmıyor. Avrupa’da feodal bağımlılık ilişkilerinin çözülmesinde 1347-51 veba salgını da rol oynamıştır. Bütün kıtada nüfus üçte bir oranında kırılınca, serflerin kendilerine başka bir yerde ücretli iş bulma imkânı doğdu. Bu olayın etkileri İngiltere’de de görülür, ama sonuçlan daha ileri gittiğine göre belli ki başka koşullar da feodalizmin çözülmesini hızlandırıyordu. Çünkü küçük mülk sahibi haline gelmiş bağımsız üreticilerin, gelirlerini artırdıkça, feodallerin toprağını kiralayıp işletmeye baş-ladıklannı görüyoruz. Bu tabii çok daha ciddi bir gelişme. Ortaçağ koşullarından kapitalizme doğru bir hareketlenme yaratıyor, “girişimci” bir sınıf yaratıyor. Aristokratın toprağını kiralayan “yeomen” bunu “kâr” için yapıyor; tanmsal sürecin daha yoğun çalışma gerektiren aşamalannda “ücretli emek” kullanıyor. Bunlar kapitalizmin temel kurumlan. Öte yandan, toprağı onlara kullandı-np karşılığında “rant” alan senyör de üretim sürecinin içinden ve kırsal bölgelerden yavaş yavaş çekilmeye başlıyor. Bu da herhalde tek başına, izole bir olgu değil. Toprak beyi bir nedenle toprağını kiralayıp kente taşındı, diyoruz. İyi, böyle bir olay oldu, sonra? O toprak beyi kentte asalak bir “rantiye” olarak varolabilir, yeni sorunlar da yaratabilirdi. Böyleleri tabii ki oldu, ama bütün Ingiliz aristokradarı “asalak rantiye” kesilmediler. Çünkü onlan kendine çeken yeni bir yapı baş göstermişti: ticaret. Ingiliz Marksist-maddeci tarihçileri, Christopher Hill, Rodney Hilton, R.H. Tawney ve başkaları bu dönemde olanları dikkatli bir biçimde taramış ve belirleyici dinamikleri yakalamışlardır. Bu araştırmalann ışığında, burjuvalaşma ve kapitalistleşme eğiliminin yalnız alttan gelme “yeomen”le sınırlı kalmadığını, 16. yüzyılda, feodal sınıf içinde de paralı bir kapitalist ekonomiye erişmek üzere bir yanşm başladığını görüyoruz. Birçok aristokrat tarım topraklarını “çevirerek” (enclosure) koyun yetiştiriyordu, çünkü koyun postunun sağlam bir alıcısı vardı: Öncelikle Flandr ve Felemenk’teki, kısmen de Kuzey İtalya’daki yünlü kumaş üreticileri. Yani, aristokrasinin bir kısmı asıl kazancını bu ticaretten sağlarken, bir kısmı da toprağını “çiftçi” (farmer) denilen buıju-va işletmecilere kiralıyor ve aldığı parayı o da büyük ölçüde ticarete yatırıyor, kâr arıyordu. Yani aristokrasi de, klasik anlamda bir aristokrasi olmaktan çıkma yoluna girmişti. Aşağıdan gelen “yeomen”
hareketiyle yukarıdan gelen bu “ticarileşme” toplumsal yapıda ciddi sonuçlan olan bir değişim başlatmıştı ve İngiltere o çağda böyle dönüşümler yaşayan tek toplumdu. Hollanda da kapita-listleşiyordu ama orada her şey daha kent temelli, kent odaklı yürüyordu. Bu genel buıjuvalaşma çeşitli düzeylerde sonuçlannı verdi. Örneğin yukan ortaçağa geldiğimizde kalabalık bir sınıf haline geldiklerini, varlıklarını ve etkilerini ekonomi dışındaki alanlarda da göstermeye başladıklannı görüyoruz. Agincourt Savaşı’nda (1415) V. Henry’nin komutasında Fransızlan ağır bir yenilgiye uğratan İngiliz ordusu bu başanyı o sıralann yenice bir buluşu olan “uzun yay”la (longbow) sağlamıştı. Bu silâhı kullananlar da tamamen “yeomen”di. Bu savaş, başlı başına, tarihî bir “simge” gibidir, çünkü profesyonel (“ücretli”) asker olmayan bu “burjuva” ordu, Fransızlann tipik feodal (atlı, ağır zırhlı şövalyeler) ordusunu bozguna uğratmıştır ve böylece tarihin gidiş yönüne ilişkin anlamlı bir sinyal vermiştir. İngiltere, gene bu özel koşullanndan ötürü olmalı, ortaçağdan başlayarak, “parlamenter” denmese de, “proto-parlamenter” bir yapıya doğru, erken adımlar atabilmiş bir toplumdur. Ortaçağı sarsan ama feodal düzene ciddi bir zarar veremeyen köylü isyan-lan burada da eksik olmadı. Ortaçağda bu terim (“parliament”), kralın topladığı, genel olarak özgül bir soruna (tabii çok zaman malî, “fiskal” bir sorun) çözüm bulmak üzere bir araya gelip iş bitince dağılan meclisler için kullanılmıştır. İngiltere’de krallar bunu kıtadaki benzerlerinden biraz daha sık yapıyorlardı. 1263-4 arasında Simon of Montfort (Fransa’dan gelmiş bir soylu aileden), Leicester Dükü (“Earl”) III. Henry’ye karşı bir başkaldırma hareketinde iktidan eline geçirince halkın seçtiği bir parlamentoyu göreve çağırdı. Bu, Avrupa tarihinde ilk kez oluyordu. Ingiltere’de, dediğim gibi, “parlamento” denilen bir kurum bilinirdi; ama halkın seçtiği meclis burada da ilkti. Montfort’un hayatı bundan sonra çok uzun sürmedi. Henry’nin oğlu Edvvard’m tuzağına düştü, öldürüldü. Öldürüldükten sonra cesedi doğrandı; her parçası sonunda onunla arası açılan öteki aristokratlara gönderilirken kafası da Londra’da sergilendi. Ama açtığı gelenek aynı şekilde paramparça edilemedi. Daha sonraki parlamentolar ilk onun başlattığı “borrough” sistemi üzerinden seçildi. Simon’m kendisinin bir “demokrat” olduğunu söylemek güçtür; o tarihlerde kim demokrat olabilirdi? Krala karşı başarısı bir “halk hareketi” başlatmış olmasına da dayanmaz. Krala kızan baronlarla birlikte hareket etmiş, iyi asker
olduğu için kazanmıştı. Zamanla, yandaşı olan baronların desteğini kaybettiği için de yenildi. Ama ölümünden sonra, “mezarı” olarak bilinen yer, halk için bir ziya-retgâh haline geldi. Demek ki onu asıl benimseyen, halktı. Baronlarla hareket etmesini mutlak olarak “antidemokratik” saymak da mümkün değildir. Bu çağda, en azından İngiltere’de, tarihin “demokrasi” sayfalarına kaydedilen olayların birçoğunun arkasında aristokrasi vardır. Şanlı Magna Carta da, son kertede, baronların krala kabul ettirdiği bir “şartname”dir. Bu, Kral John’dı; yani, Simon of Monfort’m evlendiği Eleanor ’un ve Simon’ı parçalatan III. Henry’nin babalan. Magna Carta dünya demokrasi tarihinde önemli bir aşamadır, çünkü tanımı gereği “mutlakiyetçi” olan bir monarşide, krala, kendinden üstün, dolayısıyla uymakla yükümlü bulunduğu bir irade, bir hukuk, bir sözleşme olduğunu bildirmiştir. Onun için Britanya’nın yazısız anayasasında bugün de Magna Carta’nın yeri vardır. Dünyada demokrasi tarihinin genel çizgisine bakıldığında, bunun dinamiklerini baronlann pek işletmediğini, tersine yavaşlattığını görürüz. Gene, örneğin İsveç gibi istisnalar vardır. Ama çok şematik özetiyle genel gidiş, merkezî krallıkla kentli orta sınıflar arasında kurulan parasal-siyasî ittifaka bağlı olmuştur. Feodal vassallarına karşı güçlenmek isteyen kral, başta ordusu, pek çok şey için ihtiyaç duyduğu parayı paralı burjuvazilerden almış, onlar da krala bu paraları vererek kendi özgürlüklerini satın almışlardı. Böylece, iki uçtan ite ite, aradaki feodaliteyi yok ettiler. Ama bu genel gidiş... Her yerde süreç böyle yürümedi. Örneğin Fransa bundan epey farklıdır. Stuart hanedanı da Ingiltere’de bu kalıbın işlemesini engellemiş, belki bu nedenle iç savaş zorunlu olmuştur. Ingiltere’nin önemli bir köylü isyanını da Simon’dan yaklaşık yüz yirmi yıl sonra, 1381’de Wat Tyler başlattı. Daha doğrusu, Ty-ler ’in öldürülmesiyle kısa zamanda bastırılan bu isyan bir entelektüel başkaldırma hareketiyle iç içe geçtiği için önem kazanır. 1350’lerde Oxford’da ders vermeye başlayan John Wycliffi (133084) bir çeşit erken Luther olarak düşünebiliriz. Kurum olarak Ki-lise’den önce Kutsal Kitap’a bakmamız gerektiğini söylemesi, Lut-her ’in sola scriptura'sı ile aynı kapıya çıkar. Rahiplerin içtenlikle inanmaları gereği üzerinde ısrarı da, solafide’nin bir öncüsü gibi değerlendirilebilir. Wycliffe’in öğretisi de,
İngiltere’de, entelektüel bir içeriği olan bir başkaldırma geleneği başlattı. Onu izleyenlere “Lollard” dendi. Tam nereden geldiğini hâlâ bilmediğimiz bir ad bu. Kilise’nin (yani Papalık) dünyevi işlere fazlasıyla dalarak manevi yol gösterici işlevini kaybettiğini söylüyorlar, sonraki Protestanları akla getiren bir çeşit ikonoklast tavır da gösteriyorlardı. Wat Tyler ve aynı dönemin öbür devrimcisi John Ball, Lollard hareketiyle fikrî yakınlıkları olduğunu düşündüren şeyler söylemişlerdir. Oxford Üniversitesi Wycliffe’i koruyabildiği kadar korudu. Ama yüzyılın son çeyreğinde yönetim bütün bu hareketlerden huylanmaya başladı. Lollard’ların izlenmesi, idam edilmesi, 1530’lara kadar sürdü. Bunlar, tarihteki bütün benzer olaylar gibi, bir tarafında baskı, ama öbür tarafında da özgürlük özlemi ve mücadelesi olan madalyonlara benziyor. Sonuç olarak, İskoç hanedanı Stuart’lar Ingiliz-lskoç Birleşik Kralhğı’nı (buna Gal bir süre önceden katılmıştı) yönetmek üzere Londra’ya yerleştiklerinde, İngiltere’de azımsanmayacak bir de-mokratik-parlamenter deneyim birikimi vardı, çünkü Avrupa’nın -belki Hollanda ve Flandr dışında- en gelişkin burjuva sınıfı burada oluşmuştu. Parlamento yoluyla yönetim bu sınıfın mantığına ve çıkarlarını koruma yöntemine uygun düşüyordu. I. James’ten sonra (saltanatı 1603-25) tahta çıkan ve kendini bu çekişmeler içinde bulan I. Charles da adamakıllı inatçı bir kraldı. Onun bu inatçılığı, belki bazı uzlaşmalarla uzayabilecek bir durumu daha hızlı bir hesaplaşma ortamına doğru iteledi, işin tuhafı, inisiyatif Iskoçya’dan geldi. Kralın muhafazakâr dinine başkaldı-ran bir İskoç ordusunun İngiltere’ye girmesi, iç savaşı başlattı. Bu sırada çalışmakta olan bir parlamento vardı. Charles bunu dağıtmak istedi, ama emrini dinletemedi. Önceleri iki tarafın da kısmî başarıları varken zamanla parlamento ağır basmaya başladı. Oli-ver Cromwell gibi başarılı bir komutan da ortaya çıktıktan sonra denge tamamen bozuldu ve bir süre sonra kral, parlamento güçlerine tutsak düştü. Avrupa’nın (aslında her yerin) monarşileri, bu zamana kadar, kralların meşruiyetini toplumlann ortaklaşa bilinçliliğinin derin tabakalanna kadar kazımışlardı. “Allah’ın yeryüzündeki gölgesi” kavramı, ciddiye alman bir kavramdı. Shakespeare’in oyunlann-da, örneğin Macbeth’de, bir kralın öldürülmesi sonucunda doğanın nasıl düzeninden çıktığını görürüz, çünkü kral ve saltanatı da o doğal düzenin önemli bir parçasıdır. Onun için Duncan öldürülünce baykuş şahini avlar, atlar birbirini yer vb.
Bu çerçevede, Charles’la, herhangi bir kralla silâhlı çatışmayı göze almak kolay değildi ve parlamentonun gözü pekliğini, kararlılığını gösteriyordu. Kralın eline geçtiklerinde bir sinek kadar önemleri olamazdı. Belki bu “bireysel çaresizlik” toplu dayanışmayı dolaylı biçimde desteklemiş oldu. Ama onlar, tutsak krala aynı şekilde davranamıyorlardı. Charles tutsak olarak, yenildiği Naseby Savaşı’ndan (1645) sonra hiç rahat durmadı. Nihayet 1649’da, “çaresizlik”ten ötürü idam edildi. Çünkü iktidan yeniden ele geçirirse herkesin başına ne getireceği anlaşılmıştı. Bu çatışmalarda, Charles’m Britanya’da demokrasinin gelişmesine olumsuz yoldan katkıda bulunduğu söylenebilir. Demokratikleşme, ona karşı verilen mücadelenin sonucudur. Ama bazı önemli katkılan da (elinde olmadan) olmuştur. Yazısız Britanya Anayasa-sı’run dağınık parçalanndan önemli biri olan Habeas Corpus onun zamamnda kurumlaştı (parlamento güçlerinin bastırmasıyla). Bu, keyfi tutuklamalan önleyen temel bir “insan hakkı”dır. Charles, iktidan elinde tutabilmek için sırasında bu gibi tavizleri verebilen bir insandı. Ama Britanya, özellikle de İngiltere burjuvazisinin, yanm-ağız tedbirlerle mutlu olacak hali kalmamıştı. Yüzyıllar boyunca, gelişmiş ve olgunlaşmış, güçlenmişti. “Tabi olmak”, özellikle de “keyfî” bir iradeye tabi olmak istemiyordu. Charles’m öldürülmesi, tek başına, varolan sorunların çözülmesine yol açacak bir olay değildi tabii. Sorunlar çoktu. Dünyada in-sanlann henüz pek alışık olmadığı, “kralsız” bir rejimde, İrlanda ve Iskoçya farklı gerekçelerle ayaklanma halindeydi. Bunlan bastırmakla da askeri başanlarmı sürdüren Oliver Cromwell, 1653’te, parlamento tarafmdan, “Lord Protector” ilan edildi ve yetkilerle donatıldı. “Kral öldü, yaşasm Lord Protector!” durumuydu bu; demokrasinin öyle kolay özümsenir bir şey olmadığım kanıtlıyordu. Nttekiro Cromwell (yönetimi Charles’mkinden çok daha fazla demokratik değildi, ama hoşgörüsü çok daha genişti) 1658’de ölünce parlamentocular yemden oluşan iktidar boşluğunu nasıl dolduracaklarını bilemediler. Hattâ bir süre onun “Lord Protector” unvanı pek parlak yetenekleri olmayan oğlu Richard’a verildi. Bu da epey absürd bir durumdur - aristokraside ve krallıkta “kan” a verilen anlam gereği “hanedan”ın bir açıklaması vardır. Cumhuriyette “hanedan” iyice tuhaf. Ama bu durum uzun sürmedi ve sahici hanedan yeniden ülkeyi yönetmek üzere davet edildi. CromweU’la çarpışan ve yenilerek bir kere daha rakip Fransa’ya kaçan Prens Charles, II. Charles olarak kral oldu ve Britanya’nın Restorasyon dönemi başladı (1660). Bu dönüşün de bir çeşit “askerî darbe” sonucu gerçekleştiği söylenebilir. Ama kralın tç Savaş’la elde
edilen haklara ve öncelikle parlamentoya dokunması söz konusu olmayacaktı. O da zaten dokunmadı ve baskıcı yasalarım çıkartma görevini parlamentoya verdi. Aslında modern anlamda ilk “siyasî partiler”in oluşumu da II. Charles döneminin bir olgusudur ama Charles’m buna katkısı edilgin bir biçimde olmuştur, diyebiliriz. Çocuğu olmadığı için, ölümünde yerine Katolik olan ve hiç sevilmeyen kardeşi York Dükü James’in geçmesi ihtimali ağır basıyordu. Bunun üzerine parlamentoda James’in kral olabileceğini savunanlara Tory, bunun yasayla engellenmesi gerektiğini savunanlara da Whig dendi. Whig’ler sonraki Liberal Parti’nin, Tory’ler ise bugünkü Muhafazakâr Parti’nin temelini oluşturmuşlardır. “Tory” aslında İrlanda’dan Keltçe bir kelime olan “toriye”den türetilmiştir. 17. yüzyılda, Ingiltere’den gelip yerleşenleri soyarak yaşayan Mandalı haydutlar için kullanılmıştı. Zamanla anlamı genişlemiş ve Papa’yı savunan her Katolik Mandalı için söylenir olmuştu. Bu kavgada da bu yeni anlamını edindi. Belli ki o sırada düşmanlarının uygun gördüğü addı. Ama zamanla kendileri de benimsedi. “Whig” ise muhtemelen “Whiggamore”un kısaltılmış şeklidir: Bu da, gene 17. yüzyılda Iskoçya’da Presbyterian mezhebini savunanlara verilmiş addı. Daha sonra, Amerika’da, Amerikan Bağımsızlık Sava-şı’ndan yana olanlar için de kullanıldı. 1834’te Cumhuriyetçi Parti bu Whig mirası üstüne kuruldu. Bu yıllarda Protestanlık “ileri” kabul edildiği için “Whig” adı da genellikle ilericiler için kullanıldı. Ama bugünkü anlayışımızda, dinî bir gerekçeyle birinin krallığım engellemek ne kadar “ilerici” sayılabilir? Buna karşılık, “olsun” diyen Tory’lere bunu dedirten de onların dinî bir hoşgörüye sahip olmaları değildi. “Demokrasinin beşiği” dediğimiz Britanya’da bile demokrasinin oluşması, biçimlenmesi ve özümlenmesi uzun zaman aldı ve zorlu mücadeleler pahasına gerçekleşti. Charles 1685’te öldüğünde yaptığı çeşitli olumsuzluklara rağmen, arkasında, özellikle ekonomide epey sağlam bir ülke bıraktı. Yerine kardeşi James (II) geçti, yani korkulan oldu. Ve korkulduğu gibi de oldu. İngiltere’de Monmouth, Iskoçya’da Argyll başkaldırmaları, tahta çıkışını selâmlamış, o da bunları sertçe bastırmıştı. Bu durumdan yararlanarak, yüksek komuta kademelerine Katolik subaylar getirdi. Buna tepki gösteren
parlamentoyu da dağıttı. Bu tarihlerde İngiltere’de birtakım devlet görevlerine gelebilmek için, “Katolik değilim,” diye yemin etmek gerekiyordu. James bu uygulamayı da lağvederek bu gibi görevlere Katolikleri doldurmaya başladı. Krala karşı çıkan Londra piskoposu görevden alındı. Böylece, hoşnutsuzluk birikimini büyüttü. Ama İngiltere İç Savaş sırasındaki gibi bir yerli güç oluşturamıyordu. Çare dışarıdan geldi. Felemenk’ten Orange Prensi Willem’i yardıma çağırdılar. 1688’de Willem adaya çıktığında, o zamana kadar aldığı bütün tedbirlere rağmen James buna direnebilecek durumda değildi. Fransa’ya kaçmaya çalışırken yakalandı. Ama Ingilizler bir kral daha öldürmek niyetinde olmadıkları için; kaçmasına göz yumdular. James daha sonra İrlanda’ya geçerek kısa bir süre orada kral olmayı başardı (din orada ona yardımcıydı); ama Willem karşısında fazla dayanamayıp yeniden Fransa’ya kaçtı. Zaman içinde, Britanya’da bir kere daha tahta çıkma umutlarını yitirdi. Kendini sofuluğa verdi. Bundan sonra, Stuart hanedanından Bonnie Prince Charlie 18. yüzyıl ortasında Iskoçya’dan bir hareket başlatarak atalarının kaptırdığı tacı geri almaya çalıştıysa da başarılı olamadı ve Britanya’nın Stuart ailesi ve gailesi kesin olarak sona erdirildi. III. William olarak kral olan Willem, karısı Mary ile birlikte (ki bu Mary kovulan Kral II. James’in kızıdır) Britanya’da demokrasinin kökleşmesine en fazla emeği geçen kişilerden biri oldu. I688’de kral (ve kraliçe) olduktan bir yıl sonra, bu tarih içinde çok önemli yeri olan Haklar Yasası (Bili of Rights) parlamentodan geçirildi. Vergi koyma ve ordu kurma yetkileri bununla kesinlikle parlamentoya verildi. Gene aynı yıl Hoşgörü Yasası (Tolera-tion Act) çıkarıldı. Kızlan Anne (1702-1714 arasında kraliçe) de çocuksuz ölünce Hannover ’deki akrabalar kral olmak üzere Britanya’ya davet edildi. Hannover Elektörü, 1. George olarak Britanya Kralı olduğunda İngilizce bilmiyordu. Hanedan Victoria Çağı’nın sonuna kadar devam etti. Bu yıllarda Taht ile Parlamento arasında çeşitli sürtüşmeler, gerilimler yaşandı; ama bunlar uzun sürmedi ve egemenlik parlamentonun elinden çıkmadı. Kral, gitgide simgeleşti. Bir karar mercii olmaktan çıktı. Buna rağmen, hiç pürüz olmadı, hiç sorun çıkmadı demek de mümkün değildir. Bilinen son sürtüşmeler Kraliçe Victoria ile Liberal Parti’nin başkanı Gladstone arasında yaşanmıştır. Ama bunlar artık mizah alanına daha rahat girecek örneklerdir, siyasî bir ciddiyetleri kalmamıştır.
Bugün Britanya’nın siyasî yapılanmasına kâğıt üstünde bakınca, burasının epey anti-demokratik bir ülke olduğunu da düşünmek mümkündür. Monarşinin yanında “Lordlar Kamarası” gibi bir kurul böyle bir izlenimi güçlendirir. Ortada bir “yazılı anayasa” bulunmaması gibi, başka ülkelerde benzeri bulunmayan bir uygulama da, her şeyin keyfî olduğu şüphesini yaratabilir. Oysa, bildiğimiz gibi, gerçek durum böyle değildir. Yazılı anayasa olmaması belirli somut konjonktürlerde Margaret Thatcher gibi, “demokrasi dostu” olmayan politikacılara anti-demokratik davranma imkânı tanımasına rağmen, demokratik siyaset kültürünün toplumca sindirilmiş ve özümlenmiş olmasından ötürü, bu kadar uzun bir süre ciddi bir krizle karşılaşmadan yaşayabilmiş-tir. Britanya’da güçlü bir sağ hep olagelmiştir, anti-demokratik düşünce ve davranışın geniş bir tabanı bulunur. Buna rağmen, pek çok bakımdan dünyanın en demokratik ülkesidir. Bunun bir açıklaması olmalı. Şüphesiz, yalnız “bir” değil, birçok açıklaması olmalı; daha doğrusu, bu “açıklama”, birçok etkenin değerlendirmesini içermeli. Ben şimdi bir temel etkeni öne çıkararak tartışacağım. Britanya’da 17. yüzyıl sonlan ve 18. yüzyıl başlarının genel koşullan, Iç Savaş gibi bir gerilim ortamından sonra, bir “uzlaşma” çabasının öne çıkmasını sağladı. Savaş, o zamanın pek çok savaşı gibi, oldukça az kişinin ölümüne yol açmıştı. îç Savaş’ı bir “Restorasyon” dönemi izlemiş, bu da bir uzlaşma atmosferinin oluşmasına katkıda bulunmuştu. Burada, tek bir örneğe bakalım. Bütün sofu dinî hareketler gibi İngiliz Kalvenizmi de sanata kötü gözle bakıyor ve bunu bir çeşit ahlâksızlık olarak değerlendiriyordu. Bunun sonucu, Cromvvell döneminde tiyatronun yasaklanmasına kadar gitti. Oysa tiyatro, Londra’da herkesin, yoksul halkın da, başlıca eğlencesiydi. Restorasyon’da tiyatroların yeniden açıldığını görüyoruz. Shakespeare ile çağdaşlarının omuzladığı o altın tiyatro yerini görenekleri göreneksel biçimde alaya alan hafif komedyalara bıraktı. Ama, sonuç olarak, tiyatro gene vardı. Bu gibi gidip gelmeler, sallantılar sonucunda, Britanya, özellikle de İngiltere toplumu, muhafazakârlıkla radikalizm arasında, makul, sürdürülebilir ölçüleri buldu. Bu aslında tam olarak “aşağıdan yukarıya” bir süreçti. Onun için vakit aldı, ama gene o nedenle sağlam yerleşti. Bu işlere kalkışan ilk toplum olarak, zaten “vakti vardı” İngiltere’nin. Sürecin ilk büyük “yüz yüze gelme” ve “çatışma” aşaması olan İç Savaş’ı net bir biçimde kazanan burjuvazi, yukarıda kısaca değinildiği gibi, bundan sonra
da bazı setler, engellerle karşılaştı, ama onun temsil ettiği veya izlemek istediği yönde kayda değer bir değişim, bir sapma olmadı. Parlamento gittikçe güçlendi, parlamento içinde Avam Kamarası gittikçe güçlendi ve Britanya burjuvazisi Avam Kamarası yoluyla siyasî yönetimini sürdürdü - ama parlamento çatısı altında aristokrasiye de yer vermeyi ihmal etmeden. Böylece, İç Savaş’m savaşan tarafları Parlamentoda birbirleriyle uzlaşmayı öğrendiler. 18. yüzyıla kadar parlamentonun bastığı yere yeteri kadar sağlam basan bir kurum olamamakla birlikte (II. Charles ve II. James kendilerine karşı gelen parlamentoları hâlâ lağvedebiliyordu), Iç Savaş’la kazanılan haklarını da geri vermediğini görmüştük. William’la varılan yeni uzlaşmalar sonucunda kurum ve ona bağlı olarak rejim yeterli istikran kazandı. Bütün bu dönemlerde parlamenter olanlann sınıfsal kökenini inceleyen Ingiliz tarihçileri, olan biten her şeyden sonra, bunlann büyük ölçüde “toprak sahibi” meclisleri olduğunu epey şaşarak tespit etmişlerdir Ama konuyu bundan öteye kurcaladığımızda, şaşılacak şeyler de azalıyor. Bir kere, “sınıfsal köken” ile “sosyopolitik görüş” arasında dolaysız ve şaşmaz bir ilinti kurmak doğru değildir. Özellikle de daha yakın zamanlann sol siyasetlerinde gördüğümüz gibi, müreffeh sınıflardan gelen bireylerin müreffeh olmayan sınıfların siyasî temsilciliğini ve sözcülüğünü üstlenmeleri, istisna değil kuraldır. Britanya Parlamentosu’nda da durum böyleydi. Partileri görüşlerine göre net bir şekilde ayırabiliriz, örneğin. Ama sınıf kökenine göre ayıramayız. Mantıken Whig’ler buıjuva kökenli olmalı; ama gerçek durum öyle değil. Birçok aristokrat Whig vardı ve bazıları sıcak politikaya girip parlamenter de oluyordu. Tahıl Yasala-n’m çıkaran meclis ve Tahıl Yasalan’nı lağveden meclis, üyelerin sınıf kökeninden baktığınızda, birbirinden kayda değer bir farklılık göstermiyordu. Dolayısıyla burada “şaşılacak şey”, İç Savaş’a rağmen meclisin toprak sahipleriyle dolu olması (yani, aristokrasinin hegemonyasının devam ettiğini ima eden bir durum) değildi; şaşılacak şey, bu kadar kısa zamanda, parlamentoda burjuva yönetiminin mekanizmalarının kurulabilmiş olmasıydı. Bu olayla başlayarak dünyanın pek çok yerinde burjuva yönetimlerinin kurulduğunu biliyoruz. Yakın tarihin neredeyse tamamı bu dinamiğin tarihi. Ama “burjuva yönetimi” deyince başkanın adının Rockefeller olmasını, şansölyenin adının Krupp olmasını, fabrika sahiplerinin milletvekili olmasını anlamıyoruz. Bir yanda o sınıf var (tabii kendi bölümleriyle, fraksiyonlarıyla,
