Jurge Ha er as’ Future of Hu a
Nature e Gatta a
Inleiding
Voor deze paper probeer ik een vergelijking te maken tussen de filosofie van Jurgen Habermas in zijn tekst The Future of Human Nature en de hard science fiction film Gattaca uit 1997, geregisseerd door Andrew Niccol. Deze fil a het harde subgenre van sience fiction waarbij bepaalde ideeën of opmerkingen over de
maatschappij in vraag gesteld worden met de bedoeling de kijker tot denken aan te zetten. Een bijkomend aspect van dit genre is het feit dat ze thematisch vaak over bepaalde wetenschappelijke of technologische ontwikkelingen handelen. Andere films in dit genre zijn onder andere Blade Runner uit 1982, 2001: A Space Odyssey uit 1968 en de recentere Ex Machina uit 2015. Ook in de literatuur heeft dit genre een grote aanhang. Ik probeer een vergelijking op te stellen tussen de ideeën van Habermas omtrent zijn visie van Liberale Eugenetica en de maatschappelijke, filosofische en politieke implicaties die dit met zich meebrengt en het plot van de film Gattaca.
implicaties van zijn natuurlijke geboorte en de bijkomende lagere maatschappelijke klasse die hem opgelegd wordt.
In de komende paragrafen bespreek ik semi chronologisch het plot van de film en hoe deze zich verhoudt tot de tekst The Future of Human Nature van Jurgen Habermas. Hierbij is echter belangrijk op te merken dat dit slechts bij een
persoonlijke interpretatie van de tekst en de film blijft. Films zijn als elke andere vorm van kunst individueel te interpreteren, volgens mij zijn er echter enkele opvallende gelijkenissen op te trekken tussen de tekst en de film. Eventueel zou de film zelfs kunnen helpen bepaalde ethische op het subject gerichte implicaties die
door Ha er as aar oor gehaald orde eter te egrijpe of op z i st te
Liberale Eugenetica in Gattaca
Voor we dieper in gaan kijken naar de inhoud van de film zelf lijkt het interessant de titel te analyseren. Het woord Gattaca is volledig opgebouwd uit de letters die binnen een DNA streng de verschillende voorkomende nucleotiden representeren, namelijk Guanine, Adenine, Thymine en Cytosine. Het zijn deze basenparen die door hun ordening binnen het DNA streng onze persoonlijke genetische code opstellen, de naam van de film Gattaca is op die manier al een referentie naar de wetenschappelijk geïnspireerde thematiek die zal volgen. Naast deze titel wordt later in de film zelf ook de term de-gene-erate gebruikt om het hoofdpersonage Vincent te omschrijven. Deze term op zich is een woordspeling verwijzende naar zijn inferieure positie op sociaal, politiek en maatschappelijk vlak. De term wordt gebruikt voor de laagste van alle sociale klassen in deze maatschappij, een genetisch inferieure specimen die zich voordoet als iemand anders met de bevoordeelde predisposities voor een topfunctie in de maatschappij.Hier is al duidelijk hoe het klassensysteem in Gattaca opgesteld is, mensen zoals Vincent ons hoofdpersonage worden al vanaf hun geboorte in een benadeelde positie geplaatst door hun genetische beperkingen. Habermas kan zelfs hier al op toegepast worden, Habermas, die de gevaren van een ongelijke maatschappelijke verdeling op basis van genetische ongelijkheid of achtergrond maar al te goed voor de geest kan halen. Dit door zijn
persoonlijke historische achtergrond binnen het post modernistische Duitsland van de 20ste
eeuw.
Nu we aan de inhoud van de film zelf gaan beginnen haal ik een quote van Richard Dworkin aan die Habermas in het tweede hoofdstuk over het debat rond de ethische Selbstverständnis der Gattung . Deze uitspraak is volgens mij op verschillende
niveaus toepasbaar op wat we verder zullen bespreken in verband met de film Gattaca.
e disti guish et ee hat ature, i ludi g e olutio has reated … a d hat
we, with the help of these genes do in this world. In any case, this distinction results in a line being drawn between what we are and the way we deal, on our own
account, with this heritage. This decisive line between chance and choice is the
a k o e of our orality … We are afraid of the prospe t of hu a ei gs desig i g
other human beings, because this option implies shifting the line between chance and
hoi e hi h is the asis of our alue syste .
bevattende sporen op zijn lichaam en deze vervolgens in een verbrandingsoven vernietigd. Deze rigoureuze schoonmaak praktijk wordt later in de film verklaard, ons hoofdpersonage Vincent Freeman, doet zich voor als de genetisch superieure Jerome Morrow. In de opvolgende openingssequentie van de film zien we verder hoe
Vincent zich doorheen een securitycheck begeeft aan de inkom van zijn werkplaats, het ruimtevaart centrum Gattaca. Hierin krijgen we steeds meer informatie over het personage en de maatschappij waarin deze leeft. Er wordt getoond hoe elke
werknemer bij Gattaca, een hoogtechnologische faciliteit waar enkel de hoogste klasse van fysiek en mentaal gemodificeerde te werk gesteld wordt, aan de inkom van het bedrijf aan een korte bloedtest wordt ontworpen. Op dit moment wordt duidelijk hoe Vincent deze test vervalst met bloed van de idealistisch ontworpen Jerome Morrow. De maatschappij die aan de kijker wordt voorgesteld is alles gebaseerd op de genetische opstelling die men van geboorte meekrijgt, bloed of urinetests zijn belangrijker dan werkelijke interviews of fysieke proeven. Hoe een persoon zijn of haar genetische achtergrond is opgesteld en de daar uit volgende deterministische implicaties hebben een grotere waarde dan de biologisch
geselecteerde eigenheid van het subject. Dit zorgt voor een vervaging van niet alleen de distinctie tussen kans en keuze maar ook op een ethische schaal worden
subjecten anders gedefinieerd. Op sociaal niveau wordt het subject niet langer gedefinieerd als een subject met een lichaam maar als dat lichaam. Gattaca, de film stelt een maatschappij voor waar het subject object geworden is van haar genetische code. De openingsscène gaat verder terwijl we langzaam een beter zicht krijgen van het uiterlijk van ons hoofdpersonage krijgen we de volgende lijnen narratie over Jerome Morrow, de man als wie Vincent zich voor doet.
Jerome Morrow wordt voorgesteld als een complete tegenpool van Vincent op genetisch als op sociaal maatschappelijk vlak. Tegenover Vincent, die
gedetermineerd minderwaardig is, iets dat binnenkort duidelijker wordt, staat Jerome; een genetisch product second to none. Jerome Morrow is echter net de verwezenlijking van wat Habermas vreest wanneer de biotechnologische vaardigheid van de mens op het punt komt dat we de organische condities van het toekomstige subject zodanig kunnen selecteren dat die een product wordt naar de wil van een ander of een derde partij. In dit geval van Jerome is deze derde partij niet
nadrukkelijk benoemd maar er wordt er vanuit gegaan dat zijn ouders hem zo lieten ontwikkelen om de best mogelijke predispositie te hebben in de wereld waarin hij geboren zal worden.
Na deze openingsscène met eerste kennismaking van ons personage en zijn leefwereld neemt de film een stap terug in de tijd en begint de film met het levensverhaal van Vincent Freeman, die als verteller het verhaal achter zijn natuurlijke geboorte meegeeft terwijl we deze zien gebeuren in de film zelf.
I’ll e er k o hat possessed my mother to put her faith in god rather than in her local geneticist
We horen de stem van Vincent deze lijn zeggen terwijl hij als baby getoond wordt. Hierbij zien we al hoe de lijn tussen kans en keuze aangehaald wordt die we ook bij Dworkin en Habermas terugvinden. In de film wordt echter nog verwezen naar God in de plaats van kans. De vervaagde notie van de lijn tussen kans en keuze die de tekst aanhaalt is desalniettemin nog steeds bruikbaar. Wat de film al van in het begin aan ons meegeeft is dat, nu de mogelijkheid er is om mensen door mensen te laten ontwikkelen er een afname is van het zelfbeschikkingsrecht van het authentieke subject. Het er ijt dat Vi e t aa z oeder geeft too t aa hoe de er ieu i g in technologie een verantwoordelijkheid geeft aan wie kiest op natuurlijke wijze een kind te baren. De verwijzing die hier naar God gemaakt werd zou eventueel
trouwens gelinkt kunnen worden aan Kierkegaards existentiële filosofie en
geïnterpreteerd worden als een leap of faith die de moeder hier maakt. De ethische keuze die gemaakt werd voor Vincent zou die kunnen geweest zijn van een subject dat haar keuze maakte op basis van een wil tot authenticiteit in relatie met een geloof in God of het transcendente. Dit is echter al een vergaande interpretatie, we zullen later trouwens nog duidelijkere referenties naar Kierkegaards filosofie, specifiek zijn existentiële ethiek terugvinden in de film. Wanneer ons
zenuwafwijking te krijgen en 99% kans op een hartfalen, zijn levensverwachting word geschat op niet veel meer dan 30 jaar. Hiermee wordt duidelijk hoe de keuze voor PGD dit had kunnen voorkomen, wat ons onder andere kan leiden tot het
hedendaagse debat omtrent embryonale screenings die leiden tot de eventuele keuze voor een abortus indien een embryo niet aan bepaalde gezondheidsvereisten voldoet. Een verwijderde scéne uit de film toont zelfs nog explicieter. Wanneer we zien hoe de moeder van Vincent op het laatste o e t esluit haar liefdeski d toch te houden en de ziekenhuiskamer verlaat. Dit op afraden van de aanwezige verpleegster; Look arou d you, the orld does ’t a t o e like that . Deze lijn, gehaald uit het originele script van de film impliceert hoe de ongeboren Vincent als niet-gemodificeerde foetus al een gedetermineerde minderwaardigheid meekrijgt. Deze omschrijving van minderwaardigheid gebeurt op sociaal en maatschappelijk niveau. Aangezien hij niet door het gestandaardiseerde screeningsproces – mogelijk gemaakt door middel van een accurate selectie van gewenste genomen bij alom toegepaste techniek van IVF - gegaan is dat ondertussen op de meerderheid van de samenleving is toegepast. Bezit hij de kans om bepaalde negatieve genetische
kenmerken te erven. Aangezien de samenleving waarin hij geboren zou worden een nieuwe, verhoogde standaard gekregen heeft op vlak van genetica plaatst dit hem in de minst verdienstelijke klasse. De klasse die binnen de sociale samenleving de relatief laagste bekleding vervullen, met de minst betekenisvolle jobs ter beschikking.
Wanneer de film verdergaat met het levensverhaal van Vincent blijkt hoe deze de droom heeft om ooit ruimtevaarder te worden. Hijzelf wordt echter consistent herinnerd aan zijn beperkte capaciteit en lage sociale positie, dit onder andere door zijn jongere broer, Anton, het tweede kind dat zijn ouders besloten te hebben. Dit op de conventionele of natuurlijke manier van de tijd waarmee Anton zelfs als jongere broer snel zijn oudere broer inhaalt op fysiek vlak. In de film wordt dit getoond door de jongens als kinderen af te beelden die als spel elkaar uitdagen om zo ver mogelijk de open zee in te zwemmen tot één van de twee opgeeft. Het wordt duidelijk hoe Vincent steeds het onderspit moet delven en opgeven tegenover zijn jongere maar genetisch superieure broer. Ook op maatschappelijk niveau is het opmerkelijk hoe er gediscrimineerd wordt tegen mensen met minderwaardige genen. Specifiek voor Vincent is het onmogelijk een waardige job te vinden vanwege zijn korte
maatschappelijke gen-gebaseerde samenleving. De filosofische vragen die Habermas aanhaalt zoals hoe we onszelf begrijpen, wie we zijn en wat we wensen te zijn
worden aan Vincent voorgesteld enkel binnen de gegeven context van het
wereldbeeld waarin hij leeft. Elk van deze vragen bevat een antwoord dat, volgens de heersende maatschappelijke normen teruggebracht zou kunnen worden met betrekking tot zijn biologische authenticiteit, wat echter een negatief gegeven is in de context waarin hij geworpen is.
Uit deze realisatie volgt een soort existentieel breekpunt bij Vincent, hij daagt zijn broer een laatste keer uit om de diepte in te zwemmen. Deze keer is echter anders dan alle voorgaande keren, uit existentiële wanhoop en doelgerichte wilskracht slaagt Vincent er in te winnen van zijn broer. In dit moment zien we het subject op Kierkegaardiaanse wijze zichzelf opheffen en losmaken van de ingesteldheid van zijn omgeving, geëmancipeerd van een zelf opgelegde objectiviteit. Hij komt tot een realisatie van zichzelf als zelf bewust, bestaand individu en eigent zich op die manier zijn gegeven vrijheid en verantwoordelijkheid toe. Vincent als existentie kiest voor authenticiteit in zijn confrontatie met het absurde en de wanhoop. Hij verlaat zijn thuis en trekt weg, gefocust op het behalen van zijn ideaal, de ruimte ingaan. Wanneer we in de film Vincent op een van zijn laagste momenten zien, wanneer hij werkt voor een opkuisdienst die het bedrijf Gattaca moet schoonmaken, zien we hem geconfronteerd met de realisatie dat zijn absolute droom ruimtevaart nooit tegelijk zo ver alsook zo dichtbij was. Het is onder meer deze realisatie die hem verder vooruit streeft naar zijn ideaal. Hiervoor moet hij echter zijn persoonlijk gegeven lichamelijke dispositie overstijgen om op te klimmen in de op DNA
gebaseerde sociale ladder. De film introduceert hier Jerome Morrow, over wie we in het begin van de film te horen kregen. Vincent besluit, om zijn ultieme doel te
die hij gewend was stelt hij zijn identiteit te leen aan Vincent die op deze manier zijn doel kan bereiken ten koste van het feit dat hij voor de rest van zijn leven de
identiteit van Jerome moet aannemen. Dit verklaard de openingsscène en de daarbij gezegde lijnen over het onbetwistbare succes van Jerome als genetisch perfect specimen.
Euge e o er ie eerder al er eld as dat hij als ee er eze lijki g Ha er as
concept van een geproduceerd individu kan geïnterpreteerd worden, legt op een later moment de omstandigheden achter zijn verlamming uit. Dit volgt uit wat ik zou interpreteren als zijn persoonlijke breekpunt op existentialistisch niveau. Als een perfect geslaagd resultaat van de gebruikte technologie was hij in existentie gebracht met de voorafgaande essentie om succesvol te zijn. Door deze gegeven vorm van essentie heeft Eugene net de existentiële verplichting tegenover zijn ontwerpers, makers die hem een te vervullen doel geeft. Wat dit met zich meedraagt is dat wanneer hij dit doel, hier succesvol zijn, niet vervult hij in theorie faalt in wat zijn bestaan essentie geeft. In de film wordt op een bepaald moment trouwens een ander treffend voorbeeld gegeven van een individu als product wanneer twee personages een pianovoorstelling bijwonen van een pianist met 12 vingers. Hij is de enigste persoon ter wereld die dit specifieke pianostuk kan spelen aangezien het geschreven is om enkel met 12 vingers te kunnen spelen. We horen van Eugene dat dit breekpunt plaatsgrijpt wanneer hij in een zwemcompetitie op topniveau als tweede eindigt. De uitspraak i het egi a de fil a genetic quotient second to none. krijgt u ook ee du ele eteke is. De afga g a Euge e ku e e interpreteren als de voorstelling, aangehaald door Habermas, die Kierkegaard maakt van de mens geconfronteerd met de wanhoop van zijn bestaan. Kierkegaard depi ts the unsettling condition of a person who is indeed aware of her destiny, that she must be a self, but thereupon flees into the alternatives; in despair not to will to be
o eself … Het falen van Eugene in het bereiken van zijn voorgestelde succes bracht hem er toe geconfronteerd te worden met de realisatie van het absurde, dat hij een eigen zelf moet zijn. Niet meer kan hij zijn existentie gronden op het zijn van een lichaam met een gegeven essentie maar moet hij als subject met een lichaam verder gaan. Deze existentiële wanhoop die de situatie veroorzaakt leidt hem er toe dat hij zelfmoord probeert te plegen door voor een auto te springen. In het eerste
De tragiek van Eugene ligt niet enkel in het feit dat hij niet enkel faalt tegenover zijn lichamelijke verplichting maar ook op existentieel vlak geraakt hij niet over de realisatie van zijn gefaalde essentie. De ironie van zijn personage wordt versterkt als hij opnieuw faalt en verlamd raakt. In tegenstelling tot hoe Kierkegaard een
oplossing aanbied voor deze zelfvernietigende wanhoop is het voor Jerome ook niet mogelijk zijn zelf-zijnde authenticiteit te beseffen en accepteren. Voor Kierkegaard is het overkomen of accepteren van de wanhoop van het subject namelijk enkel
mogelijk door zichzelf als zijnde te verhouden tot zichzelf zoals ze zich verhoud tot het goddelijke of transcendentale. Dit op zich is voor Kierkegaard al een paradox die enkel in de vorm van zijn fameuze leap of faith, die hij onder meer uiteenzet in Fear and Trembeling, opgelost wordt. Het personage van Eugene heeft ook niet de mogelijkheid zijn existentie te relateren tot iets van een hogere orde, niet alleen het bestaan in een post-metafysische wereld ontneemt hem deze mogelijkheid maar ook de wijze van zijn ontstaan als individu ontneemt deze mogelijkheid. Doordat hij geschapen is, niet op toevallige biologische basis, maar op voorkeur van een ander subject dat zich normatief evenwaardig zou moeten verhouden.
Deze normatieve evenwaardigheid is echter ontdaan net door de actie van het coderen van het subject in kwestie. De implicaties en verantwoordelijkheid die gepaard gaan met het uitvoeren van een proces zoals dat van PGD kunnen het
zelfbeschikkingsrecht van het individu ondermijnen. Wanneer we onszelf als ethische wezens willen beschouwen doen we dat tegenover een achtergrond van
evenwaardige mensen met gelijke rechten. Hoe we deze achtergrond interpreteren is echter nog steeds afhankelijk van hoe we onszelf antropologisch beschouwen als members van de menselijke soort. Een shift in de manier hoe deze evenwaardigheid en gelijke rechten opgevat worden in een maatschappij zou veroorzaakt kunnen worden door toepassing van geavanceerde biotechnologische ontdekkingen. Eugene of Vincent zijn beide door hun genetische achtergrond in verschillende niet
evenwaardige posities geclassificeerd. In theorie zou in de fictieve wereld van Gattaca discriminatie op genetische basis niet toegelaten worden volgens de wet, een wet die niemand serieus blijkt te nemen echter. De manier van discriminatie die voorgesteld wordt in de film blijft natuurlijk fictief en verteld ons uiteindelijk niets over onze ware menselijke natuur. De voorstelling geeft ons echter wel een
mogelijke waarschuwing in verband met biotechnologische ontwikkelingen die ons mogelijks te wachten staan. Net zoals in de ethiek waarin men geen objectieve waarden of normatieve conclusies kan stellen maar pleit voor een zelfkritische
Slotwoord
Het zou absoluut mogelijk zijn nog veel meer filosofische argumenten uit de film aan te halen dan wat we voorlopig besproken hebben, ik heb mij namelijk tot nu toe slechts beperkt tot een fractie van de inhoud van de film zelf. Naast het verhaal op zich en verschillende specifieke plotpunten die verder te analyseren zouden zijn, is de esthetische waarde ervan niet weg te denken. De cinematografie en de gebruikte composities zijn op zichzelf nog open voor een kunstzinnige interpretatie, om nog niet te beginnen over de verschillende visuele metaforen in het werk. De bedoeling van deze paper was echter enkel om een vergelijking te maken met de tekst van Habermas en zo eventuele gelijkenissen in de filosofie van Habermas toe te passen op Gattaca. Doorheen het schrijven merkte ik ook enkele verbindingen met
fragmenten uit werken van Camus en Kierkegaard, waarvan de laatste ook door Habermas zelf aangehaald wordt. Hierdoor heb ik ook geprobeerd een existentiële benadering toe te voegen naast de ethische en politieke die verwijzen naar The Future of Human Nature, waarop het grootste deel van mijn filosofische interpretatie gebaseerd is.
De dystopie die we in Gattaca te zien krijgen is slechts op een speculatie van een mogelijke toekomst, het blijft een werk van fictie. Wat ik echter heb proberen aan te tonen is dat deze fictieve voorstelling ons eventueel wel kan helpen een beeld te vormen van sommige ethische en filosofische vraagstukken omtrent PGD en het zelf-verstaan van het subject. Vraagstukken die we ons in de not so distant future zouden kunnen verwachten.
Verwijzingen
(n.d.).
Camus, A. (1942). De mythe van sisyphus, een essay over het absurde. Parijs: Gallimard.
Habermas, J. (2003). The future of human nature. Cambridge: Polity Press. Kierkegaard, S. (1843, 2003). Fear and Trembling. Copenhagen: Pinguin. Niccol, A. (Director). (1997). Gattaca [Motion Picture].
