Chương VII
không nên dung dưỡng trong tác phẩm của mình. Viết văn mà biết thi hành nguyên tắc “nhật dĩ quán chi” ấy, đó là mình tập cho đầu óc mình bao giờ cũng bình tĩnh sáng suốt.
*
* *
B.—TÌM Ý CHÁNH
Như ta đã thấy trên đây, đọc sách hay ngắm tranh… bao giờ cũng phải làm thế nào tập cho mình có thói quen tìm cho ra trư ớc nhất cái yếu điểm làm trụ cốt cho tác phẩm mình đang đọc hay đang ngắm. Lão Tử có nói: “Ngôn hữu hữu tông, sự hữu quân. Phù duy vô tri, thị dĩ bất ngã tri.” (Lời nói của ta có gốc, việc làm của ta có chủ, vì không biết chỗ ấy, nên không thể biết được ta). Napoléon Bonaparte, trong một bức thơ gởi cho đại tướng Dejean, có nói: “Thảy đều trở nên giản dị, dễ dàng, rõ rệt, không có gì mơ màng hay hỗn độn nữa cả khi mà ta nắm được cái trung tâm điểm (point central) của một xứ nào.”
Đem mà ứng dụng câu của Lão Tử, hoặc câu nói của Napoléon ở trên, thì bao nhiêu nỗi phiền phức cũng thành ra giản dị.
Nhiều đại văn sĩ cũng nói một thế về nghệ thuật viết văn của họ. Taine có nói: “Điều khó khăn nhất trong khi nghiên cứu là tìm cho ra cái đi ểm đặc biệt và chủ yếu, do đó, tất cả đều có thể qui về một mối, hay nói tóm lại, tìm cho ra cái thể thức (formule) của sự vật mà mình đang tìm.
Ông lại bày giãi phép làm văn của mình, rạch ròi như thế nầy: “Trong khi viết lại một tác phẩm nào, tôi luôn luôn làm một cái bản mục lục phân tích từng vấn đề. Tôi làm bản ấy, không phải lúc mới thảo, hoặc sau khi viết xong bản thảo mà là lần lần sau khi viết xong mỗi đoạn. Tôi tóm lại mỗi đoạn bằng một câu hết sức gọn gãy và rõ ràng. Đâu phải dễ dàng gì tìm ra được liền cái câu đại lược ấy, nhưng, hễđã một khi tìm ra được nó rồi, thì câu ấy chỉ cho ta thấy trong đoạn văn nầy có những gì dư, những gì thiếu, những gì không ăn chịu nhau, hoặc không đầu không đuôi, bởi thảy đều phải qui về câu tóm tắt ấy. Hơn nữa, câu tóm tắt nầy cùng những câu tóm tắt khác của các đoạn sau, gộp chung lại, giúp cho ta thấy cái yếu điểm của toàn chương.”(1)
*
* *
Đây chẳng những là phươngpháp làm văn mà cũng là phương pháp đ ọc văn. Muốn có được luôn luôn một đầu óc sáng suốt, phải biết tập mỗi khi đọc sách, xem kịch hay nghe diễn thuyết, tìm ngay cái ý chánh, phân biệt cái gì là yếu điểm, những gì là phụ thuộc, nhứt định đừng để mình lôi xuống theo những đề phụ…
1 TAINE – Correspondances, tome III, p.329.
Nhứt là khi đọc sách. Phải đọc suốt một hơi, để tìm nắm lấy cái đại ý của toàn tập, bấy giờ sẽ trở lại, đọc kỹ từng thiên, từng đoạn, từng câu. Nhưng phải biết bao giờ cũng để ý đến chỗ thuần nhất của nó. Hãy tập tóm lại đại ý của toàn chương thành một câu gọn gàng và đầy đủ. Vậy trước hãy tóm một chương thành còn một đoạn, rồi hãy tóm đo ạn ấy thành một câu và tóm câu ấy thành một đề.
Công việc nầy đâu phải dễ như người ta thường đã tửong. Câu văn mình tóm lại ấy phải nắm được cái cốt yếu của toàn thiên, tức là cái lý độc nhất vô nhị chi phối tất cả những đề phụ thuộc chung quanh nó. Trong những khi dạy học, tôi bao giờ cũng bắt buộc học sinh phải theo kỷ luật nầy một cách hết sức gắt gao. Đọc xong một bài văn, tôi bắt chúng phải tự tìm ra cái đề của nó, và tóm tắt lại bằng một câu. Đâu phải là một công việc dễ dàng: có khi suốt giờ, chúng cũng không sao tìm cho ra đúng đư ợc cái ý chánh của toàn bài… Tôi luôn luôn để tự chúng tìm lấy, tôi chỉ khêu gợi thôi, chớ không nóng tánh mà tìm sẵn cho chúng nó bao giờ cả. Như thế, thật thụ dụng vô cùng và tôi nhận thấy chúng nó cũng h ứng thú vô cùng trong sự tìm tòi ấy. Thét lâu ngày chúng tạo được cho mình một thói quen tốt là bất kỳ dứng trước một việc gì phiền phức bực nào cũng không bao giờđể tinh thần mình bị lôi cuốn vào những chi tiết chi ly vụn vặt, không phân biệt được cái gì chánh cái gì phụ… Người xưa có nói : “Tri kỳ lý giả, nhứt ngôn nhi chung; bất tri kỳ lý giảlưu tán vô cùng.” (Biết được cái lý của nó, thì một lời nói là hết; không rõ được cái lý của nó thì lưu tán vô cùng, - nghĩa là nói mãi mà không rồi).
Đây, nào phải chỉ là công phu trong những khi đọc sách làm văn mà thôi đâu, ta phải lấy nó làm công phu của suốt đời bất kỳlà đứng trước một trường hợp nào…
o
Tóm lại, bao giờ ta cũng nên nhớ mãi nơi lòng cái phương pháp làm vi ệc nầy của thống soái Foch. Bất kỳ là đứng trước một việc gì, một bức thơ hay một công văn, đọc một bài báo hay một quyển sách… nghĩa là từ một việc nhỏđến một việc lớn nào, thống soái bao giờ cũng lẩm nhẩm câu: “Việc gì đây?” (De quoi s’agit-il?). Đểchi? Để tìm cái chánh đ ề và giải quyết liền vấn đề ấy trong phạm vi nó, không hoang mang lạc lõng theo những câu chuyện ngoài lề.
Thường thường trong khi đeo đuổi một vấn đề gì, người ta thường hay bị xao lãng theo những điều kiện không ăn chịu vào đề, thành ra hay bị lôi cuốn vào những chuyện không đâu mà quên mất cái cốt yếu của vấn đề mình đang giải quyết. Câu châm ngôn của Foch mới xem, thật là giản dị và tầm thường, nhưng nếu đem nó ra thực hành, sẽ thấy nó là một phương pháp tuyệt hay để tránh cho ta những sai lầm trong khi cần phải giải quyết một vấn đề gì.
“Trong một hội nghị kia, người ta nhóm lại để bàn bạc về một vấn đềđặc biệt về sử học. Trong đó có một bực thông thái kia lại đem những ý kiến rất hay của ông về tôn giáo chen vào cuộc thảo luận ấy. Vấn đề thật hay và lý thú, các hội viên bắt đầu sôi nổi theo đó để thảo luận. Viên chánh hội trưởng thấy thế, bèn cho các hội viên hay: “Những điều các ông cãi