PARAMABASA JAWA

(1)

Bahan Ajar Basa Jawa SMA 2 Wonosobo | 1

(KAGUNAN BASA)

A. WIDYA AKSARA (Fonologi)

Widya Aksara punika ngèlmu paramabasa ingkang ngrembag bab aksara lan ungel swaraning aksara.

Salebeting kawruh paramabasa aksara punika kapérang dados 2 (kalih) ; Aksara Gesang (Vokal) lan Aksara Sigeg (Konsonan).

1. Aksara Gesang, aksara gesang ingkang kaginakaken salebeting basa Jawi limrahipun wonten 5 (gangsal) nanging ungeling swara wonten 11 (sewelas), antawisipun ;

a. Aksara Gesang [a] ;

• Aksara Gesang [a], swanten jejeg [å]

sp

[såpå] sapa

cr

[cårå] cara

lr

[lårå] lara

• Aksara Gesang [a], swanten miring [a]

sp/

[sapar] sapar

ps/

[pasar] pasar

apl\

[apal] apal

b. Aksara Gesang [i] ;

• Aksara Gesang [i], swanten jejeg [i]

siki

[siki] siki

titii

[titi] titi

wiji

[wiji] wiji

• Aksara Gesang [i], swanten miring [ï]

sikil\

[sikïl] sikil

titis

[titïs] titis

(2)

wijil\

[wijïl] wijil

c. Aksara Gesang [u] ;

• Aksara Gesang [u] swanten jejeg [u] ;

tuku

[tuku] tuku

kuku

[kuku] kuku

pupu

[pupu] pupu

• Aksara Gesang [u] swanten miring [ů] ;

tukus\

[kukůs] kukus

tukul\

^[tukůl] ^tukul

alun\

[alůn] alun

d. Aksara Gesang [e] ;

• Aksara Gesang [e] taling swanten jejeg [3] ;

[a[lk\

^[3l3k] ^èlèk

[yn\

^{[y3n ]} ^yèn

[nk\

^[n3k] ^nèk

• Aksara Gesang [e] taling swanten miring [ε] ;

k[a

^[kaε] ^kaé

[k[n

^[kεnε] ^kéné

[m][n

^[mrεnε] ^mréné

• Aksara Gesang [e] swanten pepet [e] ;

peXm\

^[pelem] pelem

mexm\

^[merem] merem

sepen\

^[sepen] sepen e. Aksara Gesang [o] ;

• Aksara Gesang [o], swanten jejeg [o] ;

[bo[do

^[bodho] bodho

(3)

[co[ro

^[coro] ^coro

[lo[ro

^[loro] ^loro

• Aksara Gesang [o], swanten miring [ø] ;

[bo[c/o

^[bøcør] bocor

•

[bo[l=o

^[bøløŋ] ^bolong 2. Aksara Sigeg salebeting paramabasa Jawa kapérang :

a. Aksara Sigeg baken ;

[h],[n],[c],[r],[k],[d],[t],[s],[w],[l],[p],[dh],[j],[y],[ny],[m],[g],[b],[th],[ng]

b. Aksara Sigeg rékan ; [x],[z],[q],[f],[v],

c. Aksara Sigeg manut pangucapanipun kapérang dados ;

• Aksara Irung ; m,n,ng,ny

• Aksara Èntèng ; c, k, t, th, p

• Aksara Abot ; j,g,d,dh,b

• Aksara untu ; t,d

3. Péranganing Aksara (diagram Fonim), ginanipun kanggé madosi dunungipun aksara lan wanda.

a. Aksara Gesang (G) b. Aksara Sigeg (S) Patrapipun salebeting tembung ;

A

a (G)

s\

^s ^(S)

[l

^lé ^(SG)

ap

^apa ^(GSG)

luz

lunga (SGSG)

k]sn\

krasa (SSGSGS)

B. WIDYA TEMBUNG (Morfologi)

Ingkang dipunwastani widya tembung punika ngélmu paramabasa ingkang ngrembag bab tembung lan dhapukanipun tembung utawi ugi sinebut Morfologi.

(4)

⇒ Wondéné tembung ing salebeting paramabasa Jawi miturut dhapukanipun punika wonten;

1. Tembung Lingga, tembung ingkang dèrèng owah saking asalipun.

Pati, dus, doh, ton, pangan, lsp.

2. Tembung Andhahan, tembung ingkang sampun owah saking asalipun, tembung andhahan kadadosan saking tembung lingga ingkang pikantuk ater-ater, seselan, panambang utawi rinangkep.

Ater-ater, imbuhan ingkang mapan sakngajengipun tembung lingga, ater-ater kapérang dados ;

• Ater – ater anuswara ;

an- (n-), am- (m-), ang- (ng-), any- (ny-) ;

• An- + deleng andeleng utawi ndeleng Ndeleng

anFeX=

^boten

nFeX=

• Am- + balang ambalang utawi mbalang Mbalang

amBl=

^boten

mBl=

• Ang- + gawa anggawa utawi nggawa Nggawa

a=gw

^boten

zGw

• Any- + sapu anyapu utawi nyapu Nyapu

avpu

^utawi

vpu

• Ater – ater Tri Purusa ; Dak-, Kok-, Di- ;

• Dak- + pangan dakpangan (takpangan).

Dakpangan

fkPzn\

• Kok- + gawa kokgawa (mbokgawa).

Kokgawa

[kokGw

• Di- + luru diluru Diluru

filuru

• Ater – ater sanèsipun ;

a-, ma-, ka-, sa-, pra-, pa-, kuma-, kapi-,

• A- + dus adus

Adus

fkPzn\

• Ma- + gawé magawé

Magawé

mg[w

• Ka- + telu katelu

(5)

Bahan Ajar Basa Jawa SMA 2 Wonosobo | 5 Katelu

ktelu

• Sa- + iket saiket

Saiket

saiket\

^sanès

sIket\

• Pra- + setya prasetya

Prasetya

p]set-

^sanès

pRsetY

• Pa- + temu panemu Panemu

pnemu

• Kuma- + wani kumawani Kumawani

kumwni

• Kapi- + tuju kapinuju Kapinuju

kpinuju

Seselan, imbuhan ingkang mapan samadyaning tembung lingga, -in-, -um- ;

• -in- + tuku tinuku Tinuku

tin×ju

• -um- + gedhé gumedhé gumedhé

gumMe[d

Panambang, imbuhan ingkang mapan sakwingkingipun tembung lingga, -a, -an, -ana, -na, -ake, -i, -e, -ku, -mu ;

• Mugi + -a mugia

Mugia

mugiy

^sanès

mugia

• Pati + -an paten Paten

p[tn\

• Tiba + -an tiban Tiban

tibn\

• Tuku + -an tukon Tukon

tu[kon\

• Loro + -an loronan Loronan

[lo[ronn\

• Tiba + -na tibakna Tibakna

tibkN

• Tuku + -na tukokna

(6)

Bahan Ajar Basa Jawa SMA 2 Wonosobo | 6 Tukokna

tu[kokN

• Tangi + -na tangèkna Tangèkna

t[zkN

• Tiba + -ana tibanana Tibanana

tibnnN

• Tuku + -ana tukonana tukonana

tu[konnN

• Tangi + -ana tangènana tangènana

t[znnN

• Tiba + -aké tibakaké

Tibakaké

tibkH[k

• Tuku + -aké tukokaké

tukokaké

tu[kokH[k

• Tangi + -aké tangèkaké

tangèkaké

t[zkH[k

• Pati + -i patèni Patèni

p[tnNi

• Balang + -i balangi Balangi

bl=zi

• Tuku + -i tukoni Tukoni

tu[konNi

• Pasar + -e pasaré Pasaré

ps/[r

• Tangi + -e tanginé Tanginé

tzi[nN

• Tuku + -e tukuné Tukuné

tuku[nN

• Teka + -ku tekaku Tekaku

tekku

• Sirah + -mu sirahmu sirahmu

sirhmu

3. Tembung Rangkep, tembung rangkep wonten warni kalih, inggih punika tembung ingkang dumadosipun sarana ngrangkep

(7)

Bahan Ajar Basa Jawa SMA 2 Wonosobo | 7 lingganipun utawi ngrangkep wandanipun. Tembung ingkang dumadosipun sarana ngrangkep lingganipun sinebut tembung dwilingga. Tembung ingkang dumadosipun sarana ngrangkep wanda ingkang ngajeng sinebut tembung dwipurwa, wondéné ingkang karangkep wandanipun ingkang wingking sinebut tembung dwiwasana.

Tembung Dwilingga ;

• Tembung Dwilingga Wantah ;

Guru + rangkep guru – guru Guru - guru

guruguru

awan + rangkep awan - awan

awan - awan

awnNwn\

^/

awnHwn\

murah + rangkep guru – guru Murah - murag

murhmurh

• Tembung Dwilingga Salin Swara ;

Bali + rangkep bola - bali

Bola - bali

[bolbli

Tangi + rangkep tonga - tangi Tonga – tangi

[toztzi

Turu + rangkep tura - turu Tura - turu

turturu

Tembung Dwipurwa ;

Tuku + rangkep tutuku tetuku Tutuku / tetuku

tutuku

^/

tetuku

Tulung + rangkep tutulung tetulung Tutulung / tetulung

tutulu=

^/

tetulu=

Gaman + rangkep gagaman gegaman Gagaman / gegaman

ggmn\

^/

gegmn\

Pingit + rangkep pipingit pepingit Pipingit / pepingit

pipi=zit\

^/

pepi=zit\

Laku + rangkep lalaku lelaku Lalaku / lelaku

llku

^/

Xlku

Guyu + rangkep guguyu geguyu Guguyu / geguyu

guguyu

^/

geguyu

(8)

Bahan Ajar Basa Jawa SMA 2 Wonosobo | 8 Tembung Dwiwasana ;

Benyik + rangkep benyinyik Benyinyik

bevivik\

Penyo + rangkep penyonyo

Penyonyo

pe[vo[vo

Pathet + rangkep pathethet Pathet

pqeqet\

4. Tembung Camboran, tembung camboran inggih punika tembung kalih ingkang dingge sesarengan, lan saksampunipun kacambor nggadhahi teges sawiji, adhedhasar wujudipun tembung lan pandhapukanipun wonten kalih prakawis. Tembung camboran ugi saged winastan Tembung Saroja.

Camboran ingkang tembung-tembungipun wetah, tegesipun tembung – tembung ingkang kacamboraken taksih gadhah teges sami (dasanama), kosok wangsul utawi bènten saking as along tembung sakdhèrèngipun kacambor ;

•

bufipk/ti

budi pakarti

•

jlMmnu=s

jalma manungsa

•

mulbuk

^{mula buka}

•

bufipk/ti

budi pakarti

•

bpbiyu=

bapa biyung

•

wy=kulit\

wayang kulit

•

Xmribuku

lemari buku

•

c_ki/gdi=

cengkir gadhing

•

put]put]i

putra putri

•

ngsri

^nagasari

•

fsnm

^dasanama

•

ngss]

^nagasasra

(9)

•

sbukHinTen\

sabuk inten

Camboran ingkang tembung-tembungipun winancah utawi boten wetah, tegesipun tembung – tembung ingkang kacamboraken kanthi mancah utawi nyuda wanda tembung lingganipun ;

•

jitus]

^jitus

•

fub=

^dubang

•

lu=lit\

lunglit

⇒ Wondéné tembung salebeting paramabasa Jawi miturut jinisipun wonten;

1. Tembung kriya ;

• lunga, tangi, turu, teka. Lsp.

2. Tembung aran ;

• Sapi, lemah, kayu, kursi, méja. Lsp.

3. Tembung sesulih ;

•

4. Tembung kahanan 5. Tembung katrangan 6. Tembung wilangan 7. Tembung panyilah 8. Tembung ancer-ancer 9. Tembung panggandheng 10.Tembung sabawa

B. WIDYA UKARA (Sintaksis)

Ingkang dipunwastani widya ukara punika ngelmu paramabasa ingkang ngrembag ukara lan péranganing ukara.

⇒ Wondene ukara punika saged dipunudhal miturut;

1. Kagunanipun salebeting ukara, jejer, wasésa, lésan

2. Jinising tembung, tembung aran, tembung wilangan. Lsp.

3. Maknanipun, tegesipun ukara punika rinoncé.

⇒ Wondene miturut jinising ukara wonten kalih;

1. Ukara tanduk (kalimat aktif) 2. Ukara tanggap (kalimat pasif) 3. Ukara camboran,

Ukara camboran ingkang sami jejeripun.

(10)

Bahan Ajar Basa Jawa SMA 2 Wonosobo | 10 Ukara camboran ingkang sami wasésanipun.

Ukara camboran ingkang sami katranganipun.

Ukara camboran ingkang dipuncambor kalih ukara sanèsipun mawi tembung panggandhèng.

C. WIDYA MAKNA (Semantik)

Ingkang dipunwastani widya makna punika ngelmu paramabasa ingkang ngrembag bab makna salebeting tembung utawi ukara. Wondéné ingkang kalebet ing widya makna kadosta;

1. Sinonimi, utawi ingkang nggadhahi artos ingkang sami

2. Antonimi/oposisi, ingkang nggadhahi artos ingkang benten lan kosokbalenipun.

3. Polisemi, utawi ingkang nggadhahi teges kathah nanging taksih sami artosipun.

4. Homonimi, utawi ingkang seratan utawi unen-unenipun sami namung mengku teges ingkang benten.

5. hiponimi, utawi ingkang minangka salah satunggaling jinis saking pokokipun.

6. metonimia, utawi ingkang nggadhahi sesambetan kaliyan samubarang ingkang benten kaliyan tembungipun utawi saged sinebut peparab.