Балалар
6. Авторитаризм
Т: Предпочитает демократические начала.
И: Предпочитает жесткую власть.
Роль студенческого самоуправления
Студенческое самоуправление в ЕНУ им. Л.Н. Гумилева реализуется через деятельность молодежных объединений:
Комитет по делам молодежи;
Студенческий парламент;
Студенческие советы;
КВН;
Творческие объединения.
Также в нашем университете, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, проводится множество мероприятий по развитию толерантности студентов. Это кураторский час, круглый стол, тематическая выставка, дебатный турнир, конкурсы и олимпиады, экскурсии, спортивные соревнования. Примером могут служить следующие:
1. День толерантности. Состоялось заседание Клуба ведущих журналистов и экспертов по вопросам межэтнических отношений при Ассамблее народа Казахстана, посвященное Международному Дню толерантности – 16 ноября 2010г.
2. В рамках прошедшего заседания проведен семинар «Этнокультура и СМИ» с презентацией научно-прикладного проекта «Языковая политика и этнокультурное образование в полилингвальном обществе» и совместного проекта журналов «Меним елим» и «Родина»
(Россия).
3. 16.02.2011 г. в ИСФ, гр. ТПГС-22 прошел кураторский час на тему «Межнациональное согласие».
Что нужно сделать, чтобы развить толерантность среди студентов. Создать фронтальные (массовые) формы воспитания студентов.
Актовая лекция - одно из главных звеньев воспитательного процесса, представляющая собой устное систематическое и последовательное изложение материала, направленная на формирование ориентировочной основы, первичное овладение знанием и представлениями в данной сфере, обеспечивающая теоретическую основу, формирующая у студентов ориентиры для самостоятельного изучения проблем.
Собрание – форма публичного мероприятия, совместное заседание членов какой-либо организации.
Студенческая патриотическая акция – форма работы, ставящая целью формирование социальной активности, гражданственности, патриотизма.
Праздничные концертные программы и театрализованные представления – виды массовых зрелищных мероприятий, построенных по законам драматургии, на основе построенного сценария.
Театрализованное шествие – массовое прохождение людей по заранее определенному маршруту в целях привлечения внимания.
Фестиваль национальных культур – массовое зрелище, празднество, основанное на народных традициях, с использованием произведений народного художественного творчества (песни, игры и пр.).
Военно–патриотическая акция – форма воспитания, цель которой заключается в формировании позитивного отношения к воинской службе, образу Защитника Отечества, уважения героического подвига народа в годы ВОВ.
Спортивные секции по выбору. Деятельность спортивного клуба направлена на:
- организацию спортивно-массовой работы;
- пропаганду здорового образа жизни среди студентов и сотрудников университета;
- на борьбу с вредными привычками: наркомании, табакокурения и алкоголизма.
- участие сборных команд по видам спорта в различного рода соревнованиях и спартакиадах;
- участие в Универсиаде среди вузов Республики Казахстан.
Традиционными в университете стали:
- спартакиады среди первокурсников по 11 видам спорта;
- «Бодрость и здоровье» среди ППС и сотрудников университета
- спартакиада «Быстрее. Сильнее. Выше» среди студентов университета.
Спортивный клуб ЕНУ сотрудничает с: НДП «Нур Отан», «Жас Отан», ОО «Союз инвалидов и ветеранов войны в Афганистане» г. Астаны. и др. Проведены совместные мероприятия: городской кросс «Осенний забег – 2009г», открытый городской турнир по мини- футболу и большому футболу, первый городской турнир по волейболу на Кубок НДП «Нур Отан». Спортивный клуб ЕНУ является победителем в номинации «Лучший коллектив физической культуры» столицы.
Таким образом, понятие "толерантность" хотя и отождествляется большинством источников с понятием "терпение", однако оно имеет более яркую активную направленность.
Толерантность - не пассивное, неестественное покорение мнению, взглядам и действиям других;
не покорное терпение, а активная нравственная позиция и психологическая готовность к терпимости во имя взаимопонимания между этносами, социальными группами, во имя позитивного взаимодействия с людьми иной культурной, национальной, религиозной или социальной среды. Воспитание в духе толерантности следует рассматривать в качестве безотлагательного императива; в связи с этим необходимо поощрять методы систематического и рационального обучения толерантности, вскрывающие культурные, социальные, экономические, политические и религиозные источники нетерпимости, лежащие в основе насилия и отчуждения. Политика и программы в области образования должны способствовать улучшению взаимопонимания, укреплению солидарности и терпимости в отношениях как между отдельными людьми, так и между этническими, социальными, культурными, религиозными и языковыми группами, а также нациями. Воспитание в духе терпимости должно быть направлено на противодействие влиянию, вызывающему чувство страха и отчуждения по отношению к другим. Оно должно способствовать формированию у молодежи навыков независимого мышления, критического осмысления и выработки суждений, основанных на моральных ценностях.
Литература
1. Асмолов А. Историческая культура и педагогика толерантности // Мемориал. 2001., №24, с.61-63.
2. Семина Л.И. Учимся диалогу. Толерантность: объединения и усилия. // Семья и школа.
2001. №№11-12, с. 36-40.
3. Степанов П. Как воспитать толерантность? // Народное образование. 2001 № 9, 2002 № 1.
4. Родионов В.П., Ступицкая М.А., Кардашина О.В. Я и другие. Тренинг социальных навыков. Ярославль, Академия развития, 2001.
5. www.enu.kz
7-ШІ ҚЫСҚЫ АЗИЯ ОЙЫНДАРЫ
Сырлыбаева Ақбота Полатқызы
Астана қаласы Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ студенті Ғылыми жетекші – Мендыбаева Н.А.
Қаңтар айының басында Кувейтте ашық тҥрде 2011 жылы қысқы Азиялық ойындар Алматы және Астана қалаларында ӛтеді деген келісім бойынша қҧжаттарға қол қойылды.
Қҧжаттарға ӛз қолдарын Алматының әкімі И. Тасмағамбетов пен Азия олимпиялық кеңесінің президенті – Шейх Ахмад Әль- Фахад қойды. Оңтҥстік астана қысқы олимпиядада ӛткізуде 7-ші болып саналады. Бҧрын қысқы жарыстар Жапонияда, оңт. Кореяда, Қытайда ӛткізілген. Қысқы Азияда ойындары 4 жылда 1 рет болып тҧрады. Соңғы рет 2007 жылы Қытайда ӛткізілді.
Алматы мен Астанада Азиялық ойынды ӛткізу 30 қаңтардан 6 ақпанға дейін 2011 жылығы жоспар еді.
Алау Эстафетасының ӛңірлік кезеңін ӛткізу жӛніндегі облыстық штаб алау ҧстаушылармен кездесті. Алау Эстафетасы қысқы Азия ойындарының тарихында бірінші рет ӛтті. Оңтҥстік астанадан бастап Алау Қазақстанның барлық облыс орталықтарында ӛтті. Алау ҧстаушылардың тізімі арнайы қҧрылған комиссиямен қыркҥйек айында қҧрылып бекіткен.
Негізгі қҧрамда 50 адам тізімге алынды. Ӛңірлік штабтың алау ҧстаушылармен кездесудегі мақсаты: алау ҧстаушыларды «Алау ҧстаушының тәртіп Кодексымен және Алау ҧстаушының міндеттерімен» таныстыру. Бҧл кездесуде Алау Эстафетасының қатысушылары Эстафетаға қатысуға ӛтінімдер толтырды және ӛздері жайлы ӛңірлік штабқа барлық қажетті ақпаратты берді: жеке мәліметтер, Отан алдындағы қызметтері , марапаттаулар туралы мәліметтер, алау ҧстаушыларға арналып дайындалатын киім тҥрінің мӛлшері. Қатысушыларды Эстафета ӛңірлік кезеңінің бағытымен таныстырды. Алау ҧстаушылар Абылай хан резиденциясының алдында жарысқа кірісті, ал Николай Погодин атындағы драм театрдың жанындағы алаңда мәре сызығына жетеді.
2011 жылғы Азия ойындары – намысымызға сын!..Бҥгінгі кҥні ҧлтымыздың намысын ойлайтын қалың бҧқараның кӛкейінде жҥрген ҥлкен мәселенің бірі – 2011 жылы тҧңғыш рет қазақ топырағында ӛтетін қысқы Азия ойындары еді. Жат елдің талайының жҥрегінде «жақсы я жаман» болып ҧзақ уақыт сақталар осы Азия ойындары Қазақ жҧртының елдігіне сын! Ҧлттық ҧлағат, елдік биіктік, қазақи қадірімізді танытарды. Азия ойындарының бар мәйегі осы ашылу және жабылу салтанатында емес пе? Кӛп болып қазақтың намысын ойласақ деп жҥрген дала- қаладағы ҧлттық болмысымызға жанашыр жандардың қуанышында шек жоқ.
Олимпиада да ҥлкен - ҥлкен бес нысан іске қосылады.
Олар: Б.Шолақ атындағы спорт сарайы, «Медеу» спорт кешені, «Шымбҧлақ» және халықаралық шаңғы транплины мен «Табаған» спорт кешені.
2011 жылдың Қысқы Азия Ойындарына арналған медальдер жасалған. Медальдерді жасау жҧмысымен Қазақстан Ҧлттық Банкінің Ӛскемен қаласындағы
―Қазақстан Теңге сарайы‖ айналысқан. Медальдердің эскизін Азия Олимпиада кеңесі мақҧлдады. Азиада медальдері осы кезге дейін ӛтіп келген ӛзі секілді жарыстардағы медальдерден жақсырақ жасалған. Мҧны Азия Олимпиада кеңесіндегі лауазымды тҧлғалар да айтты. ―Азиада 2011″-да алтын медальге ие болған жеңімпазға 340 гр.
кҥмістен қҧйылып, сырты алтынмен қапталған медаль, екінші орынға ие болған спортшыға 340 гр. кҥмістен қҧйылған медаль, ал ҥшінші орынға ие болған спортшыға 520 гр. таза коладан қҧйылған медаль берілді. Айтулы жарыста тартысқа тҥсетін медальдер топтамасы 69 болды.
Медальдер Азиада кристалы пішінінде жасалып, қазақы ҧлттық нақыштағы ою-ӛрнектермен безендірілген.
Тҧңғыш рет Қазақ жерінде ӛткен кезекті Азиадада қазақстандықтар ерледі:
спортшыларымыз ойлағаннан, мақсат еткен межеден әлдеқайда жоғары кӛрсеткіштерге қол жеткізді. Қысқы Азия ойындарына қатысушылар санының ӛсуіне қарамастан, негізінен медалға кҥрес Жапония, Қытай, оңт. Корея және Қазақстан мемлекеттері арасында болды. М: 5 Қысқы Азияда 2005ж жылының ақпанында Аомари қаласында Жапония қоржынында – 67 мадақ бар. , Қытайда – 33; Креяда – 28; Қазақстанда – 20; Ливан мен ҚХДР – 2- ден; Ӛзбекістан – 1. Жарыс бағдарламасын Азиялық ойындарды ҧйымдастырушылар қҧрастырды.
Алматыда ӛткен бағдарламада шайбалы хоккей (әйелдер арасында),бенди, тау шаңғысы, фристайл, биатлон, шаңғы жарыстары, транплинен секіру тҥрлері бар. Сондықтан 2011 жылы Алматыдағы ойындарда шаңғы жарысы, қашықтық саны – ҧзартылады, қысқы спорт тҥрлерінің ішінен осы тҥрден қазақстандықтар алдыңғы орындар алды. Ең негізгі біздің қарсыластарымыз әрине Жапония, Қытай және оңт. Корея болды.
Жарыс кестесі бойынша алғашқы медаль жиынтығы шаңғымен спорттық бағдарлау бәсекесі бойынша сарапқа салынды. Бірден айту керек бҧл спорт тҥрінен Қазақстан қҧрамасы бәрінен де озық.. Ӛйткені Қазақстан 7-ші қысқы Азия ойындарының қожайыны ретінде дҥбірлі дода бағдарламасына осы спорт тҥрін қосқан еді. Ольга Новикова қыздар арасындағы спринтте бірінші орын алды. Ерлер арасындағы спринтте бірінші-екінші орынды қос қазақстандық Михаил Сорокин мен Александр Бабенко ӛзара бӛлісті. Фристайшыларымыз да жасындай жарқылдады. Могул сайысында Юлия Галышева ӛзінің мықты екенін жарыс барасында-ақ аңғартса, ерлер арасында Дмитрий Рейхерд жҥйрік шықты. Дмитрий Бармашов та қола жҥлде еншілеп, қоржынымызды жҥлдемен толтырды. Шағымен жарысу спортынан Қазақстан арулары қоржынымызға қос медаль салып берді. Ерлер арасындағы бәсекеде Алексей Полторанин (алтын) мен Николай Чеботькоға (кҥміс) тең келер ешкім табылмады. Тау шаңғысы спорты бойынша да Қазақстан сапынан сынға тҥскен Дмитрий Кошкин алдына жан салмаса, тағы бір қазақстандық Игорь Закурдаев кҥміспен кҥмтелді. Биатлоншы Елена Хрусталева (кҥміс) мен Марина Лебедева (қола), тау шаңғысы спорты бойынша сынға тҥскен Людмила Федотова (кҥміс) мен Ксения Строилова (қола), трамплиннен секіруде Николай Карпенко (қола), конькиден 5000 метр қашықтықта жҥгіруде Дмитрий Бабенколар (кҥміс) жҥлдегерлер қатарынан кӛріне алды. Еркін тәсіл бойынша командалық спринтте аламанға шыққан қазақстандық шаңғышы қыздар-Оксана Яцкая мен Елена Коломина білгендерінен жаңылмады.
Олар 20 минут 39,9 секундтық кӛрсеткішпен жеңіс тҧғырының ең биік сатысынан кӛіне білді.
Кӛп кешікпей ерлердің спринттік сайысында Алексей Полторанин мен Николай Чеботько қҧрамаға сегізінші алтыды да алып берді. Командалық жарыста қос шаңғышымыз мәреге 22 минут 46,2 секундта жетті. Тау шаңғышылары Игорь Закурдаев пен Дмитрий Кошкин супералып слалом сайысында қарсыластарынан әлдеқайда ҧзап кетті. Мәре сызығын 4,61 минут секундта жҥріп откен Закурдаев алтын медальды жеңіп алса, Кошкин кҥміс жҥлдегер атанды.
Тау шаңғысы спорты бойынша Людмила Федотова (кҥміс), фристайлшы Жібек Арапбаева (кҥміс) мен Руслан Әблатифов (қола) жҥлдегерлер қатарынан кӛрінді. Биатлоншы Александр Червяков 12,5 шақырымдық спринттік бәсекесінде бас жҥлдеге ие болып, «дубль» жасады.
Шаңғымен спорттық бағдарлау сайысы бойынша Қазақстан намысын қорғаған Ольга Новикова орташа қашықтық бойынша ел қоржынына тағы да алтын медаль алып берсе, Евгения Кузьмина енді 7-ші қысқы Азия ойындары екі дҥркін кҥміс жҥлдегері атанды. Ал ерлер арасында ӛткен бәсекеде Михаил Сорокиннің шеберлігінен асатын спортшы жоқ екені тағы бір мәрте дәлелденді. Бҧл жолы кҥміс медаль Виталий Лещенкоға бҧйырды. Ал трамплиннен 125 метрден секіруден Қазақстан қҧрамасы кҥміс медальға қол жеткізді.
Жарыстағы 11 спорт тҥрінің ішінде шорт-тіректен ғана «алтын» ала алмадық. Бҧл спорт тҥрі және тау шаңғысынан, конькиден Жапония мен Оңтҥстік Корея қҧрамасы ӛзгелерден оқ бойы озық екендігін тағы да дәлелдеді. Конькиден Қытай әлі де мықты екенін кӛрсетіп, қанжығасына 4 «алтын» байлады. Алайда біз қазақ жастары басым ӛнер кӛрсеткен шорт- тіректің болашағы зор деп есептейік. Әрине бҧл жетістікті ешкім қолдан алып қоя алмайды.
Келесі Азиадада жҧлдызды жеңістер, қол жеткізген рекордтар, шарықтаған ҧпайлар тарихқа еніп, ӛткен жолымыздың елеулі бір белесі, осы ҥздік кӛрсеткіштеріміз ӛзге ел спортшылары ҧмтылатын негізгі нысана, басты меже болып қала береді. Допты хоккей де олимпиадалық спорт тҥрі қатарына енеді деп ҥміттенейік. Олай болған жағдайда спортшыларымыздың аяқ алысы алысты меңзейді әрі қазақ жастары кӛп шоғырланған спорт тҥрі де осы.
Осы Азиададағы басты жаңалық, шорт-тректе (А.Бекжанов, А.Сҧлтанғалиев, Н.Жҧмағазиев, А.Әжіғалиев), спорттық бағдарлауда (А.Тоқбаев, Э.Молдашева, М.Имашева) шаңғымен тҧғырдан секіруде (Р.Жапаров), жалпы шаңғы спортында (шаңғы жарысында – Е.Ахмадиев, биатлонда – Д.Кенешев), мәнерлеп сырғанауда (А.Рахымғалиев), шайбалы (ерлер командасынан бӛлек), допты хоккейде ҧлты қазақ спортшыларының кӛбейе бастауы. Әсіресе шайбалы хоккейден қыздар командасында (А.Раушанова, В.Мҧсатаева, Ғ.Нҧрғалиева, З.Тоқтиева) және допты хоккейде (І.Қайрекешов, Н.Тақыров, А.Қазыбаев, Е.Нҧғыманов, Е.Әліпқалиев, Н.Оразғалиев, С.Аманшин, А.Темірғалиев, Р.Исалиев) қаракӛздеріміздің қатары кҥннен-кҥнге арта тҥсуде. Маған осы допты хоккейдің болашағы жарқын секілді кӛрінді. Баяғы хоккей спортының аталары Байдосов, Айрих тізгінін қолында ҧстаған Қазақстан қҧрамасы кӛз алдыма келеді. Ол кезде де осы спорт тҥрін қалаған қазақ жастары баршылық еді. Ал биылғы қҧрам бҧдан мҥлде бӛлек: Руслан Исалиев бастаған қазақтың сегіз жампоз азаматы дҥркіреп тҧр.
Бір Р.Исалиевтің ӛзі бір команда екеніне кӛзіміз жетті. Шайбалы хоккейден Қазақстан қҧрамасының капитаны Т.Жайлауовтың ӛзі неге тҧрады: бір ӛзі бҥкіл команданы ойынның басынан аяғына дейін «сҥйреумен» болды Әрине кӛп ҧлтты ел болғаннан кейін спортшылардың да әр ҧлт ӛкілінен болатыны заңды. . Жарыс барысында сенім артқан қыз-жігіттеріміз жерге қаратқан жоқ . 32 алтын, 21 кҥміс, 17 қола медаль жеңіп алған Қазақстан спортшылары жалпыкомандалық есепте бірінші орынға ие болды.
Қорытынды кесте
Елдер А К Қ Барл
Қазақстан 32 71 17 70
Қытай 11 10 14 35
Оңт, Корея 13 12 13 38
Жапония 13 24 17 54
Иран 0 1 2 3
Моңғолия 0 1 4 5
Қырғызстан 0 0 1 1
Солт,Корея 0 0 1 1
Қазақстан қысқы спорт тҥрлерінен Азия елдері ішінен алдыңғы орында. Бҧған тек қана ауа райы жағдайы емес, сонымен қатар мықты тренирлер оқыту мектебі болып табылады. Бізде ӛте кӛп атақты спортсмендер, атағы шыққан адамдар кӛп. Солардың бірінде бокс және кҥрес ішінде жетістіктеріміз кӛп..Жарыста 800 жарысшылар, 700 валантерлар, 1,5 мың адам.
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ студенттері Азияда да валантер ретінде белсенді тҥрде ат салысты. Валантер студенттердің айтуынша; онда қатысу олар ҥшін бір мәртебе, патриоттық міндеті, спортқа және Отанға деген сҥіспеншілігін білдіреді. Осындай олимпиадаларға қатысып ӛз еліне ҥлесін қоуға дайын екендігін қуанышпен жеткізді. Осы нәтижелер келешек ҧрпаққа берер тәрбиесі мол.
Қызмет кӛрсетуші ҧжым және 5 мың қҧқық қорғаушылар қатысты.Жарыс бойына 32 мәрте әнҧранымыз шырқалды, туымыз кӛкте желбіреді. Қуандық, кӛздің суланған кезі де болды.
Қыздар жеңіп, әнҧран орындалып жатқанда қҧраманың бас бапкері Александр Мальцевтің кӛзінен жас кӛрдік: қуаныш жасы, еңбегінің жанғанына қуанғаны шығар. Әнҧран – еліміздің басты әні, шын мәніндегі ҧранымыз. Біз бҧл жолы жеңдік, алда да жеңіс кӛп. Бірақ байрағың қалықтап кӛкке кӛтерілгенде әнҧранды беріле шырқап, ӛз жеңісіңнен ӛзің ләззат алатын кездердің кӛптігіне сенемін!
Осы жылдың наурызында Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаев
«Азиялық ойындар ӛткізуде бҧл Алматыдағы ең негізгі – 2014ж олимпиядалық ойындар ӛткізуде бастапқы қадамы болады.» деді. Келесі әлем чемпионаты Медеуде ӛтеді. Біз ҥшін бҧл да ҥлкен мектеп болмақ. Халықаралық эксперттер ойынша Алматының олимпиялық ойындары жоғары деңгейде ӛтті. Халықаралық олимпияда мҥшелері ойынша Азиялық ойындар қазақтардың қысқы спорт тҥрін дамытуға ынталандырды. 2014 жылы Сочиде ӛтетін Ақ Олимпиада алдында кҥшімізді, болшағымызды таразылап алғандаймыз. Егер спорттық бағдарлау олимпиалық спорт тҥрі қатарына енсе, қыз-жігіттеріміз жаман ӛнер кӛрсетпейтін секілді.
ТМД елдерінен келген бір топ тілшілер Алматыда Қысқы Азияда ойындары – 2011 олимпиадасы ӛтентін нысандар қҧрылысын аралап шықты. Қонақтарды Азияда -2011 дирекция мҥшелері, спорт ардагерлері, нысан басшылары мен қалалық және аудандық әкімшілік басшылары алып жҥрді. Келген тілшілер қҧрылыс барысымен танысып, инфроқҧрылыс және қауіпсіздікті сақтау жағдайларымен танысып шықты. ТМД елдерінен келген әріптестеріміз біздің кӛзбен кӛргендеріміз ойымыздағы кҥткеннен де асып тҥсті дейді. Қҧрылыс кӛлемінің ҥлкендігімен таң қалдырды және Қазақстанда ӛтетін Қысқы Азияда ойындары ӛте ҥлкен деңгейде ӛтті дейді.
Ресейлік «Спорт-Экспресс» тілшісі Алексей Морозовтың айтуынша Алматылық отбасылары мен қонақтарға «Медеу» мен «Шынбҧлақта» демалуға осындай мҥмкіншіліктері барына шын қызығушылық білдіремін дейді. Менің ойымша осыдан кейін Қазақстан елі болашақта олимпиада ойындарын ӛткізуге шындап ойланып, кірісуге болатын тәжірбие мен мҥмкіншілік алады.
Халықаралық эксперттер ойынша Алматының олимпиялық ойындары жоғары деңгейде ӛтті.Халықаралық олимпияда мҥшелері ойынша Азиялық ойындар қазақтардың қысқы спорт тҥрін дамытуға ынталандырды.
Келесі Азияда ойындарында Қазақстан жастары мен спортшылары белсенді қатысып, қазақ әнҧранын шырқалар деп сенеміз! Қҧрама командадағы қыз жігіттердің әлі де ел намысын кӛкке кӛтеретіндігіне сенеміз!
Әдебиеттер 1. «Жас Алаш» газеті 8 ақпан 2011ж №10 (15572) 2. «Жас Қазақ» газеті 11 ақпан 2011ж №5 (317) 3. «Достық-Дружба» 20011ж №1 (58)
ҦЛТТЫҚ ТӘЛІМ ТӘРБИЕНІҢ ҒЫЛЫМИ КӚЗІ Тезекбаев М.Қ.
Ш.Уәлиханов атындағы Кӛкшетау мемлекеттік университетінің магистранты Ғылыми жетекші - пед. ғыл. канд., доцент Кенжеғалиев Қ. К.
Мақала проблемасы. Қазақстанның педагогика мен психология ғылымдары ӛзіміздің ҧлттық қҧндылықтарымызды аттап ӛтіп кеңестік қоғамнан еуропалық білім стандартына, еуропалық қҧндылықтарға ӛткені бәрімізге аян. Сондықтан ӛсіп келе жатқан ҧрпақ санасында да еуропалық қҧндылықтар қалыптасып жатыр. Біз мемлекет ретінде тәуелсіз ел болып, мемлекеттік рәміздерімізді ҧлттық нышанға келтірдік, бірақ санамыз, дҥниетанымымыз осыған қарама қайшы, мысал Ән-ҧранымыздың мәтіні не дейді - кҥнделікті оқу, білім беру, ӛмір сҥру ҥдерісіміз осыған қарама қайшы емес пе.
Осы проблеманы шешу ҥшін біз ең алдымен рухымызды, рухани санамызды тәуелсіз етуіміз керек. Біздің ҧлттық дҥниетанымымыз тәуелсіз болуы шарт.
Ол ҥшін біз ҧлттық қҧндылықтарымызды тазартып зерттеуіміз керек, яғни кеңестік, еуропалық модельден ҧлттық, тҥріктік қҧндылықтарға бет алуымыз керек.Соның бір айқын жолы тәлім-тәрбие саласын, педагогика мен психология, әлеуметтану ғылымдарын ҧлттық ғылыми кӛздеріне негіздеу мәселесі тҧр. Осы проблеманы шешу ҥшін Ж. Балағҧнның «Қҧтты білік» еңбегін ғылыми, ҧлттық, тҥріктік тҧрғыдан талдауды ҧсынамыз.
Жҥсіп Баласағҧның «Қҧтты білік» еңбегінде білімге, тәрбиеге кӛп кӛңіл бӛлінген. Ӛмір тәрбиелейді әңгіме мен ертегілер тәрбие береді, мақалдар мен мәтелдер, халықымызға тән қҧнды қол ӛнері, ҧлттық әсем киім ҥлгілері, ҧлтымыздың бетке ҧстар қонақ жайлылығы жақсы қағида және тәрбиелеу. Жыр дастандар, ӛнер тҥрлері арқылы тәрбиелеу. Халық тәрбиесі атадан балаға, баладан немереге беріліп келе жатқан ең қҧнды мҧрамыз. Тәрбие біздің ауыз әдебиеті мен салт-дәстҥріміздегі тәрбиелік мағыналық нәрселер каншама. Ақын, ойшыл бабамыз Жҥсіп Баласағҧн жалпы адамзаттық қҧндылықтарды дәріптеп оның ішінде тәрбиенің дидактикасы мен тәрбие теориясының негізін қалаушы. ―Қҧтты білік‖ халық педагогикасына ерекше тартымды қуат беретін, жаныңа рухани кҥш беретін әрі адалдыққа, еңбекқорлыққа, тәрбиеге,ізеттілікке, имандылыққа, парасат пен сабырлыққа, шындыққа, намысшылдыққа, турашылдыққа, мейірімділікке тәрбиелейтін ҧлтымыздың мақтан тҧтатын ҧлы дастаны. Тҧлғаны психологиялық тҧрғыдан сипаттағанда қанағатшылдық пен ҧстамдылық арқылы қарастырамыз. Осы қасиеттері арқылы тҧлғаның қоғамдағы әлеуметтік орны белгіленетінін байқаймыз. Дастанда оқытудың теориялық негізі сол кезеңге шақталып жазылғанымен әлі кҥнге кӛкейкесті.
Шешу жолдары, әдістемесі. Кәзіргі психологияда білім, білік (ебдейлік, умение), дағды осы ғылымның негізгі ҧғымдарына жатады. Жаңа білім парадигмасына сәйкес білім, кәсіби білім мен біліктілік, кәсіби дағды кез келген маманың кәсіби қҧзыреттілігін анықтайды.
Қҧтты біліктің мазмҧны осы қҧзыреттілікке толы сипаттамалар берілген, яғни адамның қасиеті білімге, біліктілікке, дағдысына байланысты екенін кӛп айтады.
Қҧтты біліктің ӛміршеңдігі, кӛкейкестілігі екенін кәзіргі біздің қоғамымызда білімге деген мемлекеттің жҥргізіп отырған саясаты дәлел.Адам баласының қадір-қаситеі біліммен, ақылмен, қҧзыреттілікпен анықталатыны туралы белгілі. Осы мәселе аясында біздің елде нақты іс-шаралар істелуде: «Болашақ» бағдарламасы ӛз нәтижесін беруде, «Дарын» мектептері,
интеллектуальды Президент мектептері, қазақ-тҥрік лицейлері «Қҧтты біліктің» ӛміршеңдігінің дәлелі.
Енді «Қҧтты біліктің» мазмҧнын психология ғылымымен және кәзіргі білім парадигмаларымен салыстырып кӛрейік:
1 кесте
«Қҧтты білік» мазмҧны: Психология анықтамалары: Кәзіргі білім парадигмасы:
Білік біліп – тӛрден орын аларсың,
Білік білсең-кҥшті, берік адамсың.
Біліксіз тіл, жҥрек неге жарасың,
Жанды судай біліктен кҥш табасың
Қанша білсең, іден тағы, тағы да,
Білікті адам жетер тілек, бағына.
(6605)
Білік берді – адам бҥгін жетілді,
Ақыл берді-талай тҥйін шешілді.
Оқу – тоқу берер, білім – парасат,
Оның бәрі ақыл екен қарасақ.
Білім кімде болса, сол білікті болады.
Біліктімен ісің жанып тҧрады,
Білімсізден кілең сҧмдық тҧнады.
Біліктіні тыңда, ақылдың бҧлағы
Білімді сӛз шырын, жанның қҧнары.
Білік (умение), біліктілік – адамның іс-әрекет жасау қабылеті.
Оқушының, студенттің оқу іс-әре –кетін: жазу, сызу, шығарма жазу,
есеп шығару іс – әрекет жасау ка –былеттерін жатқызамыз. «Іс-әрекет теориясында»: кез келген адамзат іс-әрекеттері, соның ішінде, оқу іс-әрекеті операциялардан, амалдардан тҧрады.
Оқу (учение) ҥдеріс уақытты, ақыл
-ой еңбегін, тәрбиесін сипаттайды.. «Тоқу берер»
соны кӛрсетеді.
Білім психофизиологиялық ҥрдіске жатады, мыйда қалыптасады. Білім – ғылыми ҧғымдардың, фактілер –дің, заңдардың, заңдылықтардың, ғылыми принциптердің жҥйесі.
Іс – әрекет жаңа білім кӛзі, яғни білім мен іс-әрекеттің тығыз байла-нысын кӛрсетеді. Іс – әрекет сӛздің кӛзі, яғни тіл, сӛз іс-әрекеттің
нәти-жесі. Бҧл
интериоризация: ішкі және сыртқы. Л.С. Выготский:
«Слово венец делу» деп жазған.
Қоғамның болашақ
мамандардың
кәсіби және академиялық қҧзырет-
тіліктеріне деген талабы.
Жаңа оқу
парадигмасы білім беру бағдарла-масы студентке орталықтандырыл-ған,
студент ақпаратпен жҧмыс іс –теу қабылетін дамытып, кәсіби бі-ліктілігін қалыптастыруға міндетті.
Студент кітапханада, оқытушымен,
Интернетте, арнайы әдебиеттермен жҧмыс істеу қабылетіне ие болуға міндетті.
Білікті (компететный) ғылыми білі-мді, кәсіби білімді меңгерген, соны кәсіби қызметте тиімді пайдалана біледі.
Студенттің қҧзыреттілігіне (компетенциясына) сӛз бен оқу іс-әрекет бірілігі жатады, яғни оқу іс-әрекетімен айналысып студенттің тілі қалыптасады, дамиды, кезегі -мен сӛз іс-әрекетке ӛтіп дамиды –бір бірін дамытады.
Ғҧламаның жыр дастан арқылы ҧрпаққа қалдырған мҧрасы―Қҧтты білік‖. Ол ғалымның іс-әрекетінің нәтижесі, ойлау іс әрекеті мен сӛзі. Әлеуметтік тҧрғыдан іс әрекет айналамызды бағытты тҥрде ӛзгертеді, материалдық рухани қҧндылықтар жасайды. Психологиялық тҧрғыдан іс әрекет белгілі бір мақсатқа жету ҥшін себепті тҥрде қҧралдарды пайдалану.
Бірінші мақсаты –жастарға ҧлттық салт дәстҥр негізінде кешенді тәлім тәрбие беру.
Екінші іс әрекет пәні –фольклор, дастандар, ғақлиялар.Ҥшінші жағдайды анықтау- халықтың
тҧрмысы мен әлеуметтік жағдайын жақсы білуі.Тӛртінші пайдалану қҧралдары- заманына сай ең ҧтымды тәрбиелік қҧрал жыр дастанды таңдауы. Сӛз адам санасын қалыптастыруда іргелі рӛл атқаратынын сӛз шебері Хас Хажыб Жҥсіп Баласағҧн жақсы білген. Дастанның қуаты Жҥсіп тек тәлім тәрбиені баламен жастарға ғана арнамай, ҥлкен мен кішінің, ата анамен баланың қарым қатынасын, ҧлық пен қызметшінің, бай мен жарлының, білімдармен, ақындармен қалай сӛйлесу, адалдық пен кісілікке, қонақта ӛзін қалай ҧстау, қандай әйел алу керектігін, қолӛнер шеберлерімен қалай қатысу, мамандармен, сатушылармен, дихандармен, тҥс жорушылармен, жҧлдызшылармен қалай қатысу керектігін дидактикасын берген. Әулиелермен, бақсы балгерлермен, қара халықпен, оташылармен қатынас, бектерге қызмет кӛрсету заңдары мен тәртіп тәсілдері туралы, қызметшілердің хақы мен бектердің парызы қандай болуы керектігі осыдан он ғасыр бҧрын зерттеген. Қазнашылыққа қандай кісі керектігі, аспазшы, ыдыс басшы, шежіреші, хатшылыққа қандай кісі, елші қандай болуы, қақпа басына ер керектігі, уәзір мен әскер басы қандай болуы айтылған. Сондықтан болар мың жыл бҧрын бҧл кітап әлемге кеңінен мәлім болды. Солтҥстік, оңтҥстік қытай мемлекеттері «Шаһтардың әдеп-қағидалары» деп атаған. Ҥнділер мен парсылар «Мемлекет дәстҥрі»десе, тҧрандықтар «Қҧтадғу білік» деп білген.
Бес ғасыр ӛте Еуропа мемлекеттеріне жетіп, кӛп сҧранысқа ие болған еңбек. Араға тағы бес ғасыр салып елімізге ғалым профессор А. Егеубаевтың аудармасы арқылы халқымыз жоғалтқанын қайта тауып отыр. Жҥсіп Баласағҧни Хас Хажіп Орталық Азияның белгілі ақыны Жетісу ӛңірі, Шу ӛзенінің бойындағы Баласағҧн қаласында дҥниеге келген. /Бҧрынғы аты
«Қҧзорда»/.
Жҥсіп Баласағҧн «Қҧтты білік» кітабында ҧлттық педагогиканың, психологияның даму ҥрдісінің ғылыми негізінде терең әрі жҥиелі тҥрде заманына сай халықтық педагогика тҧрғысынан талдаған. Жҥсіп Баласағҧнның педагогикалық, психологиялық идеялары орыстың ғылыми педагогикалық еңбектерінде жалғас тапқан тәрізді, оған дәлел орыс ғалымы П. Ф.
Каптерев педагогикалық психологияның негізін қалаушылырдың бірі. Зерттеушілердің пайымдауынша педагогикалық психология деген тҥсінік ғылымда ғалымның 1877ж. басылып шыққан «Педагогикалық психология» атты кітабынан бастау алады дейді. К. Д. Ушинский
«Адам тәрбиелеудің қҧралы іспеттес, педагогикалық антропологияның тәжірбиесі» еңбегінде
*бала* тәрбие мен оқытудың нақ ортасында тҧр, бірақ тәрбиеге сәлде болса кӛбірек кӛңіл бӛліну керектігін айтады. Бҧл еңбектер 18-19ғғ. жазылған.
Ғҧлама ақынның «Қҧтты білік» еңбегінде «педагогикалық процеске» анықтама берген.
Педагогикалық процесте тәрбиеленуші мәдениетті меңгеріп, еңбекқорлыққа, қоғамдық ӛмірге дайындауға бағытталған. Тәрбиенің басқаруымен жасайтын іс-әрекеттің мәні және оның қҧрылымы, мақсаты, міндеті, мазмҧны, әдіс-тәсілдері, іс-әрекетті ҧйымдастыру тҥрлері, нәтижелері айқын әрі ашық кӛрсетілген.
Ақылды –ҧлы, біл, білімді-білікті, Екеуі ҧлы етер, қонса, жігітті /152-бәйіт/
Мҧнда ақын «ақылды» (яғни тәрбиелі адамды) бірінші қойып, білім мен білікті соңынан меңгеру керектігін айтады. Ойшыл педагогтың бҧл идеясы екінші Ҧстаз атанған аль Фарабидің және орыс педагогикасының ғылыми негізін қалаушы К.Д. Ушинскийдің тәрбие туралы пікірлерімен ҧштасып жатыр. Бҧл «Қҧтты біліктің» ғылыми деңгейінің жоғары екендігінің дәлелі. Бҧл еңбектің ғылыми қҧндылығы ӛз зерттеушілерін табары хаһ. Еңбекте педагогикалық идеядан ӛрбитін тағлымдар, тәрбие кӛзі ретінде заманына сай символикалық кейіпкерлер ретінде сипатталады. Әділ заң мен тура жол Әділдік ол Кҥнтуды Елік патшасы арқылы бейнелеп, Уәзірі Айтолды –бақ-дәулет, ырыс-байлық кейпінде бейнелеген, Уәзір ҧлы Ӛғдҥлмішті ақыл мен парасат десе, Ӛдғҧрмыш ол уәзірдің жҧрағаты тақуа жан қанағат, ынсап, сабырлылық арқылы бейнелеген.
Қазақ халқы тҧлғаны сипаттағанда «Тӛрт қҧбыласы тең» деп жатады, яғни кемелді тҧлғаны осы компонентер арқылы әділ, дәулет, ақыл, қанағатшыл қасиеттерін қарастырған. Бҧл