ЭДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
5) Казак халкыныц Улы Казан социалистк революциясынан кейiнгi кецестiк эдебиетi
Казак эдеби еттщ тарихы - гасырлар бойы кайшылыкты сипатымен катарлас келген эдеби агымдар кYpесiнiц тарихы деуге болады. Жуздеген жылдарга созылган эралуан кезкарастар жYЙесiнде пpогpессивтiк багыттагы эдебиет курыштай шыцдала тYCтi, еpiсi кецiп, шоктыгы биiктей беpдi.
ТYpкi тектес халыктардыц бэрше ортак ежелгi эдеби мураларды казак эдебиетi мен казак тш тургысынан зерттеуге кезiнде С. Сейфуллин, М. Эуезов, С. Муканов, Е. Ысмайылов, С. Аманжолов, К. Жумалиев, М. Fабдуллин, Э. Маргулан, Б. Кенжебаев, Э. Коцыратбаев, Р. Беpдiбаев, М.
Жолдасбеков, т.б. ерекше улес косты деуге болады.
134
Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж.
Сондай-ах бул салада Х. СYЙiншэлиев, С. Касхабасов, F. Мусабаев, К. 0мiрэлиев, F. Айдаров, А.
Ибатов, Ш. Сэтбаева, Э. Курышжанов, М. Томанов, Н. Келiмбетов, А. Кыраубаева, А. Егеубаев, т.б.
бiрхатар хунды зерттеулер жазды.
Казах тарихыныц жаца кезхарастар негiзiндегi дэуiрленуi жYЙесi бойынша улттых эдебиет тарихындагы керкемдш жалгастых жYЙесi осылайша зерттелiп, гылыми нэтижелерге сэйкес охылылып келедi. Казахстан Республикасыныц тэуелсiздiгi салтанат хурган 23 жылы iшiнде бурынгы-соцгы аталган галымдар зерттеулершдеп пiкiрлер де назарга алынады. Себебi, студенттердiц, магистранттардыц, басха да iзденушiлердiц гылыми пiкiрлер эралуандыгы болатынын бiлгенi дурыс. Себебi, гылыми iзденiстер нэтижелерi бойынша пiкiрлер хайшылыхтары, таласты тужырымдардыц болатыны - дэлелденген ахихат.
Fылыми пiкiрлер эралуандыгы архылы эртурлi болжамдар, тужырымдар усынылады. «Ежелгi дэуiр эдебиетi» пэнiн жацаша зерттеу мен охытуда хазiргi замангы улттых жэне жалпы адамзаттых жетiстiктердi сабахтастыру, салыстыру, негiзгi мэтiндер архылы iзденушiлердiц езшдш ой хорытатын децгейiн халыптастыру махсаты Yнемi басты назарда болады.
1. Казацстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн). Бес томдыц. 1-том. - Алматы: Атамура, 2010. - 544 б.
2. Казацстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн). Бес томдыц. 2-том. - Алматы: Атамура, 2010. - 640 б.
3. Казацстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн). Бес томдыц. 3-том. - Алматы: Атамура, 2010. - 768 б.
4. Казацстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн). Бес томдыц. 4-том. - Алматы: Атамура, 2010. - 752 б.
5. Казацстан тарихы (кене заманнан бYгiнге дешн). Бес томдыц. 5-том. - Алматы: Атамура, 2010. - 688 б.
6. ЭуезовМ .О. Эдебиет тарихы. - Алматы: Ана т ш , 1991. - 240 б.
7. М аргулан F. Еж елгi жыр-ацыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368 б.
8. Коцыратбаев Э.К- Кеп томдыц шыгармалар жинагы. Т. 5: М онографиялыц зерттеулер. - Алматы: МерСал, 2004. - 510 б.
ПРЕЕМ СТВЕН Н О СТЬ ХУДОЖ ЕСТВЕННОЙ ТРАДИЦИИ В И СТО РИ И Л И ТЕРА ТУ РЫ Г.Е. Есиркепова - к.ф.н., ст. преподаватель КазН П У им. Абая
Резюме
Для постижения древней казахской литературы на научной основе, мы должны быть хорошо осведомлены об истории своего народа. Материальная и духовная культура казахского народа формировалась с древнейших времен и развивается поныне. Особенность ее духовной функции для человечества дается через литературную и научную целостность.
Система художественной преемственности в истории народной литературы рассмотрена в системе периодизации на основе новых взглядов на казахскую историю.
Клю чевые слова: периодизация, художественная традиция, сак, древняя тюркская литература, поэтика, литературные течения.
TONTINUITY OF A RTISTIC TRADITION IN THE HISTORY OF LITERATURE G.E. Esirkepova - K azN PU o f the name o f Аbay' a department is Kazakh literatures,
candidate o f philological sciences Sum m ary
To comprehend the Ancient Kazakh literature on scientific basis, and we should be well aware o f the history o f his people. Material and spiritual culture o f the Kazakh people was formed from ancient times and still evolving. The peculiarity o f its spiritual function given to mankind through the literary and scientific integrity.
The system o f artistic continuity in the history o f folk literature consideration in the system o f periodization based on new views on Kazakh history.
Keywords: periodization, artistic tradition, Sak, an ancient Turkic literature, poetics, literary trends.
--- 135---
Э О Ж 821.512.122.0
«Б1Р 0К1Н1Ш , Б1Р УМ1Т» РОМ АНЫ НА АРЦАУ БОЛГА Н ОЦИГА НЕГ1З1
А.Д. И браева- Абай атындагы Цаз¥ПУ, цазац эдебиет! кафедрасыныц ага оцытушысы, ф.г.к.
Н.Е. Сарсенбаева - Абай атындагы Цаз¥ПУ, 2-курс магистранты
Ацдатпа. Макалада казак карасезшщ «беласкан» толкыныныц арасында eзiндiк стилiмeн, eшкiмдi кайталамас ой-epнeгiмeн танылган тeгeуpiндi тулга, нэзш жанды эйел тагдырын жэне мэцгшк махаббат такырыбын шыгармаларына аркау етш, сез eнepiнe саф тазалыгымен келш, енерш езгелер мойындайтындай еремен шындаган жазушы - Бексултан Нуржекеулыныц еткен гасырдыц 80- жылдары жазылган <^ip eкiнiш, бip умiт» романы сез болады. Мундагы окигалар жeлiсi мен кeйiпкepлepi жазушыныц ез eмipiндe орын алган жагдайларымен, басынан еткерген окигалармен, кepгeн-бiлгeн адамдарымен салыстырыла отырып каламгердщ жазушылык шeбepлiгi, ондагы кeйiпкepлepдiц eмipдeгi пpототипrepi, кeйiпкepлep eмip сурген заманныц шындыгы, романныц жазылу тарихына аркау болган мэселелер карастырылады. Осы мэсeлeлepдi талдай келе, романга такырып болган окиганыц eзeгi, нeгiзi кайдан бастау алганына кез жeткiзeмiз.
Кiлт сездер: Роман, шыгарма, кeйiпкep, eмip, бейне
Алгаш рет казак эдебиеттану гылымыныц теориялык нeгiзiнe ецбек жазган когам кайpаткepi, галым А.Байтурсынов «Эдебиет таныткыш» eцбeгiндe эдeбиerri енер деп таниды. Ал, енер дeгeнiмiз - адам баласына табигатынан гана бepiлeтiн улы касиет. Эдебиет eнepi ол - эрюмдердщ жеке басыныц мэсeлeсiн келш сез етш кететш жepi емес, ол - кешпкер басындагы мэселеш кетере отырып халыктыц, адамзаттыц басындагы шындыкты керкем сездермен шыцгырта жетюзе алатын, адам сeзiмiн баурайтын енер. Олай болса, эдебиет атты элемге кызмет етш, ез колтацбасын калдыра бшген жандарды шын талант иeлepi деп бiлeмiз. Осындай талант иелершщ бipi, казак эдебиет eнepiнe езшщ кайталанбас туындыларын косып, тацгажайып суреткерлшмен кептеген окырмандарыныц жуpeгiнe жол тарткан, олардыц сeзiмдepiнe ерекше эсер ете бшген дарынды каламгер - Бексултан Нуржекеулы.
Бексултан Нуржекеулыныц кай шыгармасын алсак та, ол жактан шынайылылыкты, eмipдiц накты кepiнiстepiн байкаймыз. Суреткер эдебиет элемше бip бipiнe уксамайтын туpлi мэселелер, сол мэсeлeлepдiц тeцipeгiнe туpлi кeйiпкepлep алып кeлдi. Эр кешпкер бip элем, бip тагдырдыц иесь Эр кeйiпкepдiц eмipдe ез шынайы бейнес бар. Мэселен, «Бip екш ш , бip умiт» романыныц кeйiпкepлepi Бексултан Нуржекеулыныц ез eмipiнeн алынган, олар накты eмipдe болып, бip дэуipдiц суpeтiн окырмандарына тарту еткен. Булай дeуiмe нeгiз жазушыныц баспа беттерше береген сухбаттарында кeздeсeдi. 0мipбаянын сез еткенде жазушы бipдe: «1941 жылы 22 акпанда Акжазык деген ауылда туцгыш босану уйiндe туган бала екем.
1941 жылдыц мамырында экем алгашкылардыц бipi болып эскери мiндeтiн етеуге шакырылыпты.
9 мамыр куш ауыл улап-шулап шыгарып салады. Сол кеткеннен олар Балтык бойына жеткенде, мшген пойызын жол-женекей нeмiстep бомбылайды. Yш кун орман iшiн паналап кун кepeдi. Содан кeйiн бэрш жинап алып майданга алып женеледь Майданга женелер алдында экем ауылдыц букiл улкeн-кiшiсiн елецге косып хат жазады. Сол хат оныц соцгы хаты екен. Ол хат мен алтыга толганша атамныц iнiсi Кали агамныц баласы Иманбepдiнiц колында болды. «Сен келес жылы мектепке барасыц. 0зiц хат таныган соц, экецнщ хатын eзiцe берем»,- дeушi eдi маган. 0 з i аттан жыгылып аягы сынган болатын, содан суйeгi б^пей, балдакпен гана далага кipiп-шыFатын, акыр соцында курт ауыруына ушырап, сол кузде кайтыс болды. Ауыруы жугады дeгeндi eстiгeн экe-шeшeсi ол жаткан тесек-орынмен коса экeмнiц хатын да ертеп жiбepiптi» - дeйдi[1].
Жазушыныц осы айткандарын оки отырып, <^ip eкiнiш, бip умiт» романындагы бала Шегеннщ eмip жолын кepeмiз. Жалпы, жазушы кай жерде ез eмipбаянын сез етсе де эж е с мен атасын eсiнe улкен махаббатпен алады, жэне романдагы Шeгeннiц атасы - Мэмет карт пен э ж е с - Бэтжанмен астасып жатады. Шeгeннiц атасы мен эжесшщ нeмepeлepiн жандарынан артык жаксы кepуi, сол деп кана eмip суpулepi, ешнэрсемен тeндeстipe алмайтын Шегенге деген eлжipeгeн махаббаттары жазушыныц ез eмipi eкeнi анык. Муны Жазушы: «Атамныц аты Ешмухамет, апамныц аты Батпан болатын, eкeуi де 1879 жылы туган курдас едь Атам анда-санда мактанып: «Iстэлiнмeн курдаспын», - --- 136---
Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж.
десе, апам коркып: «Курбак кагыр, кайдагыны айтпай отыршы!» - дейтш. Екеуi де бip жылда 1956 жылы кайтыс болды. Мен ол екеушдей езiмдi жаксы керген адамды керген де емеспiн, бшгенде емеспiн. Жандары гана белек демесец, беле карайтын баска ештецесi болмаушы едi.» - деп [1]
нактылай тYседi.
Романдагы Шегеннiц ез туган анасы - Жэмиханныц бейнесiн жазушы керемет, жан-жакты, аскан суpеткеpлiкпен аша бшген. Шегеннiц анасы - Жэмихан ютапта эдемi келген кара торы ецщ, экесiнен уш жас улкендш бар деп беpiледi. Ал жазушы ез анасын: «Шешем ецдi, кара торы юс>тш. Экемнен бес жас ул к ен д т бар едi.» - деп [1] одан эpi оныц еюшш, iштен тынумен еткен емipiн тебipене еске алады. «Бip екiнiш, бip Yмiт» романында да Жэмиханныц Шегеннщ емipiнен алар ез орны бар.
Романда Шеген балалык санасымен канша Жэмиханга екпелi болганымен де оны эжесi - Бэтжанныц ойлары аркылы заман шындыгын керсете отырып актап алады. Кiтапта Бэтжан: «Соры ашылмаган сорлы бала, мундай куйге тусем деп сен де ойлайсыц ба. Кай жетюкенщнен кеттiм дейсiц, жан таппаган соц жасаган далбасац да бip. Сенi сегетiн де не женiмiз бар. Бiзден геpi, шынында саган киын шыгар, кiм бшген. Бiзге буйырган кызык та саган буйырмады гой, байгус. Не кердщ, не бiлдiц, элi баласыц. Эйтеуip, Yмiтiц алда. Бар демеуiц сол. Кайтешн, бip сенi мен бiзге емес, бYкiл елге келген нэумет кой, кеппен бipге кеpемiз де. Бip iстi бастауын бастадыц, кудай тек артын оцгарсын!» - деп [2] ойга беpiледi. Расында, бакытты болгысы келген жанды айыптауга бола ма? Жазушы Жэмиханды айыптаудан аулак, тек оган Шегеннiц балац ойлары аркылы бага бере отырып, эйел жаныныц шын мYшкiл халiн танытады. «Жазушы окушыны бipесе екiнiштi, бipесе аянышты сезiмге бастайтын муцды эйел бейнесш шынайы жасай бiлген» [3].
Осы Бэтжанныц ойлары аркылы-ак жазушы Жэмиханныц халш, согыс экелген зардапты, заманныц кеpiнiсiн суреттеп беpедi.
Романныц соцында жэмиханныц емipден кайтар тусы окырманныц жанарына жас Yйipлетпей коймайды. Шегеннiц досы Райбектiц аузымен айтылатын мына сездер аркылы: «Бул дуниеде досыц да, душпаныц да кеп бола береди Кайгыц да, куанышыц да сол. Бipге туган бауыр да, белiцнен шыккан бала да - бэр^ бэpi де кеп бола беред^ тек кана курсагыннан шыккан анац жалгыз. Жэне эйелдщ жаманы болады, жаксысы болады, т ш ащысы болады, бipак ешкашан жаман ана болмайды!»
- деп [2, 379-б.] Шегеннiц анасына деген журек жылуы, пеpзенттiк махаббаты кеpiнiс тапкан. Жылдар бойы iшiне бYгiп келген перзенттщ анага деген сезiмi Жэмиханды жоктау кезiнде тамаша беpiлген.
Жазушы Шегеннщ атынан ол сэттi баяндай келе: «...Менiц жылауым нагыз корлык болды: «шешем- ау» дей алмаймын, «апам-ау» дей алмаймын. «Жэмихан» деп атын атай алмаймын, тек ецкшдеп Yнсiз жылаймын» - дейдi[2, 377-б.].
«Бip екiнiш, бip Yмiт» романындагы автордыц ерекше талгаммен суреттеген кейiпкеpi - БYбiш.
БYбiш - сулулыктыц символы. Эйел затынна тэн гажайыптыц барлыгын да жазушы БYбiштiц бейнес аркылы тамаша ашкан. Шеген алгаш рет Б у б ш т сыртынан кеpетiн жеpiнде: «Бэpiн танып келем, тек оц жак шеттегi екiншi кызды ешюмге уксата алмадым. Сырт жагынан езгелерден rnpi сол эдемiлеу секiлдi. Ж урю жинакы, жарасымды. Бойы тiк, белi кыпша. Yстiндегiсi усак-усак ак нYктелеpi бар кынама кYлгiн кейлек, етеп ток балтырына тYсiп, аттаган сайын булк-булк дipiлдейдi. Белiне тускен ею еpiм шаш узын да емес, кыздыц аркасын дамылсыз сипалап барады» - деп [2, 147-б.] суреттейдь Онымен бетпе бет кездесетiн сэтшде: «ЖYpегiм кудды селк ете калгандай болды. «Сулуын-ай!» - деген танданыс сезбен емес, миыма мулде баска бip сигнал аркылы жеткен тэpiздi. Тесiлiп карауга дэтiм тезбей, кезiмдi тез тайдырып экеттiм.» - деген сездермен-ак БYбiштiц кез CYpiндipеp табиги сулулыгын адамга сiцiмдi жеткiзедi. Жазушы Бубш тщ емipде Сайыпжамал атты езшщ алгашкы махаббаты екенiн айта келш: <^рак кYнi бYгiнге дейiн Сайыпжамал екеумiздiц эр кYнгi кездесуiмiз, эр кездесуде айткан сезiмiз, оныц караганы, кYлгенi, жылаганы бэpi де кез алдымда. Мен «Бip екiнiш, бip Yмiтте» БYбiшке катысты жайттардыц бipде-бipiне кылаудай кiнэpат жасамадым, окига калай болды - солай баяндадым. Кешн мен осы романымныц жалгасын жазгым келдi. Не себептiц килiккенiн бшмеймш, эйтеуip толганып журсем де, жалгастырып жаза алмай калдым. Сол бойы калып койды.» - деп [4] сез етедь Ягни, осы сездер аркылы бiз БYбiштiц емipдегi жазушыныц бозбола журегше ерекше эсер етш, ез тацбасын калдырып кеткен Сайыпжамал екенше кез жеткiземiз. Оныц эйелге тэн табигатындагы сулу жаратылысын каламгер бip сухбат беpгенiнде: «...Эдемi болды.
137
Сумдых сулу едь Сез айтатындар есепсiз едь Курмет пен холпаштау жолынан тайдырды-ау деп ойлаймын. Бiрах элi кYнге дейiн сыйлаймын. Элi ^ н г е дейiн жахсы керемiн. Экпе-назым болганмен, оныц орны белек. Эмiрдегi кеп нэрсеш тYсiнуiме екеумiздiц арамыздагы сол харым-хатынас себеп болды.» - деп[4] еске алады. Бексултан Нуржекеулын махаббатыц жыршысы деп танысах, оныц <^р екiнiш, бiр Yмiт» романындагы кейiпкерi - БYбiш балалых пэк махаббаттыц хайталанбас туындысы.
Романда керемет охига желюш де иеленетiн осы БYбiш бейнесi.
Шындыгында адам емiрi де еюшш пен Yмiттен турады гой. Арманын iздеген адам бiрде хулап, бiрде турып алга харай умытыла бередi. Жер бауырлап халганда да орнынан хайта тургызатын бiр Yмiт бар. Сол Yмiттiц архасында беймэлiм тагдырына жол тартасыц... Айналандагы адамдар да сенiц Yкiлеген Yмiтiцнiц емiр суруiне себепкер болады. Адам тагдырында да басты релдi сомдайтын магызды кейiпкерлер болады. Бiреуiн унатасын, бiреуiн жек кересiн, бiреуi жанына хуаныш сыйлайды, бiреуi ешпес екiнiш салып кетедi. «Бiр екiнiш, бiр Yмiт» романынындагы охига желiсi де бiр емiр, Шегеннiц емiрi, Жазушыныц ез басынан кешкендерi, жахындары, аяулы бейнелерь Романдагы жазушыныц осы аяулы бейнелершщ хай-хайсысы болса да мiнсiз жандар емес. Эмiрде де солай, ягни жахсы керген жахын адамдардыц бэрi де идеал емес Бэрi де ез пендешш кYЙбен тiршiлiктерi архылы нагыз емiрдi, емiрдегi эр турлi жагдайларды ашады.
«Бiр екiнiш, бiр Yмiт» романы Бексултан Нуржекеулыныц жазушылых хырын жан-жахты аша бiлген, езек т мэселелердi кетерген тыц туынды. Романда халамгер ез емiрiнде болган адамдарды, охигаларды басшылыхха ала отырып заман бейнесш эдемi жасаган. Бул шыгарма езi емiрге келген туста халай суранысха ие болса, хазiрде емiршецдiгiн жогалтпады деп ойлаймын. Шыгармада махаббатпен хатар отбасылых хундылыхтар, достых сезiм, кешiрiмдiлiк хасиеттер паш етiледi.
Талантты халамгер романныц соцында «Татулых атты ец Yлкен хасиеттiц тетiгi - езiмiз ец кiшiк санайтын кешiрiмдiлiкте» - деп [2, 379-б.] iзгiлiк оймен аяхтайды. Жазушы жасаган кешпкерлер тагдырыныц хазiргi жастарга да берер сабахтары кеп деп ойлаймын.
1. Ж азушы болуыма кешкен гумырым себеп болды \\ Ж улдыздар отбасы. №11, цазан, 2007 ж.
6-7 - бет.
2. Бексулт ан Нурж екеев. Тацдамалы, I I том. Алматы - 1993ж., 99-бет.
3. Бексулт ан Нурж екеулы. Томпыш / / Ш ыгармалар мен аудармалар, 12-том. Алматы, 2014 ж., 9-бет.
4. Алгашцы махаббатымды элi жацсы керемт. Айцын, 20 маусым, 2007 жыл.
С О БЫ ТИ Я , КО ТО РЫ Е ЛЕЖ АТ НА ОСНОВЕ РОМАНА
«СОЖ АЛЕНИЕ И НАДЕЖДА»
А.Д. И браева - КазН П У имени Абая, кафедра казахской литературы, к.ф.н.
Н.Е. Сарсенбаева - КазН П У имени Абая, магистрант 2-курса Резюме
В статье говорится о романе «Сожаление и надежда» писателя Бексултана Нуржекеулы, написанного еще в середине 80-х годов прошлого столетия. Бексултан Нуржекеулы является писателем, который стал известным своеобразным стилем, не повторяющим никого широким кругозором среди «ударной» волны казахской прозы, мотивами произведений которого явились судьба женщины с нежной душой и темы вечной любви, приходивший в мир искусство слов чистотой пера с признанием таланта перед другими благодаря высокой эрудиции. Сюжеты и герои здесь сопоставлялись с событиями в жизни писателя, приключениями и людьми, знавшими его, рассматривается острота пера писателя, прототипы героев, реальное время, при котором жили герои произведений, вопросы, ставшие темой истории его написания. Анализируя эти вопросы, убедимся в том, что откуда берется идея и начало событий, которые лежат на основе романа.
Клю чевые слова: роман, произведения, персонаж, жизнь, образ.
138
Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 1 (51), 2015 ж.
EVENTS THAT LIE ON THE BASIS OF NOVEL "REG R ET AND H O PE"
A.D. Ibraeva - K azN PU o f the name o f Аbay, a department is Kazakh literatures, candidate o f philological sciences
N.E. Sarsenbaeva - K azN PU o f the name o fАbay, city council student Sum m ary
"Regret and hope" o f the writer Beksultan Nurzhekeulu, written yet in the middle o f 80th o f past century, are talked in the article about a novel. Beksultan Nurzhekeulu is a writer that got wind by original style, repeating nobody broad mind among the "shock" wave o f Kazakh prose, reasons o f works o f that it was been fate o f woman with the tender soul and theme o f eternal love, coming in the world art o f words the cleanness o f feather with confession o f talent before other due to high erudition. Plots and heroes were here compared with events in life o f writer, by adventures and people, knowing him, the sharpness o f feather o f writer, prototypes o f heroes, real time, the heroes o f works, questions becoming the theme o f history o f his writing, lived at that, is examined. Analysing these questions, we will make sure in that from where undertakes idea and beginning o f events that lie on the basis o f novel.
Keywords: novel, works, personage, life, character
УДК 821. 512. 122. 0
ЖАЦА АДАМДЫ БЕЙ Н ЕЛ ЕУ М УРАТЫ А.А. Кеш екова - ЦазмемЦызПУ, ф.г.к.,цауымд.проф.м.а.
М.Б. Айбергенова - магистрант
Туйшдеме. Бул макалада Калижан Бекхожинныц алгашкы тырнакалды туындыларынан бастап, куш бугшге дешн ез дэуipiнiц тынысымен тыныстап, жаца кецеспк заманныц жыршысы болган акын екендш туралы айтылады . Жаца eмipдiц курлысшысы - ез замандастарыныц eмipiн бейнелеуге акын бipiншi эпикалык поэмаларын арнады.
Акын поэмаларыныц камтитын кезещ, такырыптык аукымы ете кец. КБекхожин жаца заманныц, курылыс каhаpмандаpыныц жаркын бейнесш керкем бейнелеуге мол куш жумсаган акын.
Акынныц ез замандасыныц бакытты жаца eмipiнe арналган туцгыш поэмасы - «Орман кызы».
Жалпы «Орман кызы» енер, эн, куй жайлы дастан десе де болгандай. «Орман кызы» Калижан Беккожиннщ акындык кулашыныц е р ю н д т , тш байлыгыныц молдыгын, лирикалык шегшюке ш ебер лтн бipдeн байкатты.Жалпы эдебиеттеп, соныц ш ш д еп К Бекхожин шыгармашылыгында замандас бей н ес деген кец угым.
Акын iздeнiс, тегу устiндe eлeулi табыска да жerri. Бeйбiт курылыс жылдарындагы кецес адамыныц дацкты eмipiн тэуip бейнелеген КБекхожиннщ «Турлаулы тагдыр» (1962) атты поэмасы едь КБекхожиннщ «Турлаулы тагдыр» поэмасы шын мэншдеп сюжerri-эпикалык шыгарма.
«Аксак кулан», «Мариям Жагоркызы» поэмаларыныц акынныц шыгармашылык есу жолдарындагы кeзeндi шыгармалары eкeнi хак. Ол поэмалар мен КБекхожин шыгармашылыгыныц гана емес, букiл казак эдебиетшщ мэртебесш биiктeтiп, идeялык-кepкeмдiк казынасын байыткан аса ipi ецбектер.
Калижан Бекхожиннщ казак эдeбиeтiнiц eткeнi мен бупш жайлы байыпты пiкip толгаган эдеби, сын ецбектершщ eзi бip сала.
Калижан Бекхожин аударма саласында да eндipe ецбектенген каламгер.
Орыс халкы мен туыскан халыктардыц аса кернекп акын, жазушыларыныц шыгармаларын казак тшше аудару аркылы ол ез халкыныц рухани казынасын байытуга улес косты .
Туган эдeбиeтiн дамытуга ipi ецбек сщ рген Калижан Бекхожин - ез халкыныц, елшщ адал перзент, ардагер акын улы.
^ р е к сездер: Акын, лирик акын, эпик, кецес заманыныц жыршысы, аудармашы, сыншы, эдебиетшг
139
Калижан Бекхожин алгашкы тырнакалды туындыларынан бастап, куш бугшге дешн ез дэуipiнiц тынысымен тыныстап, жаца кецестiк заманныц жыршысы болган акын. 0 з замандастарыныц емipi - акын шыгармашылыгыныц басты арнасы екенi анык.
Жаца емipдiц курылысшысы - ез замандастарыныц емipiн бейнелеуге акын бipiншi эпикалык поэмаларын арнады. Акын шыгармашылыгындагы замандас бейнесш шолып караганда, айкын байкалатын бip жайт: оныц кейiпкеpлеpiнiц эр алуандыгы. Мэселен, оныц поэмаларыныц бip топ кейiпкеpлеpi тарихи болган адамдар, халык ушш зор ецбек ащ рген ардагер азаматтар болып келедi.
Ал, екiншi жYЙедегi кейiпкеpлеp - емipдiц алуан окигаларын, адамдар мiнезiн жинактап, топшылап суреттеу негiзiнде туган эдеби керкем бейнелер болып шыккан.
Акын поэмаларыныц камтитын кезещ, такырыптык аукымы ете кец.
К.Бекхожин жаца заманныц, курылыс каhаpмандаpыныц жаркын бейнесiн керкем бейнелеуге мол куш жумсаган акын.
К.Бекхожин алгашкы поэмаларынан бастап, кейiнгi поэмаларына дейiн ез замандасы - жаца адам бейнесш беpудi мурат етш устаумен келген.
Акынныц ез замандасыныц бакытты жаца емipiне арналган туцгыш поэмасы - «Орман кызы».
«Орман кызы» акынныц ез замандасы - кецеспк кезецнщ бакытты, куанышты, салтанатты емipiн толгауга арналган туцгыш келемдi поэтикалык шыгармасы. Поэмадагы Карылгаш атты жас кыздыц алгашкы емip жолы эпикалык жоспарда баяндалган. Тумысынан дарынды кыз Алматыдагы музыка мектебiнде окып, бiлiм алады. Кейiн енеpiмен журт куpметiне беленедi. Отан анасы Москвада еткен енер жарысында жулдеге ие болады. Шыгармада Карылгаштыц сезiм куйлер^ оныц енерге умтылган талап-жiгеp, сырткы поpтpетi бipкелкi тартымды суреттелген.
Жалпы «Орман кызы» енер, эн, куй жайлы дастан десе де болгандай. Бул ретте акынныц казак поэзиясыныц сол тустагы, ягни 20 - 30 жылдардагы алып биiгi !лияс ЖансYгipовке елiктеп, езiнше уйренуге талпынганы да байкалады. «Орман кызы» дуниеге келместен бурын, I.ЖансYгipов езiнiц
«Куй» (1929), «КуйшЬ> (1934), «Кулагер» (1936) сиякты атакты поэмаларымен енеpдi, енер адамын эпикалык шыгармада жырлаудыц белгш бip дэстYpiн калыптастырган болатын-ды. Ол дэстYpдi сол тустагы бipаз акындар (Э.Тэжiбаев, К.Бекхожин т.б.) бipден жалгастыра женелгенi де казак поэзиясыныц тарихында танылган шындык.
Поэзия алыбы I.ЖансYгipовтi езiне устаз туткан К.Бекхожин сол кездщ езiнде-ак тiкелей енер такырыбын козгайтын «Орман кызы» (1938), «Аксак кулан» (1939) сиякты алгашкы поэмаларын жазып, журтшылыкка усынды.
«Орман кызы» Калижан Беккожиннщ акындык кулашыныц еpкiндiгi, тiл байлыгыныц молдыгын, лирикалык шегiнiске шебеpлiгiн бipден байкатты. Жаца кецестш заманда була болып ескен жас адамныц тагдыры Карылгаш аркылы бipкелкi сэттi бейне тапкан. Поэманыц осындай унамды жактарын ескерген болу керек, кезiнде «Орман кызына» республикалык сыйлык беpiлуi де орынды.
«Орман кызы» сол заманныц жаца адамныц бейнесш, кецш кушн эпикалык жанрда бейнелеудеп акынныц алгашкы тэж1рибеш, туцгыш кадамы. Осы реттен караганда, ол акынныц мол м ум ю н дтн, келешекте замандас емipiн лайыкты бейнелейтiн тартымды туындылар беруге дарын кYшi жететiндiгiн дэлелдеп беpдi.
Жалпы эдебиеттегi, соныц m i^ ^ r i К.Бекхожин шыгармашылыгында замандас бейнесi деген кец угым. Замандас бейнесi дегецщ тек кана ез уакытыныц кейiпкеpi деп шектеу дурыс емес. Замандас емipi, бейнесi деген, бiздiц ойымызша, улы казан тецкеpiсi жецген уакыттан беpгi узак меpзiм iшiндегi бар кезецд бейнелеген шыгарманыц бэpi де замандас туралы туынды болып есептелуге тшс.
Осы тургыдан караганда, КБекхожиннщ «Орман кызынан» кейiн жазган, кецес адамы емipiнiц эр кезецiне арналган ж елш дастандары недэуip. Азамат согысы,Улы Отан согысы батырлары мен дацыкты тарихи кайраткерлер жайлы поэмалары бip сала. Бiздiц, ец алдымен, сез еткелi отырганымыз, ез уакытыныц нактылы кейiпкеpлеpi жайлы акын шыгармалар, елiмiздегi бейбiт курылыс жылдарыныц керкем шежipесiн беpудегi акынныц iзденiстеpi.
Кецес адамыныц бейбiт курылыс жылдарындагы жаркын емipiне акын «Орман кызынан» кейiн де бipнеше эпикалык туындыларын арнаумен болды. Эрине, олардыц бэpi шетiнен сэтп, тартымды дуниелер болып шыга берген жок. Акын iзденiс, тегу устнде елеулi табыска да жеттi. Бейб^
курылыс жылдарындагы кецес адамыныц дацкты емipiн тэуip бейнелеген КБекхожиннщ
«Турлаулы тагдыр» (1962) атты поэмасы едь
--- 140---