Аңдатпа. Аталған мақала «Шетелдік тəжірибе негізінде мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу даярлығының модификациясы» тақырыбындағы ғылыми жоба аясындағы зерттеулер негізінде дайындалды. Жоғары оқу орындарындағы мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу даярлығын модификаци- ялаудың тұжырымдамасы, мақсаты, міндеттері, болжамы, əдістері, мазмұны жəне оның нəтижелері мен маңыздылығы сипатталаған. Мамандар дайындаудың ғылы- ми-теориялық негіздерін анықтауда педагогикалық, психологиялық əдебиеттерге, нор- мативтік-құқықтық құжаттарға, отандық жəне шетелдік тəржірибелерге талдау жасалған. Жоғары оқу орындарында ғылыми-зерттеу дайындығын модификациялаудың тенденциялары мен оның маңызы анықталып, болашақ мамандарды даярлауда бас- шылыққа алатын идеялар мен тəжірибелер жүйесі қарастырылған.
Түйін сөздер: мамандардың ғылыми-зерттеу дайындығы, модификациялау, құзірет- тілік, инновациялық технология, кəсіби даярлық.
DOI: https://doi org/10.32523/2616-6895-2022-140-3-114-127
Кіріспе
Қазіргі кезде егемен елімізде білім беру- дің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты бо- лып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өз- герді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда бо- луда. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәр- бие мен білім беруде педагогтардың иннова- циялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы ретінде өзгермелі өмірге табысты бейімделуге
қабілетті жас ұрпақты қалыптастыруда ма- мандарды даярлау мәселесі маңызды болып табылатындығын ғалымдардың көп жылдық зерттеулері дәлелдеп берді. Қазіргі кезде еге- мен еліміздің білім саласы әлемдік білім беру кеңістігіне ену және нәтижеге бағдарланған білім мен тәрбие беруді жүзеге асыру сияқты жауапкершілігі мол үлкен өзгерістерге бағыт алып отыр.
Бiлiм беру және ғылым саласына елеулi өзгерiстер енгiзiлiп жатқан қазiргi кезеңде мектепке дейiнгi ЖОО мектепке дейінгі тәр- бие мамандарын даярлауда және оны ғылы- ми-зерттеу дайындығыны жаңа сапалық деңгейге көтеру мiндетi бүгiнгi күннiң кезек күттірмейтін көкейкестi мәселесi. Универси-
тетте мамандарды даярлау үшін студенттерге жаңа практикалық мәселелерді шешуге қа- тысты білімдер, дағдылар ғана емес, сонымен қатар кәсіби қызметіне сәйкес жеке тәжірибе жинау қажет. Ол болашақ мамандардың жаңа мәселелерді шешуге кәсіби дайындығы ретін- де ғылыми - зерттеу қызметі болып табылады.
Қазіргі кезеңде болашақ мамандардың ғылыми-зерттеу дайындығы сапалы білім бе- рудің маңызды құрамдас бөлігі болып табыла- ды, бірақ іс жүзінде университет түлектерінің осы қызметті жүзеге асыруға жеткілікті дай- ындығы жоқ болғандықтан кәсіби мақсатта зерттеу жүргізу көзделуде. Атап айтқанда, академиялық жазу, ғылыми мәтінді сыни тұрғыдан талдау, психологиялық-педагогика- лық зерттеулерді ұйымдастыру және жүргізу, нәтижелерін ұсыну дағдылары нашар қалып- тасқан. Жоғарыда аталған проблема прак- тиктердің кәсіби мақсатта зерттеу жүргізуде қиындық тудыратындығына әкеледі.
Зерттеу мәселесіне сәйкес әдебиеттерді талдау көрсеткендей, студенттердің ғылы- ми-зерттеу даярлығын модификациялауда жеке тапсырмаларды немесе курстық жұмы- старды (жобаларды) орындаумен байланы- сты болғанын дәлелдейді. Жетекші әр сту- дентке зерттеу тапсырмаларын бере отырып, олардың орындайтын курстық жұмыстары, ғылыми жобалары, өздік жұмыстары т.б.
ғылыми-зерттеу даярлығын қалыптастыруға қызмет етуі тиіс. Студенттер 5-ші семестер- де зерттеудің құрылымдық компоненттерін игеруі керек, ал келесі кезеңде нақты кәсіби іс-әрекет мәселелерін шешуге зерттеу нәтиже- лерін қорытындылауға үйренеді және қорғау- ды дайындаумен аяқталады. Зерттеу туралы есеп даму тапсырмасы келесі элементтерден тұрады:
• тапсырманы тұжырымдау;
• зерттеу мақсатындағы әдеби дерек көз- деріне сәйкес зерттелетін мәселенің жай-күйі- не қысқаша сипаттама жасау;
• зерттеу әдістемесінің сипаттамасын жазу;
• түсіндірме графиктермен, суреттермен, диаграммалармен зерттеу нәтижелері,
• зерттеу нәтижелерін талқылау;
• жұмыс бойынша қорытынды жасау;
• пайдаланылған әдебиеттер тізімін ұсыну.
Берілген жұмыс бағдарламасының фраг- менті белгілі бір университеттің қызметі тұрғысынан өзгертілуі, толықтырылуы, жетіл- дірілуі мүмкін, бірақ енгізілген пәндердің мазмұны жоғарыда аталған мақсатқа сай қы- змет етуі керек, студенттердің сабақ уақытын- да ғылыми – зерттеу даярлығын (ҒЗД) қалып- тастырудың талаптарына жауап беруі керек.
Студенттерді ҒЗД-ғы процесінде олардың әрқайсысының өзіндік интеллектуалды және шығармашылық қабілеттерін дамытуға, жеке өзін-өзі дамытуды ынталандыруға мотива- ция қалыптастыру маңызды; ғылыми зерттеу әдістемесін, кәсіби іс-әрекеттің мәселелерін шешудің нақты әдістерін игеру негізінде кәсі- би қызметтің практикалық маңызды міндет- терін шешуде тәжірибе жинақтауы қажет. Біз ұсынып отырған арнайы курс бағдарламасы, оқу-әдістемелік құралдар мектепке дейін- гі білім беру саласында жаңа білім алумен байланысты нақты зерттеу нәтижелерін көр- сетеді. Осы міндеттерге қол жеткізу академи- ялық уақыт ішінде студенттерді ҒЗД-на кәсіби жаппай үздіксіз оқытудың әзірленген бағдар- ламасы арқылы жүзеге асырылады.
Зерттеу әдістері мен материалдар Нәтижелерді сапалы және сандық өңдеу- де және мақсатқа жету жолдары мен міндет- терінің байланысын негіздеу ретінде мәселе- лерді шешу және гипотезаны тексеру үшін осы зерттеу тақырыбына сәйкес келетін әді- стер қолданылды:
- теориялық әдістер - зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттерді зерттеу, көп компонентті, салыстырмалы, тұжырымда- малық зерттеу, салыстыру, жалпылау, рефе- рат жазбалар, дәйексөздер, деректерді жазу, шолу, шолу. Бұл әдістер тобы қазақстандық жоғары оқу орындары мен Финляндиядағы жоғары оқу орындарындағы ғылыми зертте- улердің қазіргі жағдайын талдау кезеңдерін- де, сондай-ақ мектепке дейінгі білім беру ма- мандарының ғылыми-зерттеу даярлауының өзгертілген мазмұнын енгізу нәтижелерін әзірлеу және талдау кезінде қолданылады.
- эмпирикалық әдістер: ұйымдасты- рушылық-әдістемелік құжаттаманы, сауал- наманы, тестілеу, әңгімелесу, сұхбат, ғылыми салыстыру әдістері, нәтижелерді сандық және сапалық талдау.
Ұсынылған әдістер тобы анықтау және қа- лыптастырушы эксперименттер барысында, сонымен қатар Қазақстан мен Финляндия университеттерінің білім беру құжаттарына талдау жүргізу барысында енгізілетін болады.
Статистикалық мәліметтерді өңдеу әдістері - кластерлік талдау, статистикалық бағдар- ламаларды қолдану арқылы Mann-Whitney U-тесті.
Бұл әдістер анықтау және қалыптасты- рушы эксперименттер нәтижелерін өңдеуде қолданылады. Бастапқы (алғашқы) ақпаратты жинау әдістері, оның көздерін зерттеудің мін- деттерін шешуде қолданылады, мәліметтерді өңдеу әдістері, сондай-ақ олардың сенімділі- гі мен көбею мүмкіндігі қарастырылады.
Бастапқы ақпарат жинау бірнеше әдістердің көмегімен жүзеге асырылады. Атап айтқанда.
Құжаттаманы талдау (білім беру бағдарла- малары, оқу бағдарламалары, оқу материал- дары, Қазақстан мен Финляндия универси- теттерінде жүзеге асырылатын практикалық бағдарламалар) жобаның бірінші және екінші міндеттерін шешеді. Деректерді өңдеу әді- стері - салыстырмалы кестемен көрсетіледі.
Профессор-оқытушылар құрамы мен кафе- дра меңгерушілерінің әңгімелесуі және сұх- баты осы жобаның бірінші мәселесін шешуге көмектеседі. Деректерді өңдеу әдістері - сапа- лы талдау жасаумен негізделеді. «6В012 Мек- тепке дейінгі оқыту және тәрбие беру педаго- гикасы» бағыты бойынша студенттерге сұрақ қою және тестілеу қазақстандық жоғары оқу орындары мен мектепке дейінгі ұйымдардың оқытушылары жобаның бірінші міндетін ше- шуге бағытталған. Деректерді өңдеу әдістері - нәтижелерді статистикалық өңдеу, сандық және сапалық талдау. Зерттеу нәтижелерінің сенімділігі мен репродуктивтілігі мәселені зерттеуге кешенді интегративті тәсілмен қамтамасыз етіледі; зерттеудің мақсаты, мін- деттері мен логикасына сәйкес келетін қосым- ша әдістерді қолдану; үлгі өкілдігі; статисти- калық өңдеудің заманауи әдістері.
Жоғары білім беруді модификациялау - бұл Қазақстанның болашақ интеллектуал- ды дамуын құрудың жүйесі, бұл тек жоғары оқу орнының жеке маман-түлегінің ғана емес, жалпы мемлекеттің болашағы. Ғылыми зерт- теулерде жоғары білім беруді модернизация- лау - бұл білім беру жүйесінің барлық буын- дары мен мамандарды кәсіби даярлаудың барлық бағыттарын жан-жақты жаңарту және қазіргі заманғы шындық пен уақыт талапта- рына сәйкестігі деп анықталады.
Жоғары білікті мамандыққа арналған кәсіптік оқытудың мазмұны мен технология- сының белгісіздігі жоғары оқу орындарының оқытушыларынан өздерінің педагогикалық қызметін жедел қайта құруға ерекше дайын болуды талап етеді. Сондықтан, Қазақстан- дағы жоғары білім беруді реформалаудың негізгі буындарының бірі - ғылыми-педаго- гикалық кадрларды кәсіби даярлау үдерісін жаңарту, бакалаврлардың мақсаттары мен мазмұнын жаңарту, оны гуманистік тұрғыдан адамға бағытталған жаңа парадигма негізінде ұйымдастырудың формалары мен әдістерін қайта бағдарлау қажет.
Зерттеудің негізгі ғылыми мәселелері мен гипотезаларының сипаттамасы, жобалау жұ- мыстарында (сипаттамалық, корреляциялық және эксперименталды), зерттеу дәйектілі- гінде қолданылатын зерттеу стратегиясы мен тәсілдерінің негіздемесі жасалады. Бұл зертте- удің негізгі ғылыми мәселесі - мектепке дейін- гі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дайындығын жетілдіру қажеттілігінде. Зерт- теу қызметі - студенттердің білімді кеңейтуге және аударуға бағыттауының қажетті шарты;
кәсіби, әлеуметтік және ғылыми құзіреттілік- терді кешенді дамытуға ықпал етеді.
Финляндия ресми түрде білім деңгейі жоғары ел ретінде танылған. Финляндия тәжірибесін Қазақстандағы білім берудің ұлт- тық ерекшеліктерін ескере отырып біріктіру мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дайындығын сапалы түр- де өзгертуге мүмкіндік береді. Осыған орай, шетелдік тәжірибені Қазақстандағы жоғары білім берудің ұлттық дәстүрлерімен интегра- циялау негізінде жасалған мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу
дайындығының өзгертілген мазмұнын тео- риялық және әдіснамалық тұрғыдан негіздеу және оны жүзеге асыру мәселелерін қарасты- руды жөн көрдік.
Зерттеудің мақсаты: Қазақстандағы жоға- ры білім беруде мамандарының ғылыми-зерт- теу даярлығын модификациялаудың маңы- здылығын айқындау, теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік мүмкіндіктерін қара- стыру және зерттеу нәтижелері бойынша дай- ындалған әдістемелік кешендерді байқаудан өткізу.
Зерттеудің міндеттері: - студенттердің ғылыми таным әдісін игеруі, оқу материалын терең және шығармашылықпен игеру;
- ғылыми зерттеу жұмыстарын дербес жүр- гізе алу әдістемесін игеру;
- ғылыми-зерттеу топтарында жұмыс дағ- дыларын қалыптастыру, зерттеуді ұйымда- стырудың әдістері мен тәсілдерімен танысты- ру.
Зерттеудің болжамы: Финляндия универси- теттерінің сәтті тәжірибесінің Қазақстандағы жоғары білім берудің ұлттық дәстүрлерімен интеграциялануын көздейтін мектепке дейін- гі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дайындығының модификациясы кәсіби мәсе- лелерді шешуде шығармашылықпен жұмыс істей алатын жоғары білікті оқытушыларды дайындауда айтарлықтай жетістіктерге же- теді.
Зерттеудің әдіснамалық негізі синергети- калық, интеграциялық және аксиологиялық тәсілдерден, білім философиясының негізгі ережелерінен, жоғары білімнің диалектика- сынан, педагогикасы мен психологиясынан (білім мазмұнын қалыптастыру теориялары, тұлғаға бағытталған білім), университеттің оқу процесінің заңдылықтары мен принцип- терінен тұрады.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру барысын- да келесі зерттеулерді жүргізу жоспарланған:
негізгі (гипотезаны тексеру); аэробатикалық (модификацияланған элективті курстарды тестілеу, зерттеу практикасы); эксперимен- талды (мектепке дейінгі білім беру маманда- рының ғылыми-зерттеу дайындықтарының өзгертілген мазмұнын енгізу).
Зерттеудің нәтижесі мен талдаулары Зерттеудің дәйектілігін айқындау үшін қа- зақстандық ЖОО-да «6B012 - Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту педагогикасы» бағыты бой- ынша ғылыми зерттеулердің қазіргі жағдайы- на талдау жасалады. (Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, КазМемҚызПУ, Астана халықаралық университеті). Кафедра меңгерушілері мен оқытушыларымен әңгімелесу және сұхбат- тасу жүргізіліп, ғылыми-зерттеу даярлығы- ның сапасына қанағаттану үшін студенттерге сұрақ-сауалдар қою арқылы кәсіби мақсат- тағы ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында кездесетін проблемалар анықталады.
Шетел әдебиеттерін оқып үйрену арқылы Финляндия университеттерінің оқу құжат- тарына талдау жасалады, мектепке дейінгі тәрбие және оқыту педагогикасы» бағыты бойынша қазақстандық ЖОО мен Финляндия университеттеріндегі ғылыми-зерттеу дайын- дықтарының салыстырмалы кестесі жасала- ды. Мектепке дейінгі білім беру мамандары үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру үшін өзгертілген ғылыми-әдістемелік еңбектер әзірлеу және оны тәжірибеге енгізу көзделуде (Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Аста- на халықаралық университеті - эксперимент- тік топтар; КазМемҚызПУ, - бақылау топта- рынада).
«Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту- дың педагогикасы» бағыты бойынша элек- тивті курстар мен ғылыми-практикалық бағдарламалар дайындалады, оқу-әдісте- мелік кешендермен қамтамасыз етуде: мо- дификацияланған элективті курстардың оқу жоспарлары мен оқу құралдары, ғылы- ми-практикалық бағдарламалары ұсыныла- ды. Бақылау және эксперименттік топтардағы зерттеу жұмыстарына дайындық деңгейіндегі айырмашылықтар анықталады. Финляндия университеттерінің табысты тәжірибесін Қа- зақстандағы жоғары білім берудің ұлттық дәстүрлерімен интеграциялау негізінде ғылы- ми-зерттеу дайындығының модификациясы- ның нәтижелері шығарылып, қорытындыла- нады.
Зерттеу тобының жетекшісі мен мү- шелерінің білім беру бағдарламаларын,
оқу-әдістемелік құралдарды әзірлеу және са- раптау, ғылыми-зерттеу жұмыстарына дай- ындық, үздіксіз білім беру курстары, пси- хологиялық-педагогикалық эксперимент, халықаралық ынтымақтастық және басқала- ры бар. Бұрынғы зерттеулер жоғары білім берудің педагогикасы мен психологиясына арналған, білім беруді модернизациялау жағдайындағы мамандарды даярлаудың те- ориялары мен практикасы, мұғалімдердің біліктілігін арттыру, ғылыми-зерттеу қыз- метінің жетістіктері, мектепке дейінгі педаго- гика және балалар психологиясы пәндерінде қолданылады.
Қазақстан Республикасының ғылым және білім саласындағы қазіргі заманғы саясаты елдің зияткерлік әлеуетін қалыптастыруға бағытталған, бұл кадрларды даярлау тәсіл- дерін сапалы жаңартуды, жаһандық бәсекеге бейімделген білім берудің жаңа түрін құруды, оның ішінде университеттердің ғылыми және инновациялық әлеуетін дамытуды көздейді.
«Ғылым туралы» Қазақстан Республикасы Заңында ғылыми-зерттеу жұмысы - бар білім- дерді кеңейту және жаңа білімдер алу, ғылы- ми болжамдарды тексеру, табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын орнықтыру, ғылы- ми жинақтау, ғылыми негіздеу мақсатындағы ғылыми ізденіспен, зерттеулер және тәжіри- белер жүргізумен байланысты жұмыс – деп - атап көрсетілген. Осыған орай, мектепке дейін- гі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу даярлығын жаңартудың маңыздылығы сол:
білім беруде базалық және бейіндеуші пәндер циклдерін зерделеуді қамтитын теориялық материалдардың мазмұны жаңартылуда. Сту- денттердің тәжірибелік даярлығын шыңдай- тын базалардың жабдықталуы қамтамасыз етілуінде. Ғылыми және кәсіби тағылымдама- лардың түрлерінің өзгертілуінде. Бакалаврда ғылыми-зерттеу жұмыстарының түрлеріне қарай оны орындауды қамтитын экспери- менттік-зерттеу жұмыстарына да жағдай жа- сауда.
Бүгінгі таңда жоғары білім әркімге өз білімі мен кәсіби дамуы үшін ішкі ресурстар- ды табуға мүмкіндік беретін мамандардың үздіксіз біліктілігін арттыруға жағдай жасау проблемасымен бетпе-бет келеді. Осыған бай-
ланысты, маманның кәсіби және тұлғалық дамуына айтарлықтай әсер ететін, өзін-өзі дамыту және құзіреттіліктерін үнемі кеңейту мүмкіндіктерін беретін өзін-өзі дамыту, өзін- өзі анықтау және өзін-өзі танудың детермина- торы болып табылатын ғылыми дайындыққа ерекше көңіл бөлінеді.
Кейбір зерттеушілер (Hollingsworth M.A., Gelso Ch.J. және басқалары) оқу орнын бітір- геннен кейін практиктердің аз бөлігі ғылыми зерттеулер жүргізеді деген пікір айтады [1], [2].
Айта кету керек, бұл пайымдауларды қазіргі заманғы қазақстандық мектепке дейінгі білім беру мұғалімдеріне жатқызуға болмайды, олар кем дегенде 5 жылда бір рет біліктілік санатын тағайындау (растау) үшін аттестатта- уда зерттеу жүргізу және оның нәтижелерін ресімдеу қажеттілігіне тап болады.
Жоғарыда аталған проблеманың себебі практикалық қызметпен айналысатын сту- денттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі болып табылады. Бұл жағдай авторлық құқықтың әдіснамалық идеяла- ры мен әзірлемелерін тиісті деңгейде ұсы- нуға жол бермейді. Аталған зерттеулердің мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дайындығын жаңартудың маңыздылығын айқындауда төмендегідей мәселелерді шешуді жөн көрдік.
Әлемдік білім беру қауымдастығы Финлян- диядағы жоғары білімнің ерекшеліктерін жан- жақты зерттейді және талдайды. Финляндия университеттерінің әлемдік рейтингтердегі жетекші позициялары (QS World University Rankings, QS Higher Education System Strength Rankings) мамандарды даярлаудың жоғары деңгейін растайды.
Әлемдік білім беру қауымдастығы халықа- ралық рейтингтерде жетекші орынға ие Фин- ляндиядағы жоғары білімнің ерекшеліктерін жан-жақты зерттейді және талдайды. Біз Фин- ляндия университеттерінің тәжірибесін зерде- леу мектепке дейінгі білім беру мамандарын даярлаудың сапалы жаңа деңгейін қамтама- сыз ететін ұлттық тәсілдерді дамытуға айтар- лықтай үлес қосады деп санаймыз.
Финляндия жоғары оқу орындарында мек- тепке дейінгі білім беру мамандарын ғылы- ми-зерттеу тәжірибесімен танысып, төмен-
дегідей әдебиеттерге шолу жасау арқылы мәселенің өзектілігін анықтадық. Бұл зертте- улерде Sweleh F.S., Stepans J.I. және басқалар студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары- на бағытталған оқу процесінің тиімділігінің моделін ұсынды [3], [4]. R. Driver, Barton J.R., В.Ю. Петров, О.Г. Ярощенко, Handelsman J.
және басқалар жасаған зерттеу «ғылыми оқы- ту» мәселелерін қарастырады, соңғы ғылыми жетістіктерге сүйене отырып оқытумен бай- ланысты [5], [6], [7], [8], [9]. M. Healey студент- терді пассивті аудитория ретінде түсінуден студенттер ғылыми қоғамдастықтың белсенді қатысушылары деген идеяға тұжырымдама- лық ауысуды ұсынды [10]. Seymour E. және басқалары бірінші курс студенттерімен сұх- баттаса отырып, зерттеу тәжірибесінің бірқа- тар артықшылықтарын ашты: оқуға деген көзқарастың оң өзгерісі, мансаптық жоспар- лау (оның ішінде ғылыми), зерттеу дағдыла- рын дамыту, жеке кәсіби өсу және т.б. [11].
В.Ю. Стромов пен П.В. Сысоев студент- тердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымда- стырудың көп деңгейлі моделін ұсынды [12].
Оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын қолдау бөлігі ретінде репетиторлық қызметті ұйымдастырудың міндеттері мен кезеңдерін Е.А. Челнокова және А.Е. Терехина [13]. Зерт- теу жұмысының мәселелері Ю.М. Авдеева, И.И. Рифицкая, Л.А. Беховтар, З.Н. Каланда- ришвили, А.Д.Сыздықбаева және тағы басқа- лар [14], [15], [16], [17], [18], Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы ғылыми-зерттеу қызметінің қазіргі жағдайы У.А. Текенов және басқалар [19]. Зерттеуді оқытудың теориялық аспектілерін М.Кудайкулов, Н.Д. Хмель, Куш- нир Ю.З, Ш.Т. Таубаева, А.Ш Байтукаева А.А.
Тленбаева және т.б. [20], [21], [22], [23], [24], [25],
Е.В. Артеменко жарияланымдары оқы- тушыларды ғылыми-зерттеу жұмыстары- на дайындау мәселелеріне арналған [26].
О.Н.Кирюшин және басқалары үздіксіз білім беру жүйесінде оқытушылардың ғылы- ми-зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру Е.Н.
Полищук, В.И. Сахарова және басқалары [27], [28], [29].
Көптеген зерттеушілер Финляндия уни- верситеттерінің тәжірибесін білім мен зерт- теулердің сәтті интеграциясының мысалы ретінде ұсынады. Қ-Н. Чианг Финляндиядағы Биосити Турку қаласында өткен терең сұхбат- тарға сүйене отырып, табысты ғылыми-зерт- теу оқу бағдарламаларын құру бойынша ұсыныстар жасады. М.Терас Финляндияда басталған дамып келе жатқан ғылыми зерт- теулерге талдау жасайды. Е.В. Артеменко Финляндия университеттерінде жүзеге асы- рылатын негізгі ғылыми-педагогикалық білім беру, ғылыми-зерттеу қызметі мен өзін-өзі жетілдіруге оң түрткі болатын идеяларды құруға және инновацияларды жүзеге асыруға қабілетті жоғары білікті оқытушыларды даяр- лауды қамтамасыз ететіндігін айтады.
Ғылыми-зерттеу дайындығы бойынша зерттеулер көп болғанымен, бірқатар шекте- улер бар:
1) Зерттеулердің көпшілігі ғылыми-зерт- теу жұмысының өзектілігі мен маңыздылығын сипаттайды, теориялық модельдерді, мазмұ- нын жаңарту және осы қызметті ұйымдасты- руға арналған ұсыныстар береді. Сонымен бір- ге студенттердің ғылыми-зерттеу дайындығын өзгертудің нақты тетіктері және алынған нәти- желер іс жүзінде ұсынылмаған.
2) Жоғарыда аталған зерттеулерде «6B012 Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту педаго- гикасы» бағыты бойынша ғылыми-зерттеу жұмысының ерекшеліктері зерттелген жоқ.
3) Финляндиядағы ғылыми-зерттеу тәжірибесін талдаған зерттеушілер мықты жақтарын атап көрсетеді, бірақ іс жүзінде ұлттық білім беру жүйелеріне бейімдеу мен енгізу нәтижелерін көрсетпейді. Сондай-ақ, ғылыми әдебиеттерге талдау Қазақстанда ұлт- тық ерекшелігін сақтай отырып, Финляндия университеттерінің тәжірибесіне сүйене оты- рып, мектепке дейінгі білім беру мамандары- ның ғылыми-зерттеу дайындығын өзгерту са- ласында зерттеулер жүргізбегенін көрсетеді.
Ұлттық білім беру жүйесінде шетелдік тәжірибені қолдану үшін жаңа оқыту стра- тегияларын жасау қажет екендігі анықталды.
Бұл ұсынылған зерттеудің негізгі проблема- лық бағыты.
Бұл зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Финляндия университеттерінің тәжіри- бесін қазақастанның жоғары білімінің ұлттық ерекшеліктерімен интеграциялау негізінде мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дайындығын өзгерту бағыт- тарының теориялық және әдіснамалық негіз- делуі.
- Мектепке дейінгі білім беру мамандары- ның зерттеу құзіреттілігін дамытуға бағыт- талған «Білім беру зерттеулеріне кіріспе»,
«Қазіргі зерттеулердегі сын тұрғысынан ойлау» элективті пәндерінің жаңартылған мазмұнын әзірлеу.
- «6B012 Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту педагогикасы» бағыты бойынша ғылы- ми-тәжірибелік бағдарлама мазмұнының өз- геруі слндай ақ осы тәжірибені ұйымдасты- руға және өткізуге көзқарастарды жаңарту кезінде.
- Мектепке дейінгі білім беру мамандары- ның ғылыми-зерттеу дайындығына оқу-әдісте- мелік қамтамасыз етуді әзірлеу және енгізу.
- Қазақстандағы жоғары білім педагогика- сы теориясы мен практикасына айтарлықтай маңызды үлес қосу Мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дай- ындығына ақылға қонымды өзгерістер енгізу ұсынылады.
- сапалы жаңа деңгейдегі мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дайындығының презентациясы жасалады.
Біздің зерттеуіміздің қазіргі аналогтар ара- сындағы түбегейлі айырмашылығы - Қазақстан- ның жоғары оқу орындарына алғаш рет әдіснамалық тұрғыда негізделген оқу әдісте- мелік кешендер ұсынылады. Ұлттық дәстүр- лерді сақтай отырып, Финляндияның жетек- ші университеттерінің табысты тәжірибесіне негізделген мектепке дейінгі білім беру ма- мандарының ғылыми-зерттеу дайындығының модификациясы. «6B012 Мектепке дейінгі тәр- бие және оқыту педагогикасы» бағыты бойын- ша ғылыми-зерттеу жұмысына өзгертілген оқу-әдістемелік қолдау жасалады.
Анықталған мәселені зерделеу қажеттілігі:
- жоғары білімді модернизациялауға бағыт- талған мемлекеттік саясат, оның ішінде білім
беру, ғылыми зерттеулер мен өндіріс интегра- циясы арқылы; - кәсіби мәселелерді шығар- машылықпен шеше алатын жоғары білікті мектепке дейінгі ұйымдардың мұғалімдеріне сұраныстың артуы; - мектепке дейінгі білім беру мамандарының ғылыми-зерттеу дай- ындығына көзқарастарды өзгерту қажеттілігі (зияткерлік әлеуетті дамытуға, сыни ойлауды, байқау, талдау, салыстыру, жалпылау, жүйе- леу). Сонымен, әлеуметтік тапсырыс оқыту- дың ақпараттық-трансляциялық формасынан зерттеу қызметі арқылы білім ауқымын кеңей- туге ауысуды талап етеді.
Зерттеу нәтижелері теориялық және прак- тикалық деңгейде Қазақстандағы «6B012 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың пе- дагогикасы» бағыты бойынша ғылыми зерт- теулердің ерекшеліктерін анықтауға және дамытуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі педагогтардың ғылыми-зерттеу дайындығы- ның ұсынылатын модификациясы халықа- ралық білім беру кеңістігінде шетелдік білім берудегі инновациялық трендтердің сәтті ин- теграциясы және ұлттық ғылыми және білім беру дәстүрлерін сақтаудың мысалы ретінде пайда болады.
Мектепке дейінгі білім беру мамандары- ның ғылыми-зерттеу дайындығының модифи- кациясы оқытудың басқа деңгейлеріндегі және білім беру деңгейлеріндегі ұқсас зерттеулер үшін тәжірибелік үлгі ретінде қызмет етеді.
Ұсынылған жобаның күтілетін нәтижелері экономиканың инновациялық компонентін ынталандыруға бағытталған үлкен ғылыми және әлеуметтік маңызы бар. Жоба қоғамдық сананы жаңғырту бағытындағы негізгі мемле- кеттік идеяларға негізделіп, халықаралық дең- гейде қазақстандық жоғары білімнің беделін арттыруға бағытталған. Қазақстанның жоға- ры оқу орындарының тәжірибесіне енгізіл- ген жоба нәтижелері оқу бағдарламаларын түзетіп, оқу уақытын тиімді пайдалануға қол жеткізуге мүмкіндік береді; сонымен қатар түлектердің педагогикалық қызметтің дина- микалық өзгеретін жағдайларына неғұрлым бейімделуіне ықпал етеді.
Зерттеу тобында осы жобаны сәтті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар мен ресурстар
бар: жоба қатысушыларының жоғары кәсіби деңгейі, ұлттық және халықаралық жобалар- ды жүзеге асырудағы тәжірибесі; Финляндия университеттерімен байланыс; тестілеу және нәтижелерін Қазақстан университеттерінде енгізу мүмкіндігі қарастырылуда.
Университет жағдайында мектепке дей- інгі білім беру мамандарының ғылыми-зерт- теу даярлығын модификациялаудың маңыз- дылығы:
Біріншіден, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің жолдарын меңгеру- ге ықпал ететіндігінде және ғылыми-зерттеу құрылымын құрайтын қадамдар мен кезең- дерін нақты түсіне алуында. Мәселенің қой- ылымы, гипотезаны ұсыну және қолдау, те- ориялық зерттеу оның мақсатын айқындап алуында.
Екіншіден, эксперименттік зерттеу жүр- гізе білу, эксприменттің негізгі мақсаты мен ғылыми тақырыптың мазмұнын терең зерт- тей отырып жұмыстың болжамын және басқада теориялық шарттарды тексеру жүргі- зу жағдайына байланысты эксперимент жүр- гізіп оның қорытындыларын шығара алуға үйренуінде.
Үшіншіден, эксперименттік және теори- ялық зерттеудің нәтижелерін салыстыру жұмысының салдары оны болжамдары мен одан туындайтын зардаптардың тұжырымын растау немесе нақтылай алуы қажет болады.
Төртіншіден, зерттеу қорытындыларын нақтылап, алынған нәтижелерді тұжы- рымдайды және қолдағы тапсырмаға сәйкес келуін тексереді. Таза теориялық зерттеулер үшін, осы қорытынды кезең болып табылады және талдау жасалып нәтижелерін салысты- рады.
Бесіншіден, нәтижелерін тәжірибеге енгі- зу – ол зерттеу жүргізуші авторлардың қаты- суын талап етпейтін және нәтижелерін білім беру ұйымдарына енгізуге, іске асыруға тех- нологиялық принциптері мен жобалау прин- циптерін дамытуға арналған кезең болып та- былады.
Алтыншыдан, студенттердің өздік жұмы- старын орындау, (СӨЖ, СОӨЖ), ғылыми жо- балар қорғау, реферат жазу, курс жұмыстары,
дипломдық жұмыстар жазуда ғылыми зерт- теу даярлығын дамытуға зор ықпал етеді.
Ғылыми-зерттеу даярлығын жаңартуда қолданатын әдістер:
- ғылыми танымның әдістері жалпы дең- гейлеріне, ғылыми зерттеу үдерісіне, қолда- нылу ауқымының кеңдігіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: жеке; жалпы ғылыми; жалпы- лама (философиялық) әдістері.
Жеке əдістер нақты зерттеулердің тар шең- берінде қолданылады және зерттелетін объ- ектілердің сапалық ерекшеліктерімен тығыз байланыста болады. Зерттелетін объекті мен оны зерттеу арасындағы тәуелділікті ескере отырып, зерттеуші объект пен әдістің сәй- кестілігін қадағалау керек.
Жалпы ғылыми әдістер ғылыми зерттеулер аясында кең қолданылады. Ғылыми таным эмпириялық және теориялық деңгейлерге бөлінеді. Жалпы ғылыми әдістердің кейбірі тек эмпириялық деңгейде (бақылау, экспери- мент, өлшеу), басқалары тек теориялық дең- гейде (идеалдау, формалау), тағы бірқатары эмпириялық және теориялық деңгейде (мо- дельдеу) қолданылады.
Эмпириялық танымның бастау алатын әдісі-бақылау. Ол айналадағы нағыздық объ- ектілері туралы бірқатар алғашқы ақпараттар алуға мүмкіндік береді. Бақылау белсенді та- нымдық үдеріске жатады және нысан мен сы- ртқы дүние құбылыстарының сезімдік (көбі- несе көру) бейнеленуі болып табылады. Бұл әдісті қолданған кезде танушы адам белгілі бір тану мақсатына сүйенеді. Әдетте, ойша әрекет бағдарламасын жоспарлайды және алынған айғақтарға, демек, нақтылық туралы білімдерге сәйкес келетін түсінік береді.
Бақылау үдерісінде зерттеуші салыстыру және өлшеу операцияларын қолданады. Зерт- теуші объектіні белгілі бір белгісі бойынша са- лыстырады, сонан кейін оны өлшейді. Өлшеу барысында субъективтілікті мейлінше азай- тады. Ал өлшеу кезінде өлшеу құралдарын қолдану зерттеушіні физикалық үдерістерді тіркеудің; сезім органдары сияқты сенімсіз құралдарынан бас тартқызады.
Эмпириялық танымның бұдан да күрделі әдісі тәжірибе болып табылады. Тәжірибе деп