The article is devoted to the history of the formation of the functional paradigm of linguistics, the analysis of different schools of functional linguistics, different interpretations of the terms "function" and "functioning" in relation to the study of the Russian language abroad. Function as the purpose of speech activity is can find expression in two forms, namely: nominative and communicative. Nomination is treated as a special form of speech activity, which differs
33
from communicative activities, their motive, their actions and their results. Nominative activity is motivated by the need of signs of the results of a human cognitive activity, communicative activity - the need for communication, i.e. the transmission of information and influence on human behavior. Speech activity is possible only if the knowledge about the linguistic vision of the world. The study of the functioning o f the Russian language abroad will be successful if you study the results of semiotic human activity and in this regard to explore the results of the nominative and communicative activity in the conditions of intercultural communication.
Key words: functionalism, nomination, communication, cultural environment.
Э О Ж 81'373;001.4
ТЕРМИНДЕРД1 ЦАЗАЦ Т1Л1НЕ АУДАРУДА КЕЗ1ГЕТ1Н ЦИЫНДЬЩ ТАР Э.С. Байм уратова - оцытушы, эл-Фараби атындагы Казац ¥лттыц Университет1, А.А. Ж аутикбаева - ага оцытушы, эл-Фараби атындагы Казац ¥лттыц Университет1 Ацдатпа. Бул макалада к ^ р п кезде гылыми акпараттыц дамуы барысында агылшын, орыс тшнен мэпндердщ аударылуына мэжбYрлiк тугызар уакытта, аударма жумысында ж и кездесетш лингвистиканыц кейбiр теориялык мэселелерi карастырылады. Мэтшдердщ саныныц кептшне байланысты аудармашылар аз уакыт аралыгында киындыгына карамастан жасалатын аудармалардыц сапасы мен аударманыц кейбiр мэселелерi назар аударала алмай калады. Осы тургыда, эСресе, терминдердiц дурыс аударылуы ерекше талап пен жауапкершiлiктi кажет етедi.
Жаца технология мен экономиканыц каркынды дамуы когамда кылыптаскан жаца сездер, тшдж колданыска енбеген жаца терминдер, неологизмдердщ каркынды дамуы кезiнде аударманыц сапасын кадагалай алмау абден мYмкiн. Дегенмен, аударманы колга алган аудармашы ец алдымен ез тарапынан емес макала жасушыныц атынан жYретiн мэтiндердiц магыналык YЙлесiмдiлiгi мен жецiл окылуына, сез пркестер мен терминдердiц аударылуы, тагы да баска кептеген аудармыныц мэселелершщ сакталуына мэн берiп, автордыц жумысына кiр келтiрмеу максатында жауапкершiлiктi сезiнуi абзал.
Тушн сездер: терминдердiц аударылуы, сез пркестер, терминдер, неологизмдер, эдк, аудармащылык талапта, гылыми лексика, жобалык жумыс.
Термин - гылыми угымга айкын аныктама беретш, оныц магыналык шегш дэл керсететш сездер екеш белгш . Эдетте тшдеп кандай сез болсын кеп магыналы болып келед1 де, оныц магыналык шеп айкын болмай, жылжымалы болады. Ал гылыми ой-птрд1 дэл бшд1ру Yшiн сездщ магынасы
туракты, айкын болуы кажет. Сондыктан сездщ магыналык шегш дэл белгшеп, сезд1 сол нактылы б1р магынада гана алып колдану аркылы жасалады.
Терминдер толык мэшнде сапалы болу Yшiн ол жалпыга тYсiнiктi, магынасы мейлшше нактылы, айкын болуы шарт жэне гылыми терминология курамындагы баска угымдармен тыгыз байланысты, колдануга ыцгайлы болмак керек.
Каз1рп тацда терминдерд1 казакшалау Yлкен киындык тудырып отыр. Терминд1 казак тш не аудару Yшiн аударма барысында ею тшд1 салыстыру орын алады, муныц нэтижес1нде «аударма окушыныц шетел т ш н адекваттык тYсiнуiне экеледЬ>. Сондыктан аударманыц эдютерш бшу жэне оны сауатты арнайы м этш мен жумыс кез1нде колдану керек.
Аударма кез1нде аздаган кез1гетш киындыктарды арнайы мэт1ндер мазмунында терминологиялык б1рл1ктерд1 аудару кез1нде кез1кпрем1з. Терминдерду аудару киыншылыктарын жYЙелеу жэне олардан кутылу тэсшдер1 б1здщше оку процесш айтарлыктай жецшдетер ед1.
Терминдерд1 аударуды киындыктарды шешу Yшiн мынадай мшдеттер шешшу1 тшс:
1. Терминнщ ерекш елт туралы толык маглумат алу, терминологияныц тш жYЙесiндегi орнын аныктау;
2. Терминдерге непзп сипаттама беру;
3. Терминдер аудармасыныц непзп тэсшдерше талдама жасау;
4. Терминдерд1 аудару барысындагы туындайтын киыншылыктарды айкындау;
5. Терминдерд1 аударудагы киыншылыктарды жштеу жэне тэс1лдер калыптастыру, туындаган проблемаларды барынша тшмд1 шешуге мYмкiндiк бередт
--- 34 ---
Терминдерд1 аудару YДерiсiнде туындайтын киыншылыктардыц Yш категорясы бар.
Терминдерд1 саналы турде аудару аударманы орындау к езв д еп кателштер мен киыншылыктардан куткарады.
Терминдердщ астында «арнайы угым мен арнайы заттарды мэнш дэл беру Yшiн арнайы тшдщ сездер1 мен сез тркестерЬ> екенш б1з бшем1з. Когамдык гылым терминдер1 барлык терминдерге ерекше сипаттары бар - жYЙелiк, дэлвдк, мотивациялык жэне т.б. - сонымен катар, бул терминологиялыык жYЙеден б1з кептеген шекарадан шыгып кеткен YЙреншiктi тшдеп сездерге жакын солардыц н еп звд е жасалган б1рл1ктерд1 байкаймыз. Юрме, халыкаралык терминдер тш жYЙесiнде карастырылуга кещнен усынылады.
Терминологиялык б1рл1ктерд1 аудару Yшiн оныц магынасын дурыс тYсiне бшу керек, мазмунмен форма аракатынасын аныктау жэне аудару тш н е сэйкес келетш эквивалентен 1р1ктеу кажет. Сэйкес келетш эквиваленттц 1р1ктеу де оцай емес. Терминдердщ аударудагы киындыктардыц ж1ктер1 мынадай: 1) термин формасына катысты киындык 2) термин угымыныц непзшде жаткан мазмуны 3) аудару тш н е сэйкес 1р1ктеу.
1) форма сездщ семантикалык курамыныц ажырамас б е л т болып табылады. Кез-келген нэрсе немесе кубылыс ана тш н д еп вербальдык мацынасымен ассоциация бередт Сездщ формасы тYсiнуде киындык тудырып кате аударуга экеп соктыруы мYмкiн.
Агылшын тш н е кез-келген баска тшдер сиякты сырткы тшдер ыкпал етп. Терминдер жYЙесiнде юрме терминдер кещнен тарады. Олардыц кеп ш ш п агылшынныц сез курамы жYЙесiнiц талаптарына сэйкес тYрiн езгертп, тшдщ непзп лексикалык курамына ендт Сонымен катар, юрме терминдердщ б1р белш ез тYрiнде езгерюшз калды, олар: Латын тш нен шыккан терминдер мен француз тш нен юрген терминдер. Осы орайда Президентiмiз Н.Назарбаев «Казакстанныц болашагы - казак тш нде»
деген баяндамасында: «...ТYбiрi латын, грек тшдершен алынып, Еуропа тшдершщ бэрiне сiцiстi болып кеткен термин сездердi орынсыз козгаудыц ретi жок, тiлiмiзде бурын бар сездi колдан жасаган жаца терминге тацбасак та, ешкайда кетпейдi, тiлдiк корымызда сакталады. Ал тYбiрi таза орыс, славян тшдершен алынган сездерге казакша балама табуга болады деген пiкiрдi толык куаттаймын...»
деген едi. Терминдерде аударуда кез^етш киыншылыктар туралы бiркатар казакстандык галымдардыц пiрiкiне токталсак: Терминолог - галым Шерубай Курманбайулы: Кез келген улттыц тш нде терминдер аударылуы керек. Бiрак ел-журт болганнан кейiн, мемлекет арасында саяси, гылыми, мэдени байланыстар орнамай турмайды. Сондай эртYрлi карым-катынастардыц нэтижесiнде сез алмасулардыц болуы зацды. Бiрак бiз халыкаралык термин деп танып отырган сездердi ез тшдерше аударып отырган мемлекеттер де бар. Жалпы, бiзде екi YPДiс калыптаскан. Терминдердi халыкаралыктандыру жэне улттык тш негiзiнде аудару - десе, галым 0мiрзак Айтбайулы:
Халыкаралык терминдердi аударатын баламасы табылса, магынасын, угымын бере алса, онда аударып алган жаксы. Бурын тYсiнiгiмiзде болмаган сез болса, сол калпында кабылдауымыз кажет.
Кабылдаудыц да, аударудыц да тэртiбi, жYЙесi, женi бар - деген пш рлер айтады.
Кейбiр мемлекегтiк тiлдегi аударылган терминдердi окысацыз, мэнiн дурыс тYсiнбей каласыз да, оны тYсiну Yшiн алдымен орысшага аударуга тура келедi немесе орысша нускасы болса, сол нуска Yлгiсiн окуыцызга тура келедт Муныц барлыгы кейбiр терминдердiц элi де болса бiр iзге келмей, аудармашыларымыздыц аударма жумысын жYргiзудiц эдю-тэсшдерш толык мецгере алмай отыргандыгын керсетедт
Аударма жумысы барысында аудармашыга ею талап койылады:
1. Костiлдiлiк; 2. Сауаттылык
Аударылатын тiлдердi еркiн мецгерген адамга орыс, агылшын тiлiндегi мэтiндердi казак тiлiне аудару кеп киындык тудырмайды. Аударма жасаушы агылшын немесе орыс тшдершщ ш ю зацдылыктарын, сейлемнщ терец мэнiн тYсiнiп, сейлемдегi сездердщ орналасу тэртiбiн игерiп, стильдiк тургыдан сейлемдi дурыс курай алганы жен. Сонымен катар, тiлдердi еркiн мецгерш кана коймай, аудармашы сол мэтш мазмуныныц багытынан хабары болганы дурыс. 0 з мамандыгыныц мэнiн терец тYсiнген тулга гана аударылатын мэтiнге немесе кужатка терец мэн берiп, ондагы эрбiр сездiц мазмунына, сездердiц стильдш тургыда ез орнын тауып сейлем курып, мэтiн тYзiп, сауатты аударма жумысын жYргiзе алады.
Аударма барысында ец бастапкы мiндет - сейлемдi окып, тYсiнiксiз болса, бiрнеше рет окып, мэнiн тYсiнiп алган жен. Аударылатын дYниенiц агылшынша, орысша баламасын тYсiнбей казак --- 35 ---
тш н е аудару мYмкiн емес. Кейбiр аудармашыларымыз сейлемдi тYсiнбесе де сездердщ орын тэртiбiн сактамай, аудара салады да, ол сапасыз аударма болып шыгады. Сондыктан, сейлемдегi негiзгi угымды тYсiнiп барып кана аударма жYргiзген жен.
Терминдер сездiгiнде терминнiц казакша баламасы табылмаса гана орысша-казакша сездшке жYгiнуге болады. Сонымен катар, сездшке кеп CYЙене бермей, эрбiр сездщ аудармасын ец алдымен сейлемдегi мэнше карай жYгiнiп аударган жен.Техникалык сез т р к е с тургысындагы терминдердiц казакша баламасыныц бiрнеше варианттылыгы кездеседi. Ол варианттылык сездiктерде сол терминнiц эр тYрлi аударылуыныц эсерiнен болады. Мундай жагдайда тYсiнуге жецiл, коп колданыста жYретiн актив аударма сездердi колдану керек.
Аударма жумысында пассив колданылатын терминдер кездесуi мYмкiн. Олардыц казакша баламасы терминдер сездшнде болмаса да орысша-казакша сездште кездесуi мYмкiн. Бiрак аудармашы ол термин сездiц тYпкi мэнш тYсiнгенмен, аудармас бурын ец алдымен оныц кандай термин екенше кез жеткiзуi тиiс. Казак тiлiнiц сездш корында жалпыхалыктык терминдер де болуы мYмкiн. Жалпыхалыктык терминдер - белгш бiр гылым саласында барлык халыктар колданатын латын, француз, т.б. сездер. Ол сездщ этимологиясын аныктау Yшiн С.И.Ожеговтыц «Толковый словарь русского языка» атты сездiгiн карап, ондагы сездщ шыгу теркiнiне мэн берген дурыс. Егер кез-келген сез латын, француз, грек тшдершен алынып, жалпыхалыктык колданыста жYрген термин болса, оны аударудыц ешкандай каж еттш п туындамайды, термин сездi аудармасыз сол кYЙiнде калдырган дурыс.
Терминдердщ кеп белш калькалау аркылы аударылады, ягни сезбе-сез аудару.
Терминдердi аудару мэселесi жауапты эрi мацызды ic. Терминдердiц бiрiздi, жYЙелi болуы Yшiн кепшiлiктiц талкысына усыну керек.
Терминдердi аудару мэселесiнде, орыс тш н ен енген сездердi аударамыз. Алайда халыкаралык терминдердi аударуга болмайды. Мысалы, дYниежYзiнде барлык ел халыкаралык терминдердi тYпнускасында калдырган, одан олардыц тiлi жогалып, курып кеткен жок. Мысалы, эр саланыц, эр мекеменiц iшi самсап турган терминология, тYрлi салада казак тш не енген 20 мыцнан астам халыкаралык терминдер бар екен.
Терминология саласыныц iрi маманы академик 0.Айтбаев гылымда аталып жYрген мына тэсiлдердi атап, оларга талдау жасаган: «1) семантикалык тэсiл, 2) морфологиялык тэсiл, 3) синтаксистiк тэсiл, 4) калькалау тэсш, 5) сез кыскарту (аббревиациялау) тэсiлi». Fалым терминжасамныц семантикалык тэсш н талдай келе, ол пш рлерш темендегiше корытады: «Сонымен, семантикалык тэсш терминжасамныц непзп тэсшдершщ бiрi ретнде терминологиялык лексика кабатыныц толыга, байи тYсуiне Yлкен септiк жасайтын непзп амалдыц бiрi болып табылады. Муныц тагы бiр атап айтылуга тш сп ерекшелiгi сол аркылы жасалган терминдер терминжасамныц езге амалдарына караганда, эрi кыска, эрi нуска болып шыгатыны. Сондыктан да терминжасам процесiнде бул тэалщ сарка пайдаланып отыру кажет». Fалым ецбегiнде калькалау тэсiлi туралы жай аудармадан калькалаудыц айырмасы мэселесше жаксы тYсiнiк берген. Сондай-ак, галым калькалану аркылы жасалган сездердi зат есiм сездер тобына жатады деп танып, калька-терминдердiц екi тYрiн, ягни магыналык жэне магыналык-курылым тургысындагы тYрiн атаган. Оны галымныц ез сезiмен келтiрген дурыс. Ол темендегiдей: «Калькалану тэсш аркылы жасалып, тiлiмiзге енген терминдердi екi ыцгайда карастырып, танып бшу керек сиякты. Бiрi - магыналык калька, ягни сезбе-сез аударма емес, тYбiр сездщ непзп магынасын беру, екш ш ю - магыналык курылымын беру. Бул тэсш бойынша термин сезбе-сез аударылады. Онда сездщ непзп магынасын берумен катар, оныц белшбес белшектерi мен синтаксист^ курылымын да сактау кезделедЬ>.
Казак гылым тш н щ толык калыптасуына тшелей эсер етушi фактор ретiнде терминдердiц дурыс жасалуы оныц емiршендiгiнiц кепiлi екендiгiн профессор К. Хусайын былайша тYЙiндейдi: “Тiлдi зерттеудiц, дамытудыц теориялык негiзi тш бiлiмi болса, осы тiл бш м ш деп мемлекегтiк тiлдiц емiршендiгiн камтамасыз етуге жауапты саланыц бiрi - терминология”.
Терминолог - галым Ш. Курманбайулы “Казак лексикасыныц терминдену YPДiсi” атты жумысында казiргi казак тiлiндегi терминология саласыныц жагдайы жайлы егжей-тегжейлi зерттеу жYргiзген. Автор термин сез бен оныц жасалуына негiз болган термин емес сездщ магыналарын курайтын ортак семаларды аныктауга болады, ал семалар ортактыгы термин сез бен оныц жасалуына
36
непз болган жалпы колданыстагы сез магыналарыныц арасындагы байланысты керсетедi деген пЫ р айтады.
Бурын т л д ж колданыста бар сездер жаца б1р кубылыска атау болуы Yшiн ол езшщ негiзгi тура магынасынан келтiрiндi - ауыспалы магынага кешедi.
Терминдердщ жасалуыныц алгашкы кезецiнде олардыц жарыспалы колданылуы эр тiлде де кездесетш кубылыс. Оныц жагымсыз жагы - б1р мэтiннiц iшiнде немесе б1р окулыктыц iшiнде, болмаса б1р саланыц окулыктарыныц эркайсысында бiр терминнiц казак тш нде эртYрлi болып берiлуi окырманныц (студенгтiц) материалды тYсiнiп кабылдауына кедерп келтiредi.
Терминдердi б1р жYЙеге келтру кеп iздену мен сараптауды жэне уакытты талап етедi.
Нэтижесiнде студенттердщ немесе баска да окырманныц т ш н угынуы жецiл болатын мэтiн немесе кужат Yлгiлерiн усына аламыз. Ал, халыкаралык терминдерге аударма жасамай сол ^ й кабылдау окытушылардыц студенттермен жумысы барысында жецiлдiк тудырары сезсiз. Агылшын т ш н окып жYрген студенке сырттан енген терминдердiц мэнiн тYсiну аса киындык келтре коймасы мэлiм.
Казiргi дамыган заманда терминдердiц магынасын угыну Yшiн тYрлi сездiктер жеткiлiктi, ал сол магынасына сэйкес казак тш н е аудармасын жасау, оныц тiлге сщш кетуi арнайы мамандардыц шеберлiгiне катысты деп ойлаймын.
1. Нелюбин Л.Л. Толковый переводоведческий словарь. - М.,2001ж.
2. Мамаева Г.Б. Эскери саладагы терминдерд1 цазац тшне аудару мэселес1(мацала) 3. Мамаева Г.Б. Свзжасам, терминжасам тэсшдерг олардыц байланысы
4. Эбединова С. Терминология тыцгырыцца т1релд1; Айцын республикалыц цогамдыц газет1, 2010 Интернет квздерг:
1. http://www.wikipedia.org ашыц энциклопедиясы 2. http://www.rusnauka.com
3. http://associatedpress. com
Резюме
Э.С. Баймуратова, А.А. Жаутикбаева. Проблемы перевода терминов в казахском языке
Перевод терминов занимает особое место среди других видов перевода. Практика показывает, что осознанный подход к переводу терминов способствует лучшему усвоению материала, более быстрому темпу работы по переводу специальных текстов, повышает мотивацию и заинтересованность обучаемых в выполнении работы. Чтобы перевести терминологическую единицу, необходимо правильно понять ее смысл, сопоставить содержание и оригинал и подобрать подходящий эквивалент в языке перевода. Особенно содержание должно оставаться неизменным при переводе, его неправильный перевод может привести к полному или частичному искажению всего высказывания. Переводчик несет ответственность за качество перевода. Профессиональная этика занимает важное место в переводческой деятельности, потому что это профессия связана, прежде всего, с передачей информации. Он прежде всего должен ценить работу автора и его труд.
Ключевые слова: перевод терминов, словосочетания, термины, метод, трансформация, научная лексика, проектная работа.
Summary
E.S. Baimuratova, A.A. Zhautikbayeva. Problems of translation of the terms in Kazakh language Translation terms occupies a special place among other types of translation. Practice shows that an informed approach to the translation of terms lead to a better understanding of the material, a faster pace of work on the translation of specialized texts, increases students' motivation and interest in the performance of work. To translate the terminology unit, you must properly understand its meaning, content and compare the original and choose the appropriate equivalent in the target language. Especially the content should remain unchanged in the translation, it mistranslation may lead to full or partial distortion of the whole utterance. Translator is responsible for the quality of the translation. Professional ethics is important in translation work, because it is a profession related primarily to the transfer of information. He must first of all appreciate the work of the author and his work. author opinions and his work.
Key words: translation of terms, phrases, terms, method, transformation, scientific vocabulary, project work.
--- 37 ---
Э О Ж 811.512.122'1
ЦАЗАЦ Т1Л БТЛТМТНДЕГТ С А Н -М 0Л Ш Е Р КА ТЕГО РИ ЯСЫ Н ТАНЫ П-ТАНЫ ТУГА БА Й ЛА Н Ы СТЫ ТАЛАСТАР
А.А. Б акиева - Казац мемлекеттЫ цыздар педагогикалыц университ еттщ 1-курс магистранты, Л.М .Эдшбекова - Казац мемлекетт1к цыздар педагогикалыцуниверситет1
филология гылымдарыныц кандидаты, профессор м.а.
Ацдатпа. Казак тш бшмшщ гылым репнде калыптасып, дамып келе жатканына б1р гасырдан астам уакыт етп. Осы кезец ш1нде казак тш бшм1 тYрлi багыттар мен кезкарастардыц куэс1 болды. Алайда казак тш бшм1нде элi де шешiмiн таба алмай келе жаткан мэселе баршылык. Сондай дау тудырып жYрген мэселенiц бiрi - сан-мелшер категориясы. Макала авторы Ы.Алтынсарин, А.Байтурсынулы ецбектерiнен бастап казiргi галымдардыц ецбектерше дейiн шолу жасай отырып, сан-мелшер категориясын танып-танытудагы кайш^1л^1ктарды сез етедг Бул орайда сан есiм категориясына катысты еш талас тудырып ж^рмеген есептiк сан есiм, жинактык сан ес1м, реттiк сан есiм, белшекпк сан есiмдерге катысты басы ашык мэселелер сез болмай, негiзiнен гылымда элi де орныкты пiкiр калыптаса коймаган тустар гана сипатталды. Сол аркылы зерттеушшер назарын осы мэселелерге аударып, мэселенщ тYЙiнi керсетшедг Осы мэселеге катысты тYрлi зерттеушшердщ карама-карсы пшрлерш келпре отырып, даулы пшрталастардыц не себепп туындап отырганын аныктап, соныц непз1нде казак тш бшмшде калыптаскан гылыми багыттар керсетшедг Макала тш бшм1нде калыптаскан кагидалар мен тужырымдарга жаца кырынан Yцiлiп, оныц ез1нд1к ерекшелтерш тануга жол ашады.
Тушн сездер: сан-мелшер категориясы, сан ес1м, кепттк жалгау, журнак, морфологиялык, лексика- семантикалык, улттык тш бiлiмi.
Казак тш сан-мелшер категориясыныц арнайы сез бола бастаганына екi гасырдай уакыт етп.
Ы.Алтынсарин сын есiмдi «есеп аттары» (имя числительное) деп атап, оган: бгр - один, ею - два, уш - три, тврт - четыре, бес - пять, алты - шесть, он б1р - одинадцать т.с.с. сездердi жаткызса [1], А.Байтурсынулы нэрселердщ есебш hэм ретiн керсететiн сездердi «сан есiм» деп атайды [2]. Сез табы ретiндегi атауы, негiзгi уFым-тYсiнiктер А.Байтурсынулы ецбектерiнде калыптасып, турактанып калды. Fалым тужырымдары кейiнгi Fалымдарда сабактастык тауып келдi. F.Бегалиев, Н.Сауранбаев
«Казак тш н щ грамматикасы», «Казiргi казак тш », «Современный казахский язык», А.Данияров
«Категория множественности в современном казахском языке» [3], «Казак тш н щ грамматикасы», А.Ыскаков «Казiргi казак тiлi» т.б. ецбектерiнде «кептiк категориясы морфологиялык, лексикалык, синтаксиспк тэсiлдер аркылы берiлетiнi» туралы айтылып, кептiк кетегориясыныц морфологиялык тэсiлмен жасалуына -лар/-лер журнаFы; лексикалык тэсiлмен жасалуына кептш жалFауын кабылдамай-ак кептiк мэш бар халык, ел аттары, усак заттар, абстракт зат есiмдер, жинактык уFымды бiлдiретiн сездер ретiнде тулкг, цоян т.с.с. сездер аталып, осы топка ата-ана, усац-т уйек сиякты кос сездер жаткызылып келдц ал синтаксиспк тэсiл аркылы жасалуы деп сан ешм мен зат есiмнiц тркесу^ кайталама кос сездер, топ, аз, элденеше, квп т.б. сездермен тiркесуi тYсiндiрiлдi.
Алайда сан-мелшер категориясын танып-танытуда элi кYнге дейiн шешiмiн таппай келе жаткан мэселелер баршылык. А.Байтурсынулы ецбектерiнде сан мен мелшер (шама) езара жштелген. Сол себептi Fалым: «Нэрсенiц дэл санын бiлуге сураFанда неше? деп сураймыз. Мэселен: «Неше кiсi келедi?» - «Ym raci келедi». Нэрсенiц дэл санын бшуге емес, шамасын Fана бiлуге сураFанда канша?
деп сураймыз. Мэселен: «Канша ^ н жYресiц?»- «Yш-терт кYн жYремiн», - дейдi [4].
А.Байтурсынулы тужырымдары М.Балакаевтыц ецбектерiнде де жалFасын тапкан. Алайда бYгiнгi танда сан ешмдердщ осындай ерекшелiгiне кеп мэн бершмей отыр.
Сондай-ак К Жубановтыц сан есiмдi сипаттауы баска FалымдарFа уксамайды. Fалым заттыц белгiсiн бiлдiруiне байланысты сан ешм мен сын есiмдi бiрге карастырады: «Есiмнiц бiркатары заттыц езш емес, заттыц не iстiц турFылыкты белгiсiн керсетедi. Муныц езi ею тYрлi: сан белгi, сыпат белп. ОсыFан карай бiрiн сан еам , бiрiн сын есiм деймiз. Сын есiм морфологияда -рак, -рек, -лау, - леу косымшаларын, косакты косар буынды езiне ерте алады: цызыл-цызылырац, цызылдау, цып- цызыл; сан ешм морфологияда -ншы косымшасын таFына алады: бес-бесгншг. Сын ешм мен сан ешмнщ екеуi де синтаксисте затты да, iсте де аныктауышты не бiрi бiрiн сала алады: бшк (сын есiм,
38
аныктауыш), тас (зат ешм, аныктауыш), уй (аныкталушы); бес бшк уй; бшк бес уй дегендер сиякты»
[5].
Сан-мелшер уFымын тYрлiше сипаттауына байланысты Fалымдар оны тYрлiше атайды: сан, квантитатив, квптт, сан-мвлшер т.с.с. С.Исаев сан-мелшер категориясыныц орнына кептiк жалFау категориясы, кептiк категориясы сиякты терминдердщ колданылып келгенiн айта келш, кептiк уFымды жекелiкпен катар, бiрге карастыру кажетпгш ескертедi: «К ептк уFым мен 0Fан карама- кайшы жекелiк я даралык уFымныц болуы - жалпы зат атаулы^а тэн касиет. Мiне, осы кептiк жэне жекелш уFымдардыц (грамматикалык маFыналарыныц) аракатынасынан жэне сол уFымныц белгiлi морфологиялык тулFалар аркылы (жекелiктiц арнайы тулFасы болмай, кептiк уFым кептiк жалFау аркылы) берiлуiнен сан-мелшер категориясы туады. Сан-мелшер категориясын (кейбiр ецбектерде к еп тк категориясы деп аталып жYр) тек к еп тк жалFау уFымыныц сыр-сипаттары, кызмет, стильдш ерекшелiктерi т.т. айкындалFанмен, грамматикалык категориялык сипаты ашылмай калар ед^ тек жекелiк (даралык) уFыммен сэйкест, катысты караFанда Fана, оныц категориялык сипаты айкындалады. Сондыктан да эцпме к еп тк жалFау немесе кептiк уFым жайында болса да, ол жерде грамматикалык турFыдан 0Fан карама-кайшы мэндеп жекелiк (даралык) уFым есте болатынды^ын умытпаFан жен» [6, 65-б.].
Сан ешмнщ лексика-семантикалык топтарын жштеуде есептк сан есiмнiц кептiк формасын H.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов топтау сан есiмдерi деп атаса, А.Байтурсынулы, Т.Шонанов, ККемецгерулы окулыктарында ол сан ешм ретiнде сипатталмайды.
КЖубанов ретпк, есептiк, жинактау жэне белшектiк сан есiмдердi атайды да, регтiк сан есiмдердi ез iшiнен тец Yлес тYрi (ею-еюден т.б.); болжал тYрi (бес-он; бестер, он шацты т.с.с.) деп жштейдт I.Кецесбаев, С.Аманжолов есептк, регтiк, белшектiк, жинактау сан ешмдершщ Yстiне топтау жэне болжалды сан еамдерш косып, сан есiмдi 6 ^ а жiктейдi. Бул топтастыру казiргi грамматикаларда да ерiс алып келедi: «Современный казахский язык», «Казак тш н щ грамматикасы», А.Ыскаков «Казiргi казак тiлi» т.б. ецбектер мен мектеп окулыктарында болжалды сан ешм мен топтау сан есiмдерi сан есiмнiц маFыналык топтары ретiнде карастырылуда.
А.Ыскаков былай дейдк «Атау формада турFанда, езi аркылы заттыц бiреуiн емес, жиынын топтап ия камтып атайтын зат ешмдер де бар. Мысалы, сут, ун, жун, алма, ац^гл, вм!р, шындыц, алтын, жел, цуйын деген сиякты зат есiмдердi алсак, олардыц эркайсысы - белгш бiр жеке-дара затты Fана атамайды, оны тобымен атайды. Осындай затты жеке-даралап атамай, оныц жиынын тобымен атайтын зат ешмдердщ кептiк мэндi есiмдер деп атаймыз». Fалым кептiк мэндi есiмдерге мынадай зат есiмдердi жаткызады:
1) суйык заттардыц атаулары: айран, шай, туздыц т.б.;
2) газ тектес заттардыц аттары: азон, бу, тут!н, туман т.б.;
3) уак, унтак заттардыц, уйыскан майда заттар мен бытыранды, таранды, Yгiтiндi заттардыц атаулары: ун, шац, тозац, бетеге, жусан, ж ун туб1т, шаш, юртк, жиде, алша т.б.;
4) дерекшз уFымдарды бiлдiретiн заттардыц атаулары: айла, ацыл, дау, цасгрет, суйешш, шындыц т.б.;
5) ездшнен таботи белшектенбейтш кесек заттардыц атаулары: алтын, цола, цурыш, шойын т.б.;
6) жаратылыс кубылыстарыныц атаулары: боран, жацбыр, цар, жел, цуйын т.б. [7].
Fалым <0^ ^ таботаты жаFынан кептiк мэндi бiлдiретiн зат ешмдер», «табиFи жуп болып келетш зат есiмдер (аяц, квз, цулац, етш, байпац, туфли, кеб1с, бэтецке, шацгы т.б.)» мен «нэрсенщ я заттыц белшбейтш таботи белiмi я атауларын да (кебiнесе, кемекшi ешмдер, мысалы: асты, уст i, жаны т.б.)» осы топка жаткызады.
А. Данияров семантикалык тэсшге (лексикалык) халык аттары (орыс, цазац, взбек, найман), хайуан аттары (жылцы, сиыр, арыстан, аццу), косарлы дене мYшелерiнiц аттар (квз, цулац, буйрек, цол, аяц), санауFа кенбейтiн заттардыц аттары (цумырсца, квбелек, цамыс, сулы, шыбын), жинактык уFымды бiлдiретiн сездердi (мал, агаш, швп) жаткызады [7]. Бул орайда Fалым Ы.Мамановтыц устанымы мYлде белек. Fалым казак тiлiнде кептiк форманыц непзп маFынасы - бiртектi жалпы ешмдердщ бiреуден артык, кеп екенш бiлдiру екенiн негiзге ала отырып, к еп тк форманыц негiзгi сездiц семантикасына, контекске байланысты, негiзгi маFынасынан баска, бiрнеше жанама косалкы маFына (маFыналык кырлар) бiлдiретiнiн ескертедi: «Казак тш нде грамматикалык к еп тк форма бiреу-ак. Ол -лар/ -лер, -дар/ - дер, - тар/ - тер косымшалары аркылы жасалады. Казак тш нде жалпы --- 39 ---