Pavlodar State Pedagogical University, Pavlodar, Kazakhstan
On the Reflection of Urban Identification in the System of Urbonyms
Abstract. As the process of urbanization gathers pace in the modern Kazakhstan, the city linguistic- and-communicative life becomes an inexhaustible source of research for domestic linguists. The urbonyms study is considered a part of onomastics, which focuses on issues of creation and functioning of urbonyms, i.e. names of intracity objects. In Pavlodar there are over 40 groups of such nominations, which are studied by the author of this article, primarily from the linguistic point of view. However, the author proposes to expand the research field of linguistic urban studies attempting to identify interrelation between the city’s urban system and its identity. Such approach to linguistic subject-matter is new to domestic linguistics and is therefore of interest to researchers.
Keywords: urbonimicon, urbonim, onomasticon, identity, nomination, functioning, interrelation, presentation
References
1 Podol’skaja, N.V. Slovar’ russkojonomasticheskoj terminologii [Dictionary of the Russian Onomastic Terminology. 2nd ed.]. (Nauka, Moscow, 1988. – 192 p.). [in Russian]
2 Shherbak A.S., Kazankova A.A. Kreativnye tendencii v sfere sovremennyh urbanonimov [Creative endencies in the sphere of modern urbanonyms] // Vestnik Tambovskogo universiteta.
Serija Filologicheskie nauki i kul’turologija. [Bulletin of the Tambov University. Philological Sciences and Culturology Series] - 2016. - T. 2, vyp. 4 (8) - P. 12-16. [in Russian]
3 Sujunova G.S. O kriterijah klassifikacii urbonimov Pavlodara [On the criteria for the classification of Pavlodar-related urbonyms] // Nauchnyj rezul’tat. Ser. Voprosy prikladnoj i teoreticheskoj lingvistiki. [Scientific results. Issues of applied and theoretical linguistics Series]
Ekaterinburg. – 2016. - Tom.1. - № 1(7). -Р. 59-63; Sujunova , G.S. Teoretiko-prikladnye aspekty lingvisticheskoj urbanistiki. Monografija [Theoretical and applied aspects of linguistic urban studies Monograph] / Sujunova G.S. Lulu Press, Inc. Raleign, Nort Carolina, USA, 2016. - 169 p.;
Sujunova G.S., Andrjushhenko O.K., Tokatova L.E., Garpnina E.P. Obshhekul’turnyj landshaft Pavlodara. / Kollektivnaja monografija. [The general cultural landscape of Pavlodar. / Multi- authored monograph]. (Zijatker, Semej, 2017. - 270 p.). [in Russian]
4 Madieva G.B. Onomasticheskie issledovanija v Kazahstane // Voprosy onomastiki [Onomastic research in Kazakhstan // Onomastic issues] - 2010., № 8. Ekaterinburg: izd-vo UFU. - P.157-167. [in Russian]
5 Imanberdieva S.Q. Kaladagy tagamhana ataulary: avtoref. dis. nasoisk. … kand. filol. nauk.
[author’s abstract in candidacy for a degree of cand. of phil. sciences] (Almaty, 2001).; Koshpanova Zh.B. Nominacija v pragmonimii// VestnikKazNUim. Al’-Farabi. Serijafilol. [Nomination in Pragmonia, Bulletin of KazNU. Al-Farabi. Phil.Series] – 2004.- № 6(78). 189 p.; Anarbekova U.U. Vlijanie jazykovoj situacii na naimenovanie torgovyh centrov goroda Almaty // Gorodskoj onomastikon // Materialy Mezhd. nauchno-teoret. onlajn-seminara molodyhissledovatelej.
[Influence of the language situation on naming of shopping centers in Almaty // Urban onomastikon // Proceedings of the international scientific theoretical online workshop of young researchers.].
(Izdatel’stvo VGSPU «Peremena», Volgograd, 2015. - 31-36 p.). [in Russian]
6 Zharqynbekova Sh.Q., Qonyratbaeva Zh.M. Godonimder tarihi - mәdeni derekkөz retіnde //
L.Gumilev atyndagy EYU-nіn Habarshysy. Gumanitarlyk gаlymdar serijasy. - 2015, Astana, № 5 (108). 71-77 b.; Zharkynbekova Sh.K., Kairova M.K., Maukara A. Principy nominativnoj politiki urbanonimicheskoj sistemy gorodskogo prostranstva // Vestnik ENU im. L.Gumileva. [Principles of the nominative policy of the urbanonymicsystem of urban space // Bulletin of the ENU named after L.N. Gumilyov.] 2016. - № 5 (114) - 65-72 p. [in Kazakh]
7 - URL: -httр: //cyberpedia.su/4x8594.html (Data obrashhenija[Date of search]21.06.2018 g.).
8 Hves’ko T.V. Sposob yobrazov anijatoponimov // Voprosy k ognitivnojlingvistiki. [Methods of the formation of toponyms//Issues of cognitive linguistics.]. 2009. - № 1. – Р. 107-111. [in Russian]
9 Mezenko A.M. Urbanonimija kak jazyk kul’tury // Uchenye zapiski Tavricheskogo nacional’nogo universiteta im. V.I.Vernadskogo – Serija «Filologija. Social’naja kommunikacija» [Urbanonymy as a language of culture//Scholarly notes of the Tavricheskiy National Universitynamed after V.I.Vernadsky - «Philology. Social Communication” Series] - 2011. - Tom 24 (63) - № 2. -392 р.
10 Dushechkina E.V. Onomasticheskoe prostranstvo, ili chto, kak i pochemu my nazyvaem //
Shmeleva T. V. Onomastika: ucheb. posobie. [The onomastic space, or what, how and why we call thigs // Rev. of: Shmeleva T.V. Onomastics: Textbook]. (Slavjansk-na-Kubani: 2013. - 157 р.). // Voprosyonomastiki: [Onomastics issues] (UFU, Ekaterinburg. - 2014. - №1 (16) - 173р.).
11 Gorodskojonomastikon // MaterialyMezhd. onlajn-seminaramolodyhissledovatelej. [Urban onomasticon // Proceedings of the international online workshop of young researchers].
(Izdatel’stvo VGSPU «Peremena», Volgograd, 2015. - 260 р.).
12 Golomidova M. V. Urbanonimicheskij dizajn: k voprosu o nazvanijah v n u t r i g o r o d s k i h ob’ektov [Urbanonymic design: on the question of the names of intracity objects] // Voprosy onomastiki [Onomastics] - 2015. - № 1 (18). – Р. 186-196. [in Russian]
13 Abduali K., ZharkynbekovaSh.K. Normativno-pravovye osnovy kazahskoj onomastiki [Normative-legal foundations of Kazakh onomastics] // Vestnik KazNU im. Al’-Farabi. Ser. Fil [Bulletin of KazNU named after. Al-Farabi. Phil.Series]. – 2015. - № 5 (157) - Р. 4-9. [in Russian]
14 Zharkynbekova Sh.Q., Аbdualiuly B. Godonimder zhүjesі: koshe ataulary qalaj ataluy tiіs? //
Vestnik ENU L.Gumileva [Bulletin of ENU. L.Gumilev]. - 2017 g. - № 1 (116).- Р. 31-42. [in Kazakh]
15 Vepreva, I.T. Chelovek v kommunikativnom prostranstve Ekaterinburga. [A person in the communicative space of Ekaterinburg] /Vepreva I.T. - Tomsk, 2006. - Р. 42-51. [in Russian]
16 Fedotova V. Reprezentacija regional’noj identichnosti v jergonimicheskom pole Kubani [Representation of regional identity in the ergonomic field ofKuban// Politicheskaja lingvistika. //
Political linguistics.]. - 2016. - № 6 (60) - Р. 85- 92. [in Russian]
17 Shherbak A.S. Processy nominacii v russkom urbanonimikone // Vestnik TGU. Gumanitarnye nauki. Jazyk. Poznanie. Kul’tura. [Nomination Processes in Russian Urbanonymics] //Bulletin of TSU. [Humanitarian sciences. Language. Cognition. Culture.] - 2015. - T. 20, vyp. 10. - 199 p.
[in Russian]
Сведения об авторе:
Сүйінова Г.С. – филология ғылымдарының докторы, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университетінің профессоры, С.Торайғыров к., 58, Павлодар, Қазақстан
Suynova G. - Doctor of Philology, Professor of Pavlodar State Pedagogical University, Torajgyrov str. 58, Pavlodar, Kazakhstan
ХҒТАР: 16.21.45
С.А. Сұлтанбекова
Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан (Е-mail: [email protected])
Неміс тіліндегі аффиксті жаңа мағыналы туынды сөздердің прагматикалық аспектілері
Аңдатпа. Лингвистика дамуындағы соңғы бағыттардың бірі - тілдегі жаңа сөздердің қыз- метіне прагматикалық көзқарас тұрғысынан автор мақалада неміс тіліндегі жаңа сөздердің, оның ішінде аффиксті тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің прагматикалық мағынасын қарастырады.
Мақаланың мақсаты - неміс тіліндегі аффиксті жаңа мағыналы туынды сөздердің прагматикалық компоненттерін талдап көрсету болып табылады. Бұл мақсат жаңа сөздерге компонентті талдау жа- сай отырып, жүзеге асырылды. Нәтижесінде автор белгілі бір аффикстің тілдегі бұрыннан бар сөзге жалғана отырып, сол туынды сөзге жаңа мағына беріп қана қоймай, прагматикалық мағынаның ин- тенсионалды, импликационалды және эмоционалды компоненттеріне ие болатындығын көрсетеді.
Түйін сөздер: туынды сөздер, аффиксті тәсіл, прагматикалық мағына, интенсионалды, им- пликационалды және эмоционалды компонент.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2018-124-3-185-191 Кіріспе. Заманауи қоғамның технократты өркениеттен антропогенді өркениетке көшуіне байланысты адам, оның ішкі әлемі мен мәдениеті, оның мәдениетін қалыптастыр- ған қоғам және адам мен қоғам қызметінің нәтижесі ретінде оның тілі бірінші орынға шығады. Прагматика лингвистиканың бір бөлімі ретінде тілдік қызметті қоғамдық құбылыс ретінде, тілді адамдардың қоғамдық қарым-қатынасының басты құралы ретінде зерттейді.
Прагматика тілде сөйлеуші мен тыңдаушының ниеті сияқты факторлардың тілге әсер етуін және олардың арасындағы қатынасын қарастырады. Басқаша сөзбен айтқанда, прагматика қоғамның немесе белгілі бір адамдардың психикасына (ойына, сезіміне, ер- кіне) әсер ету мақсатында қолданылатын тілдік құралдарды, олардың ерекшеліктері мен тілдік заңдылықтарын зерттейді.
Тақырыптың өзектілігі: Прагматика ұзақ уақыт бойы негізгі нысан ретінде ай- тылымды және сөйлеу актілерін зерттеп келді, ал қазіргі уақытта тілдік бірліктердің праг- матикалық потенциалын зерттеу үрдісі дамып келеді.
Прагмалингвистикадағы семантика мен прагматиканың ара жігін ашып көрсетудің маңыздылығына келер болсақ, қазіргі кезде лингвистикада прагматика мен семантиканы қарама-қарсы қойып зерттейтін және екеуін бір-біріне байланыстыра отырып зерттейтін екі бағыт бар. Лич Дж. өз еңбегінде сөз мағынасының семантикасы мен прагматикасы- ның аражігін ашып көрсететін негізгі постулат ретінде: семантика «Сөз нені білдіреді?»
деген сұраққа жауап берсе, прагматика «Осы сөзді қолдана отырып сөйлеуші не айтқысы келді?» деген сұраққа жауап береді, яғни семантика екі жақты қарым-қатынасты зерттесе, прагматика мағынаны үш жақты қарым-қатынас ретінде зерттейді деп атап көрсетеді [1, 61]. Дегенмен, біз семантика мен прагматиканы қарама-қарсы қойып зерттейтін бағытты емес, осы екі бағытты бір-бірін толықтырып тұратын, бір-бірімен тығыз байланысты деп қарастыратын бағытты ұстанамыз.
Мақала объектісі ретінде неміс тілінің 2017 жылғы wortwarte.de сайтында тіркел- ген аффиксті жаңа сөздеріне (туынды сөздерге) прагматикалық талдау жасалды. Мақа- лада «жаңа сөз» термині қолданылады себебі аталған сайтта тіркелген жаңа сөздердің
барлығы «неологизм» атауына сәйкес келе бермейді. Мақала материалы ретінде неміс тілінің аффиксті тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің прагматикалық ерекшеліктері қарастырылады.
Әдеби талдау нәтижелері: Сөздің прагматикалық компонентін қарастырған еңбек- терді саралай отырып, шын мәнінде сөз және аффикстер арқылы берілетін прагматикалық ақпарат ауқымының кең екенін байқаймыз. Осы еңбектердің ішінде мақала мақсатына қол жеткізуді мүмкін ететін бірқатар еңбектерге талдау жасап көрелік.
Жаңа сөздердің өзіндік прагматикалық ерекшеліктері болады, орыс халқының көрнекті ғалымы В.И.Заботкинаның тұжырымдамасы бойынша жаңа сөз прагматикалық тұрғыдан 4 рет ерекшеленеді: 1) өмірге жаңа сөзді келтіретін себеп-салдар жиынтығын- да прагматикалық ынталандыру едәуір рөл атқарады; 2) жаңа сөздің пайда болу үдерісіне мәнмәтіннің прагматикалық маңызы бар параметрлері, оның ішінде ең алдымен жаңа сөзді жасаушы адамның жеке тұлғасы қатысады; 3) қоғамдағы жаңа сөздің әдеби тіл нормасы- на еніп, тұрақталу (конвенционализациялануы) үдерісінде жаңа сөзді қабылдаушы жеке тұлғаларға қатысты прагматикалық факторлар өзіндік рөл атқарады; 4) жаңа сөз тілге ене отырып, өздері қолданылатын мәнмәтіндердің жаңа, маңызды прагматикалық қасиеттері- не, жаңа мәнмәтіндік сиппаттарына ие болады [2, 112 б.]. Осы тұжырымдаманың алғашқы 3 жағдайы сөздердің сыртқы прагматикалық ерекшеліктерін қарастырады деп ұйғарылса, соңғы тармағы сөздердің ішкі прагматикалық сипаттарын саралайды деп түйіндеуге бола- ды. Ұсынылып отырған тұжырымдаманың соңғы тармағына сүйене отырып, осы мақала- да wortwarte.de сайтында неміс тілінің аффиксті тәсіл арқылы жасалған жаңа сөздерінің (2017ж.) ішкі прагматикалық сипаттары қарастырылады [3].
Ғалым Апресян Ю.Д. өз еңбегінде прагматиканы тілдік бірлікте (лексема, аффиксте, граммемада, синтаксистік құрылымда) бекітілген мазмұн деп түсінуді ұсынып: 1) Сөйле- ушінің шындыққа көзқарасын жеткізуші; 2) сөйлеушінің берілген хабарламаға көзқарасын жеткізуші; 3) сөйлеушінің адресатқа көзқарасын жеткізуші; деп қарастыру қажеттігін жет- кізеді [4, 4-6]. Осылайша, көрнекті ғалым Ю.Д.Апресянның прагматикалық ақпараттың тіл жүйесінің барлық деңгейіне тән екендігін нақты атап көрсете отырып, прагматикалық ақпа- рат тек сөз деңгейінде ғана емес, сонымен қатар аффикстерге де тән екендігін нақтылайды.
Прагматикалық мағына тұрғысынан белгілі бір аффикс жаңа жасалынатын сөзге жалғана отырып, сөз мағынасының интенсионалды, импликационалды және эмоционалды компо- ненттері бар прагматикалық жаңа сипатына ие болуына сеп болады.
Мақалада сөздің лексикалық мағынасының ғалым М.В.Никитин ұсынған [5, 31-43]
және ғалым В.И. Заботкина ең алғаш жаңа лексиканың прагматикалық аспектісін талдау- да қолданған құрылымына сүйенеміз. Осы еңбекке сәйкес сөз мағынасы құрылымында 1) интенсионалды (мағынаның ядросы); 2) импликационалды (денотатқа қатысы бар бар- лық стереотиптік ұғымдар); 3) эмоционалды-бағалаушылық элементтер болады деген ойын тұжырымдай отырып, сөз мағынасын 3 топқа бөліп қарастырады.:
1) Интенсионалды прагматикалық компоненттері бар сөздер;
2) Эмоционалды прагматикалық компоненттері бар сөздер;
3) Импликационалды компоненттері бар сөздер;
Бірінші топқа интенсионалды компоненті бар, табиғатынан атауыш (анықта- уыштық) сөздер, яғни гетеросемалық бірліктер кіреді. Бұл сөздер мағынасында сол сөз- дерді анықтайтын денотат белгілері эксплицитті түрде берілген. Әдетте мұндай сөздер кәсіби параметр бойынша аясы тар, нақты қызмет салаларында қолданылуға бағытталған.
Жаңа лексикалардың екінші тобына мағынаның эмоционалды компоненттері бар сөздер енеді. Бұл топтағы сөздер әдетте моносемалы болып келеді және бірінші топтағы сөздер- ден айырмашылығы нақты референттік сәйкестігі жоқ, бір ғана белгіге ие сөздер. Бұл әдет- те эмоционалды реңк сипаттағы сөздер болып келеді.
Үшінші топқа прагматиканың импликационалды компоненті бар сөздер енеді. Бұл сөздерді дұрыс қолдану оқытылып отырған шет тілінің еліне, дәстүріне, мәдениетіне бай- ланысты білімді қажет етеді. Импликационалды компоненті бар сөздер атауыш немесе пре- дикатты сөздер бола алады. Бұл топқа әлеуметтік мәртебесі бойынша сөйлеушінің жасы, этносы және жыныс айырмашылығына байланысты шектеулі сөздер кіреді. Кей кездері екінші топ пен үшінші топ сөздерінің прагматикалық компоненттері бір-бірімен қиылыса отырып, бір-бірін толықтырып отырады.
Сонымен қатар, бір сөзде түрлі прагматикалық компоненттердің болатындығын ескеруіміз қажет [2, 89 б.]. Сөздің лексикалық мағынасы құрылымын келесі диаграммадан көруге болады:
Диаграмма 1. Сөздің лексикалық мағынасы құрылымы
Мақалада неміс тіліндегі wortwarte.de сайтында 2017ж. тіркелген жаңа сөздердің ішіндегі тек аффиксті тәсіл арқылы жасалған туынды сөздерді осы 3 топқа бөле отырып қарастыру ұйғарылды.
Нәтижелері мен талдаулары: Мақала материалы ретінде неміс тілінің тек бір жыл (2017ж.) ішінде тіркелген жаңа сөздерінің, оның ішінде тек прагматикалық сипатқа ие аф- фиксті тәсіл арқылы жасалған жаңа мағыналы туынды сөздеріне прагматикалық талдау жасауға талпыныс болғандықтан, жаңа сөздерге статистикалық талдау және сөздердің про- позицоналды модельдеріне талдау жасау мақсаты болмады. Аффиксті туынды сөздерге талдау нәтижесі көрсеткендей, белгілі бір аффикстің қандай прагматикалық компонентті білдіретіндігін және прагматикалық мағынаның қай апектісімен (интенсионал, имплика- ционал және эмоционал) байланысты екендігін талдай отырып, мына нәтижелерге қол жеткізілді. Сөзалды грек, латын терминбөлшектері (термин Ш.Құрманбайұлы) [6, 506]:
Chrono-, Bio-, Krypta-, Mikro-, Semi- Ultra-, ver-және сөз тудырушы жұрнақтар: -aktiv, -lastig, - bonus көмегімен жасалған туынды сөздерде интенсионалды прагматикалық компонент ба- сым. Chrono-, Bio-, Krypta-, Mikro-, Super-, Semi- сөзалды грек, латын терминбөлшектері және сөзтудырушы қосымшалар -aktiv, -lastig, - bonus көмегімен жасалған туынды сөздерде негізінен кәсіби-әлеуметтік параметрі айқын көрініп, қолданылатын аясын айқын бағыт- тап тұрады. Аталған терминбөлшектер мен сөзтудырушы қосымшалар тілдегі бұрыннан бар сөзге жалғана отырып, жаңа мағыналы туынды сөздің интенсионалды компоненті бар прагматикалық мағынасын қалыптастырады. Мысалы: der Chronobiochemiker жаңа сөзін- де тілдегі бұрыннан бар «Biochemiker» сөзі «биохимик» маманын білдірсе, «Biochemiker»
сөзінің алдына Chrono- сөзалды терминбөлшегі тұрған жағдайда, жаңа мағыналы туынды сөздің интенсионалды прагматикалық мағынасы жай ғана «биохимик» маманын емес,
«тірі организмдердің уақытша (циклдік) құбылыстарын, күн мен айлық ырғақтарға бейім-
делуін зерттейтін химия саласының маманы» екендігін білдіреді де, der Chronophysiologe жаңа мағыналы туынды сөзінде Chrono- сөзалды терминбөлшегі тілдегі бұрыннан бар
«Physiologe» сөзінің алдына қойылып, прагматикалық мағынасы бойынша «тірі орга- низмдердің биологиялық ритмдеріне байланысты өмірлік қызметін зерттейтін физиолог маман» екенін білдіріп, кәсіби-әлеуметтік параметр бойынша интенсионалды компо- ненті бұл сөздердің медицина саласында қолданылатын сөздер екенін анық көрсетіп тұр.
Der Bioliberalismus жаңа мағыналы туынды сөзіндегі тілдегі бұрыннан бар «Liberalismus – либерализм» сөзі «демократиялық еркіндік пен парламентаризмді жақтайтын саясат- ты» білдірсе, осы сөздің алдына Bio- сөзалды терминбөлшек қойылған жағдайдағы жаңа мағыналы туынды сөздің интенсионалды прагматикалық мағынасы «адамның өмір сүруін генетикалық әдістер арқылы жақсарту (тұқым қуалаушылық аурулардың алдын-алу т.б.с) немесе төмендетуді көздейтін саясат» болып, ситуативті вариативтілігі бұл сөздің саясат саласында қолданылатындығын меңзеп тұрғанын көруге болады. das Bio-Printing туынды сөзінде тілдегі бұрыннан бар «Printing - басып шығару» дегенді білдірсе, осы туынды сөзді қолдана отырып сөйлеуші «Printing» сөзінің алдына Bio-сөзалды терминбөлшегін қоя отырып, «адам мүшелерінің тірі клеткалардан тұратын сандық модельдерін дайындау»
прагматикалық мағынасында қолданып, кәсіби-әлеуметтік параметрі бойынша медицина саласына бағытталған сөз екенін көрсетеді. Сөйлеуші «Valuta» халықаралық терминінің алдына Krypta- сөзалды терминбөлшегін қоя отырып, die Kryptovaluta туынды сөзінің
«жаңа технологиялар мен үкіметтің бақылауынсыз жүргізуге негізделген төлемдер мен ақша аударымдарының жылдам әрі сенімді жүйесін білдіретін сандық валютаның түрі»
прагматикалық мағынасының интенсионалды компонентін басым етіп көрсетіп тұр. Осы тектес тағы бір мысал der Krypto-Miner туынды сөзіндегі «Miner – шахтер» сөзінің ал- дына қойылған Krypta - терминбөлшегі жаңа сөздің прагматикалық мағынасын «компью- тер саласындағы «крипто-бағдарлама» деп өзгертіп, интенсионалды компоненті көрсетіп тұрғандай компьютер саласына бағыттайды, сонымен қатар, «das Crypto-Asset - крипто-ак- тив» банк сферасында, die «Kryptowirtschaft - крипто-өндіріс», өндіріс саласында, «die Kryptodevise - ақша аударудың крипто тәртібі» банк аясында қолданылатын туынды сөз- дердің интенсионалды компоненттері осы сөздердің кәсіби параметрі бойынша қолда- нылу аясын көрсетіп тұр. die Mikrostatistik туынды сөзінің интенсионалды прагматикалық мағынасы «микроақпарат» ақпарат-құралдары саласына бағытталған сөз екенін білдірсе, semiurban сын есіміндегі «қалалалық» деген мағынадағы «urban» сөзіне semi- сөзалды қо- сымшасы жалғана отырып, туынды сөздің мағынасы «жартылай қалалық» болып өзгеріп, сөздің интенсионалды компоненті құрылыс саласында қолданылатындығын көрсетіп тұр.
Ultraeingängig туынды сын есіміндегі тілдегі бұрыннан бар «eingängig - оңай есте қала- тын» сөзіне жалғанған ultra- сөзалды терминбөлшегі сөздің интенсионалды прагматикалық мағынасын «өте жоғары деңгейде есте қалатын» деп өзгертіп, бұл жаңа сөзді ән-әуен са- ласында қолдануға болатындығын көрсетіп тұр. verhashtagen туынды етістігіндегі тіл- дегі бұрыннан бар «hashtagen» сөзінің мағынасы «хабарламадағы бірнеше сөзді белгілеу -хэштегтеу» болса, бұл сөзге ver- сөзалды жұрнағы жалғанған жаңа сөзінің интенсионал компоненті осы сөзді қолданушының «хабарламадағы белгілі бір сөздерді ерекше көңіл күймен белгілеу» мағынасын білу керектігін көрсетіп, компьютер саласына бағыттап тұр.
Неміс тілі жаңа сөздерінің импликационалды компоненті бар прагматикалық мағы- насы негізінен Extra-, mega-, hinein-, horror-, hyper-, über-, ent- сөзалды жұрнақтары мен сөзалды терминбөлшектері және -schwach, -faul, -intensiv, -bonus, -aktiv, -lastig сөзтуды- рушы қосымшалары арқылы жеткізіледі. Alltagsaktiv жаңа сын есімінің Alltags сөзіне -aktiv сөзтудырушы қосымшасы жалғана отырып, туынды сөздің мағынасы «күнделікті белсенді ететін» деген мағына береді. Бірақ та сөйлеуші осы сөзді қолдана отырып, сөздің прагматикалық мағынасының импликационалды компоненті бойынша бұл сөзді тағамтану
саласында, «тағамды тұтынған жағдайда құрамында күнделікті белсенді ететін қоспасы барлығы» жайлы білімі болуын қажет етеді. Assetlastig туынды сөзіндегі тілдегі бұрын- нан бар «asset – актив» сөзіне -lastig сөзтудырушы қосымшасы жалғанып, прагматикалық мағынасы жағынан осы сөзді қолданушы экономика саласындағы «көп пайда әкелетін, арзан актив» екендігін білуі қажет. der Verspätungsbonus туынды сөзіндегі тілдегі бұрын- нан бар «die Verspätung» сөзі «кешіктіру» деген мағынаны білдірсе, терминбөлшек
«-bonus» жалғанып, туынды сөздің прагматикалық мағынасы «уақыты өтіп кеткен (би- лет) затты» білдіріп, импликационалды компонентін басымырақ етіп тұр. Horrortripartig туынды сын есіміндегі «trip» сөзінің алдына қойылған horror- сөзалды қосымшасының көмегімен осы сын есімнің импликационалды компоненті бұл сөздің медицина саласын- дағы «операция алдындағы қорқынышы басым дайындық пен операция залына өтетін қысқаша «саяхат» екендігін білуді қажет етеді. Herzensfaul жаңа сын есіміндегі тілдегі бұрыннан бар «herzen(s)» сөзіне жалғанған сөзтудырушы қосымша –faul бұл сөзге «жүрек ақылсыздығы» сияқты жаңа мағына беріп, сөйлеушінің белгілі бір адамның іс-әрекетін теріс бағалағандығын білдіріп, бейресми мәнмәтінде қолданылуға бағытталған импли- кационалды компонентін басымырақ етіп тұр. Сөйлеуші белгілі бір адресатқа осы сөзді қолданар болса, онда ол адресатқа «тіл тигізгендігін» және ол екеуінің арасындағы диалог бейресми түрде болып жатқандығынан хабар береді. Entmännlichen туынды етістігі мыса- лында тілдегі бұрыннан бар «männlichen» етістігіне жалғанған Ent- сөзалды қосымшасы
«ер адамнан бастау алатын «Отче Наш» сияқты діни мәтіндердегі ер адам бастамасын жою» деген импликационалды компоненті бар прагматикалық мағынада қолданылады.
Hypereskalieren туынды етістігіндегі тілдегі бұрыннан бар «eskalieren» етістігінің алды- на қойылған «Hyper-» сөзалды терминбөлшегі жаңа сөздің прагматикасын «белгілі бір оқиғаны немесе әңгімені гипер-өте кең ауқымда өршіту» деген мағынадағы импликаци- ялық компонентін басымырақ етеді. Hacklastigen туынды сын есіміндегі «кесу, шаншу»
мағынасындағы «hack» етістігіне «-lastig» және «-en» сөзтудырушы жұрнағы жалғанып, тағамтану саласында «толық спектрлі» тағам түрлерін ұсынушы болып, импликацияла- нады.
Ал, das Wohlfühlhäuschen мысалындағы «Haus» зат есіміне тіркелген «-chen» сөзту- дырушы қосымшасы бұл зат есімнің прагматикалық мағынасын «өзін жақсы сезінуге бо- латын кішкентай үй» деп, сөйлеушінің бұл зат есімге деген эмоциясын, яғни сүйіспен- шілігін анық көрсетіп тұр, сондықтан да бұл зат есім эмоционалды компоненті басым прагматикалық мағынаға ие сөз болады.
Жоғарыдағы мысалдардан көріп отырғанымыздай, барлық жаңа сөздерде тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағынасынан бөлек, аффикс жалғанған жағдайдағы туынды сөз- дердің прагматикалық мағынасында интенсионалды, импликационалды және эмоцио- налды компоненттері болады.
Қорытынды: Нәтижелер мен талдаудан көріп байқағанымыздай, сөздермен қа- тар аффикстер де прагматикалық мағынаға ие және негіз сөзге жалғана отырып туынды сөздің прагматикалық мағынасын интенсионалды, эмоционалды және импликационалды компоненттерге қарай бағыттайды. Дегенмен, кейбір жағдайда сөздің өзі тек бір прагма- тикалық компонентке ие болса, аффикс жалғанған туынды жаңа сөзде бірнеше прагмати- калық компоненнтің орын алатындығын ұмытпауымыз тиіс.
Алдағы уақытта неміс тілінің жаңа мағыналы туынды сөздерінің прагматикалық мағынасын пропозиционалды модельдерімен байланыстыра қарау жоспарланып отыр.
Осы жоспарды жүзеге асырған жағдайда, аффикстердің нақты қандай түрі сөзжасамда өнімді екендігін анықтап, сол өнімді аффикс қандай прагматикалық мағынаға ие екенін көруге болады.
Әдебиеттер тізімі
1 Leech J. The Principles of Pragmatics / J. Leech (Lnd: Longman, 1985.- 285 p.).
2 Заботкина В.И. Слово и смысл / В.И. Заботкина - Москва: Российский государственный гуманитарный университет, 2012. - 427 c.
3 Deutsch Affiliate-Ansatz [Электронды ресурс] – URL: http: www.wortwarte.de (дата обра- щения 21.06. 2017)
4 Апресян Ю.Д. Прагматика и лексикография: прагматическая информация для толкового словаря // Пропозициональные предикаты в логическом и лингвистическом аспекте. Тези- сы рабочего совещания. / Ю.Д. Апресян - Москва: Институт языкознания АН СССР, 1987.
- 278 с.
5 Никитин М.В. Лексическое значение в слове и словосочетании: спецкурс по общей и анлийской лексикологии. / М.В. Никитин - Владимир: Изд-во Владимирского пед. ин-та, 1974. – 222 с.
6 Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы. Зерттеулер. / Ш. Құрманбайұлы - Алматы:
Сардар, 2014. - 902 б.
С.А. Султанбекова
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан Прагматические аспекты новых аффиксальных дериватов немецкого языка
Аннотация. Одной из последних тенденций в развитии лингвистики является прагма- тический аспект новых слов. С данной точки зрения автор рассматривает прагматическое зна- чение аффиксальных дериватов немецкого языка.
Цель статьи - определить прагматические составляющие аффиксальных дериватов на немецком языке. Эта цель была достигнута с помощью компонентного анализа новых слов. В результате автор указывает, что аффикс прибавляясь к каноническим словам языка дает новый смысл производному слову. В свою очередь новое производное слово может обладать интенси- ональным, импликациональным и эмоциональным компонентами прагматического значения.
Ключевые слова: новые дериваты, аффиксный способ, прагматическое значение, ин- тенсиональный, импликациональный и эмоциональный компоненты.