тех самых механизмов, который дает возможность сесть всем участникам за стол переговоров, почувствовать азиатское единение, несмотря на все противоречия.
Список использованных источников
1. Выступление Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева на 47 сессии Генеральной Ассамблеи ООН // akorda. kz/.
2. Послание Президента Республики Казахстан – Лидера Нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050». Новый политический курс состоявшегося государства», 14.12.2012 // akorda.kz/.
3. Poujol C. Le Kazakhstan. –PUF, 2000.
4. Cummings S. Kazakhstan: power and the elite. –NY. 2005.
5. Gumppenberg M. Nation and state-building in Kazakhstan. - Vienna, 2005.
6. Олкотт М. Казахстан. Непройденный путь. –М., 2003. С. 273.
7. Современные международные отношения и мировая политика / отв. Редактор Торкунов В.А. - М., 2004.
8. Цыганков П.А. Теория международных отношений /учебник пособие. - М., 2002.
9. Бажанов Е.П. Актуальные проблемы международных отношений. Избранные труды в 3- томах, М., -2001 Современный мир. - М., 2004.
10. Богатуров А.Д., Косалапов Н.А., Хрусталев М.А. Очерки теории и политического анализа международных отношений, -М., 2002.
11. Гаджиев К. Геополитика. - М.: Международные отношения, 1997
12. Гумилев Л.H. От Руси к России. — М: ООО «Издательство АСТ», 2002. — 392 с.
13. Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика, политология. - Алматы: КИСИ, 2000; Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. - Алматы. 2005. - T.I, Алматы, 2009. - T.V.
14. Султанов Б. Многовекторная внешняя политика Казахстана. // Казахстан сегодня. Под ред. Султанова Б. - Алматы, 2009.
УДК 598.51
АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ ҰЛЫ ДЕРЖАВАЛАРДЫҢ САЯСАТЫ
Қадырсызова Алтынай Алмасқызы [email protected]
Халықаралық қатынастар мамандағының 4-ші курс студенті, Астана, Қазақстан Ғылыми жетекшісі – Джумадилова Г.М.
XVI жəне XVII ғасырдан бастап Африка əлемдегі жетекші державалардың геосаяси жəне экономикалық мүдделеріне тап болатын аймаққа айналды. Басты себептердің бірі- стратегиялық табиғи ресурстар. Африкада пайдалы қазбалардың барлық белгілі түрлерінің кен орындары бар. Африка континенті əлемдегі марганец кендері, хромит, бокситтер, алтын, платиноидтер, сондай-ақ кобальт, ванадий, алмаздар, фосфорит, флюорит қорлары бойынша бірінші орын алады. Екінші - мыс, асбест, уран, сурьма, бериллий, графит рудасының қорлары. Үшінші -мұнай, газ, сынап, темір рудасының қорлары бойынша. Сонымен қатар, материяның титан, никель, висмут, литий, тантал, ниобий, қалайы, вольфрам, қымбат тастар жəне т.б. Жəне Африканың геосаяси орналасуы ойыншылардың келуіне алып келді. Африка континенті Үндістан мен Атлант мұхиттары арасында орналасқан жəне стратегиялық маңызы бар порттардан тұрады. Ежелгі заманнан бері Еуразия мемлекеттерінің басты өркениеттік магистральдары болған Қызыл жəне Жерорта теңіздерімен шайылады. Африка жағалауында Гибралтар бұғазы, Суэц каналы, Баб-эль-Мандеб бұғазы сияқты əлемнің теңіз коммуникацияларының стратегиялық жерінде орналасқан. Мемлекеттердің Африка континентіне бəсекелестік күресін бірнеше этаптарға бөліп қарастыруға болады. Этап
бойынша күрес формалары, қатысушылар құрамы өзгеріп отырады. Тек қана Əлемдік державалардың Африка континентіне қызығушылықтары өзгерген жоқ.
Бірінші кезең
Франция, Ұлыбритания, Испания, Португалия, Италия, Бельгия, Германия
1885 жылы Берлин конференциясында «отарларды басып алу» актісін қабылдағаннан кейін, Африкадағы отарлау процесі күшейіп «Африка үшін жарыс» деген атау алды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталу аясында Африканың 90% территориясы жетекші еуропалық державалар - Франция, Ұлыбритания, Испания, Португалия, Италия, Бельгия, Германия арасында бөлінді. Алайда Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Африкадағы «отаршылдықты қайта құру» үшін күресте жаңа ауырлық басталды. Солтүстік Африкадағы Мағриб елдері(Мысыр, Ливия, Тунис, Алжир, Марокко) үшін американдық-ағылшын жəне неміс- итальян күштері арасындағы кең ауқымды соғыс италия-неміс əскерлерінің құлауымен аяқталды. . Осыдан кейін, атап айтқанда, Ұлыбритания Италияның орнына Ливия мен Эфиопияны метрополия ретінде иеленді жəне одан əрі Египетте күшейтілді.
КСРО-АҚШ, Қытай-Үндістан
Екінші кезең екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін басталды. Соғыстың басты жеңімпаздары КСРО мен АҚШ-өзінің қызығушылықтарымен, Африкадағы ескі отарларды бөлшектеу саясатын жүргізді.Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Африка континентінтəуелсіздік алған Қытай мен Үндістан сияқты ірі жаңа державалар бəсекелестікке түсе бастады. Мұндай жағдайларда бұрынғы метрополистердің ұлттық азаттық қозғалыстардың алдын алу үшін əдеттегі репрессивтік жəне жазалау шараларын қолдануы қиын немесе мүмкін емес еді.
КСРО-АҚШ Үшінші кезең
Африка үшін күрестің үшінші кезеңі ХХ ғасырдың 1960-1990-жылдары басты геосаяси фактор АҚШ пен КСРО арасындағы əлемдік көшбасшылыққа күрес болды. Африка басты əскери-стратегиялық, саяси-идеологиялық, экономикалық шайқастардың зонасы болды. Сомали мен Эфиопия арасындағы Ангола жəне Мозамбик соғыстар, жəне т.б. үлкен дəрежеде биполярлық текетірестің майдандарына айналды.
АҚШ
Төртінші кезең
1991 жылы КСРО-ның ыдырауы жəне оның көмегімен биполярлық əлем жойылуы, əрине, африкалық құрлыққа əсер ете алмайтын күштердің жаһандық əлемнің терең өзгерістердің кезеңін бастады. Бұл Африка үшін өткен жарыстың келесі, төртінші кезеңін ашты.
1990-шы жылдарда ішкі саясатын шешумен айналысқан посткеңестік Ресей, іс жүзінде Африкадан шыға бастады. Африканың «мұрасы» үшін негізгі қарсылас АҚШ болды.
Африка құрлығындағы ойын Қытай мен Үндістанның күшімен жалғасты. Еуропалық елдер- Франция, Ұлыбритания, Германия Африкадағы сайсатын күшейте бастады.
Сол жылдары, Африкадағы өз мүдделерін көрсете бастаған жаңа саяси жəне экономикалық субъект, Еуропалық Одақ (ЕО) іс жүзінде қалыптасты.
Сонымен қатар, Африка құрлығы əлемнің тұрақсыз аймақтарының бірі болып жалғаса берді, онда ондаған жылдар бойы əскери қақтығыстар жалғасып, ушыға түсті.
Əлемде жаһандық күштердің қалыптасу кезеңінде-Африкадағы бəсекелестіктің бесінші кезеңі басталады.
Бір жағынан, Қытай, Үндістан, Бразилия, Оңтүстік Корея, Жапония сияқты елдер экономикалық қуатын арттырып, өздерінің геосаяси жəне геоэкономикалық амбицияларымен халықаралық аренаға шыға бастады.
Екінші жағынан, жаһандық экономиканың орталықтары Америка Құрама Штаттары мен Батыс Еуропаның əлемдік экономиканы басқару саласында позицияларынан бас тартуға мəжбүр болып, əлемнің негізгі ресурстарына күрес күшейді. Соның ішінде Африканың үлкен ресурстары үшін.
Соңғы оңжылдықта Ресей Африка құрлығына оралғанын сенімді түрде көрсетуде.
Мемлекеттердің қазіргі Африкаға əсер ету саясатын Еуропалық эксперттер «Батыс»
текетіресі(АҚШ жəне Еуропалық Одақ) деп сипаттайды. Бұл жерде не туралы айтылады?
«Батыс» моделінің ерекшелігі АҚШ пен Еуропалық Одақ өз мүдделерін іске асыруда əскери күштерді Африкағы əсер ету саясатындағы маңызды құрамдас бөлігі ретінде санайды.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штаттары мен Еуропалық Одақтың Африка континентіндегі елдерге қаржылық қолдау көрсетуі, коммерциялық жəне гуманитарлық жобаларды жүзеге асыру туралы шешімдері, əдетте, бұл елдердің міндетті түрде қатаң шарттарға келісуін талап етеді. Бұл үкіметтің демократиялық қағидаттарға (батыстық мағынада) жəне биліктің еркін сайлануына, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу, адам құқықтарын құрметтеу баспасөз бостандығын, гендерлік теңдік, толеранттылықты қамтиды.
Кейбір талдаушылар талаптарды, Африка елдерінің ішкі істеріне өте ашық араласуға, негізінен Африка елдеріндегі билікті əлдеқайда əлсіретуге, яғни Батыс елдерінің мақсаттарын іске асыру жеңілдігіне бағытталған дейді. Алайда, көптеген сарапшылардың пікірінше, мұндай «модель» жəне субъекттің əсер ету ықпалы қазірге кезде төмендей түсуде.
Қытай мен Үндістан Бесінші кезең
Екі Ұлы держава-Қытай мен Үндістан Африкада өз ықпалын басқа модельде нығайтуда. Бұл модель «азиялық жұмсақ күш» немесе «азиялық Soft Power» деген атау алды.
Бұл модельдің ерекшелігі - Қытай мен Үндістан, өз кезегінде, Африка елдеріне ірі жобаларын ұсынып, бірақ саяси шарттарсыз, қатаң талаптарсыз, мемлекеттердің ішкі істеріне араласу саясатын ұстанбайды. Олар сөз бостандығы мен баспасөз бостандығы жағдайына назар аудармайды. Батыстың саясаты бойынша «əділ жəне еркін сайлауды» талап етпейді. Қазіргі кезде Қытай мен Үндістан елеулі қаржылық жəне технологиялық көмек көрсетуде. Осылайша, өздерінің стратегиялық мақсаттарына жетуде.
ХХІ ғасырдағы əлемдік көшбасшылыққа саяси сарапшылар, ең алдымен АҚШ пен Қытай арасындағы таласты мойындайды. Осы екі ел арасындағы бəсекелестік таласты Африкаға ықпал ету саясатында қарастырайық.
Қытай тез дерлік бірден КСРО ыдырағаннан кейін Африкада өз ұстанымын нығайта бастады. 1990 жылдардың басында, Америка Құрама Штаттары бұрынғы Кеңес Одағы аумағындағы Шығыс Еуропа жəне Балқан түбегінде оқиғаларға назар аударды.
1990 жылдардың ортасынан бері Қытайдың Африкадағы ықпалының күшеюі, Пекиннің ерекше жоспарланған саясатына байланысты. Бұл саясаттың ең басты көздейтін мақсаты-экономикалық ынтымақтастық.
2000 жылы Пекин Африкаға өзара ынтымақтастықтың жаңа форматын ұсынды –
«Қытый-Африка форумы» (FOCAC), бұл форумда Қытайдың Африкаға көмек бағыттары, бағдарламар жəне іске асыру мерзімдері қарастырылды..
2006 жылы Пекинде, ҚХР төрағасы Ху Цзиньтаоның бастамасымен Қытай-Африка ынтымақтастық жөніндегі форумы - тарихи іс-шара өтті - елуден астам африкалық мемлекеттердің тұтастай министрлері мен басшылары, яғни, Африка дерлік қатысты. Бұл іс- шара керемет қарқынмен жəне шын мəнінде Африка құрлығында Қытайдың ықпалын күшейте түсті. Бұл іс-шара Қытайдың Азия-Тынық мұхитында жаһандық ойыншы ретінде Батысты мойындатты.
Ең басты Қытай экспансиясының мотиві өзінің экономикасының өсуіне қажетті отын энергетикалық ресурстарына қол жеткізу.
Пекиннің Африкаға деген ұмтылысын анықтайтын тағы бір маңызды фактор Қытайдағы еңбек күшінің өзіндік құнының айтарлықтай өсуі болып табылады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша, қытайлық қызметкерлердің жалақысы жыл сайын орта есеппен 12% -ға өседі, бұл арзан жұмыс күші дəуірінің аяқталуын білдіреді. Сондықтан да, Қытайға өз өндірістерін арзан жұмыс күші бар аймақтарға орналастыру тиімдірек.
Африкадағы қытай экспансиясының ерекшелігі туралы айта келе, Батыста мұнай мен басқа да пайдалы қазбаларға қызығушылық танытатын болса, Қытай жергілікті экономиканың əр саласына көңіл бөледі.
Қытай темір жолдар мен автомобиль жолдарын, бөгеттерді салады, өзен мен теңіз порттарын қалпына келтіреді. Азаматтық инфрақұрылым құрылысына ерекше көңіл бөлінеді - стадиондар, мектептер, мемлекеттік ғимараттар, ауруханалар салынады.
Нəтижесінде, Қытай тек Африканың ең ірі сауда серіктесі жəне негізгі инвесторлардың бірі болмай, көптеген африкалық елдердің экономикасын өзінің стратегиялық мүдделерімен байланыстырады. Сонымен бірге Қытай тағы да батыстық бəсекелестерге қарағанда əлдеқайда икемді саясатын жүргізеді.Қорытындылай келсек:
-саяси талаптарсыз қарыздар береді;
Құрама Штаттар мен Батыс Еуропа елдерінен айырмашылығы, жаңа технологияларымен Африка елдерімен бөліседі;
-инвесторларды жергілікті атқарушы органдарга (батыстық корпорациялар сияқты) емес, қытайлық компанияларды жобаларын жүзеге асыру үшін жібереді.
-үлкен көлемде «елдердің қарыздарын жауып, ауыл шаруашылығын белсенді дамытады, əр түрлі қызмет салаларында африкалық мамандарды дайындайды;
-Қытайдың жаңа «шет елге шығу» стратегиясының («шығу») шеңберінде Африка құрлығындағы елдермен сауда жəне инвестициялық ынтымақтастықты дамыту.
-валютасын нығайту; сауда операцияларды юаньмен жүргізу;
-2015 жылдың желтоқсанында Йоханнесбургте Қытай-Африка форумы (FOCAC) аясында тағы бір саммит өткізілді. Басты оқиғалардың бірі - Қытайдың африкалық елдерді 60 миллиард долларға қаржыландыру туралы шешім қабылдауы.Бұл Америка Құрама Штаттарының Президенті Барак Обаманың 2014 жылы Африкаға уəде бергеніне қарағанда төрт есе көп екенін атап өту керек4.
Қытай-американ қатынастарының бəсекелестік жағдайында орталық оқиғалардың бірі – 2008 жылы АФРИКОМ-ның құрылуы. АФРИКОМ-АҚШ-ның Қорғаныс департаментінің қырғи қабақ соғысынан кейін құрылған жалғыз аймақтық басқаруы. Бұл аймақтық басқарылымның құрылуы 2006 жылғы Қытай-Африка саммитінен кейін бірден басталды.
АФРИКОМ мақсаттарының бірі - пайдалы қазбалардың кен орындарын қорғау, оларды өндіру жəне тасымалдау.
2011 жылы, Ливияда халықаралық əскери науқан АФРИКОМ-ның бақылауында болды. «Каддафиға қарсы соғыс бұл іс жүзінде - Қытай мен Қытайдың Африкадағы экспансиясына қарсы» ұйымдастырылған дейді Пол Крейг Робертс.5
Атап айтқанда, Ливиядағы соғыспен батыс коалиция елдері өздерінің проблемаларын шешсе, бұл соғыс Қытайдың мүдделеріне елеулі соққы тигізгенін атап өткен жөн. Себебі, 2011 жылға қарай, Пекин Ливияның экономикасына 18,8 миллиард доллардан астам қаржы салды6. Ливия аумағында 75 ірі қытайлық компаниялардың жобалары жүзеге асырылды.
Соғыс басталған кезде Қытай-Ливия жобаларының көбісі тоқтатылып, елден 35 мың қытай жұмысшылары мен компаниялардың қызметкерлері қауіпсіз жерге көшірілді.
Африка құрлығындағы бəсекелестіктің ерекшелігін көрсететін жақында болған оқиғалар арасында Оңтүстік Африка Республикасындағы шиеленіс күшейе түсті. Оңтүстік Африка БРИКС мүшесі ретінде, Африкадағы Қытайдың саясатының маңызды нұсқаулығы.
2015 жылдың қыркүйек-қазан айларында Оңтүстік Африка Джейкоб Зумаға қарсы «түсті революция» ұйымдастыруға əрекеттенді. Сарапшылар, содан кейін апартеид режиміне қарсы болған протесттердің барлығына американдық NED қормен қаржыландырған Democracy works жобасы қатысты болды. Осындай бағдарламалармен Йоханнесбургтегі либералдық институт SWOP Witwatersrand айналысады.
2015 жылы Джибутиде тағы бір маңызды оқиға болды. 2015 жылы Қытай онда əскери базасын салу туралы жоспарларын жариялағаннан кейін, қазіргі президент Исмаил Омар жақтастары мен қарсыластары арасындағы қақтығыстар болды.
Еуропалық Одақ (ЕО) Африка мұнайына ресейлік жəне таяу шығыс мұнайына балама ретінде қарайды. Сондай-ақ, ЕО Еуропадағы экономикалық ахуалды жақсартуға ықпал ететін Африка нарығының тез дамуына үміттенеді.
Əлемдік дамыған ресурс алып қоймасы ретінде Африканың рөлі артуда. Тиісінше, Африка үшін əлемдегі жетекші державалардың бəсекелестігі де артуда. Жəне бəсекелестікке құрлықтың табиғи ресурстары ғана емес, сонымен қатар Африканың халықаралық ұйымдардағы дауысының өсуі қосылады, соның ішінде Біріккен Ұлттар Ұйымындағы.
Қолданылған əдебиеттер тізімі
1. Cohen S.B. Geopolitics of the world system. –Lahnan Rowman & Littlefield Publishers, 2003. – 40p.
2. Evans G, Newnham J. Dictionary of international relations. –Penguin, London,1998. – 472 p.
3. Morgenthau H.J. Politika med narodi: borba za moč in mir. –DZS, Ljubljana, 1995. – 146–149 p.
4. Tlili M (2011) Imagining a new Mediterranean world. Project Syndicate. http://www.project- syndicate.org/commentary/imagining-a-new-mediterranean-world. Accessed 15 Sept 2012.
5. Parker G. Geopolitika v XX. stoletju. Fakulteta za družbene vede, Ljubljana,1997.
– 157 p.
УДК 897.5
«ҚЫРҒИ ҚАБАҚ» СОҒЫСЫНАН КЕЙІНГІ АҚШ-НЫҢ АФРИКАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ ЖƏНЕ ГЕОЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫ
Қадырсызова Алтынай Алмасқызы [email protected]
Халықаралық қатынастар мамандағының 4-ші курс студенті, Астана, Қазақстан Ғылыми жетекшісі – Джумадилова Г.М.
«Қырғи-қабақ» соғысынан кейін Африка қарсыласу аймағы ретінде тоқтағандықтан, бұл континентте АҚШ өзінің геосаяси жəне стратегиялық мүдделерін жоғалта бастады. Бірақ бұл процесс көпке ұзамай, Африка континентін зерттеуші М.Л. Вишневскийдің айтуынша, 1994 жылы Клинтон «Африка аймағында мүдделерімізді жоғалту үшін-бұл аймақ стратегиялық маңызды, өкініш білдіру үшін-өте бай. Африка АҚШ-на қажет» деген болтын.[1] Əрине, өзінің жаһандық көшбасшылықта экономикалық жəне саяси міндеттерін орындау арқылы Американдық позициясын күшейту үшін, ал Африка өзінің ішкі проблемаларын шешу мақсатында: қақтығыстарды реттеуде, кедейшілік деңгейін түсіруге, қылмыс пен терроризмге қарсы күресуге Америка Құрама Штаттарын қажет етті.
АҚШ күтілетін саяси жəне экономикалық дивидендттеріне жету үшін əскери стратегиялық позициясын нығайтып, Африкадағы шиеленістердің, тұрақсыздықтың халықаралық қатынастарды өршу түспеуін қамтамасыз етті.
АҚШ-тың Африка континентіндегі саясатының басты құралы 2001 жылы мамырда Клинтон кезінде«Экономикалық жəне сауда мүмкіндіктерін өсіру» туралы «AGOA»[2] заңы қабылданды. Заң АҚШ пен Африканың оңтүстігінен Сахараға дейін сауда-саттығын арттыру, жеке американдық инвестицияларды тартуға бағытталды.АҚШ-на экспортталатын африкалық тауарлар баж салығынан босатылды.
Дж.Буш əкімшілігінің Африкада жүргізген саясаты белсенділік пен күрделі инновациялармен біріктірілген. Екі басты саясаттың стимуляторы – терроризммен күрес жəне Қытаймен минералды ресурстар үшін өршіген бəсекелестік. Клинтон «Африка АҚШ үшін қажет» деп айтса, 2008 Дж.Буш «Африка-біздің стратегиялық қызығушылықтарымыз үшін өмірлік маңызы» бар деп көрсетті.
Буштың басшылығымен AGOA заңы 2015 жылға дейін, дамушы елдерге 4 жылға ұзартылды. Оған енгізілген түзетулерге сəйкес, Африкалық фермерлер американдық нарыққа
