1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ЕВРАЗИЙСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. Л.Н. ГУМИЛЕВА
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ФАКУЛЬТЕТ СОЦИАЛЬНЫХ НАУК
«ПРОФЕССОР С. М. ЖАҚЫПОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУЫ» АТТЫ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ
МАТЕРИАЛЫ
РЕСПУБЛИКАНСКОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ «ПРОФЕССОР С. М. ДЖАКУПОВ И РАЗВИТИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ НАУКИ В КАЗАХСТАНЕ»
28 апреля 2015 года
АСТАНА - 2015
2 УДК 159.9 (091) (574)
Редакционная коллегия Шалгынбаева К.К. – доктор педагогических наук, профессор Ерментаева А.Р. – доктор психологических наук, профессор Бекова Ж.К. – кандидат психологических наук, доцент Мандыкаева А.Р. - кандидат психологических наук, доцент Байсарина С.С. - кандидат педагогических наук, доцент
«Профессор С.М. Джакупов и развитие психологической науки в Казахстане»: Сб. статей Республиканской научно – теоретической конференции ( г.Астана 28 апреля 2015г.)
– Астана: ЕНУ им.Л.Н. Гумилева, 2015. – 219 с.
ISBN 978-601-7429-81-2
В настоящий сборник включены материалы Республиканской научно – теоретической конференции«Профессор С.М. Джакупов и развитие психологической науки в Казахстане»
(г.Астана 28 апреля 2015г.). – 243 стр.
Материалы предназначены для молодых ученых, преподавателей, студентов, магистрантов, докторантов.
ISBN 978-601-7429-81-2
© ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, 2015
90
действий и войн. Ветераны Великой Отечественной войны, ветераны-«афганцы», участники боевых действий и других «горячих точек» с особым уважением относятся к памяти боевых товарищей, сослуживцев, друзей, с которыми буквально породнились на военной службе, не раз участвовали в ответственных операциях по выполнению воинского долга.К огромному сожалению, славные традиции войскового товарищества зачастую нарушаются во многих воинских коллективах, где отношения между солдатами, сержантами и офицерами, основаны на грубости, оскорблении, унижении человеческой личности, страхе и произволе
Продолжительность конфликтов, возникающих в военных коллективах среди призывников отражаются на нервно-психической устойчивости, адекватности реагирования в сложных ситуациях и могут привести к совершению различных отклонений в поведении. Причем конфликт между военнослужащими может стать причиной совершения определенного вида отклоняющего поведения, как самовольное оставление части, суицида и т.д.
Таким образом, в поле зрения командиров подразделений должны находиться вопросы социальной защищенности призывников.
Проблема социальной защищенности, военнослужащих возникает в подразделениях, где со стороны командиров формально предъявляются требования к личному составу, без учета многих индивидуально-психологических и национальных особенностей призывников.
Эти просчеты ведут к тому, что некоторые призывники, которые являются объектом оскорблений, унижений, насмешек оказываются в относительной социально- психологической изоляции.
В социальной защищенности нуждаются прежде всего военнослужащие, имеющие недостатки в общем развитии, в физическом отношении, а также с нервно-психической неустойчивостью.
Эти категории лиц требуют повседневного индивидуального воздействия. Одним нужна психологическая поддержка, другим - постоянный контроль, третьих надо переубеждать, перевоспитывать.
Проблема улучшения взаимоотношений в воинских коллективах между призывниками сложна. Ее решение во многом определяется готовностью и интересом отдельных военнослужащих повысить индивидуальную общую и коммуникативную культуру. Решение данной проблемы жизненно необходимо, так как оно является наиболее значимым условием в совершенствовании и оздоровлении всех сторон жизнедеятельности армии и флота нашей страны.
Список использованных источников:
1. Военная психология / Под ред. А. Г. Маклакова. – СПб., 2004. — 464 с.
2. Сыромятников И.В., Чайка В.Г. Психология девиантного поведения военнослужащих и его профилактика (Учебное пособие). –М., 2001 -185с.
3. Буранов С. Особенности взаимоотношений в воинском коллективе // Ориентир. - 2004 -
№7.
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС
Ерікбаева Бақытжан Тілегенқызы
Алматы облысы Ескелді ауылы М.Маметова атындағы мектеп-балабақша кешені
Қарым-қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып, психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар қарым-қатынас балалардың танымдық процестерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және жағдай болып
91
табылады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы, яғни өзіндік бағаның дұрыс болуын қамтамассыз ететін де, балалардың ересектермен және басқа балалармен жасайтын өзара әрекеттестігі, өзара қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады.
5-6 жастағы балалардың психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға, балалардың қарым-қатынас қажеттілігі мен мотивтерін анықтауға баса назар аудару қажет. А.Н.Леонтев іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады.
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды, тұтас құрылым пайда болды. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін анықтайды.
Л.С.Выготский бұл ерекше құрылымдарды «қарым-қатынас онтогенезінің сатылары»,
«қарым-қатынас формалары» деп атаған [1].
Л.И.Божович қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан-дүниесі қалыптасатындығына қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген [2]. Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда «қарым-қатынас стилі» Репина Т.Адеген ұғым да анықталынады, «қарым-қатынас стилі» деп адамдардың байланыс жасау тактикасын, не болмаса позициясын айтады [3]. В.С.Мухина қарым-қатынас стилін «әлеуметтік»
психологиялық әсер етудің дара – типологиялық ерекшелігі деп түсіндіреді[4].
Қарым-қатынас мәселесі жан-жақты қарасытылғанмен, оның этикалық жақтарын зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Ал қазақ балаларының қарым-қатынас саласын ұлттық құндылықтар негізінде жетілдіру, әлеуметтік-ортаға, статусқа байланысты зерттеулер әлі күнге дейін жоқтың қасы.
Біз үшін айрықша маңызды жайт: қарым-қатынастың себептілігін (детерминттілігін), яғни адам психикасын, оның дамуын психикалық тұрғыдан дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы.
5-6 жастағы баллардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды: 1) балалардың ата-анасымен, тәрбиеші-педаготарымен және басқа ересектермен қарым- қатынас жасауы, 2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауы.
Ғалымдар мектеп жасына дейіңгі кезең балаларының қарым-қатынасында төрт форманың бір-бірінің орнын басып отыратындығын анықтаған. 0-0,6 кезеңінде балалардың қарым-қатынасы жағдайлық – жеке бастық (ситуативно-личностная). 0,6-2,5 – жағдайлық –іскерлік (ситуативно-деловая)-2,5-5,0 – жағдайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная) және 5,0-7,0 жағдайдан тыс, жеке бастық ( внеситуативно-личностная) қарым-қатынас тағайындалған. Бұл формалар балалардың ересек адамдармен қарым-қатынасын сипаттайды. Ал, балалардың басқа балалармен бірлескен коммуникативтік іс-әрекетінде эмоциялық-тәжірибелік (эмоционально- практическая), жағдайлық-іскерлік және жағдайдан тыс іскерлік қарым-қатынас формалары болатындығы ғылымда белгілі.
Зерттеу концепциялары бойынша мектеп жасына дейінгі балалар қарым- қатынасының ерекше формалары болатын көрінеді. Басқаша айтқанда, балалардың ересек адаммен қарым-қатынасы коммуникативтік іс-әрекеттің әртүрлі төрт сатыларының кездесіп келуі деп қарастыруға болады. Тақырып 5-6 жастағы балалар болғандықтан, оларға сәйкес келетін қарым-қатынас төртінші формасы. Бұл форманы жағдайдан тыс жеке бастық (внеситуативно-личностная) деп атаған. Бұл форма бойынша 5-6 жастағы балалардың коммуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бас мотиві жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен, білімі, біліктілігі, әлеуметтік ролімен, статусымен және адамгершілік-моральдық жағынан “үлкен” дос деп қабылдайды. 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынастағы зейіні затқа емес, әлеуметтік ортасына, яғни басқа “адамдар әлеміне” аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған.
92
Міне, сондықтан дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру өте тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қарым-қатынас құруға психологиялық тұрғыдан даяр болса, онда психологиялық әсер ету, яғни дамыту, коррекциялау мүмкіндіктері де зор болмақ. Бұл кезде балалар ересек адамның мейірімді қатысымен ғана қанағаттанбай, олардың өзара түсінісуі мен эмпатияға ұмтылады.
Т.ДМарцинковская зерттеулерінде 5-6 жастағы балалардың өз қатарластарымен қарым-қатынас құруда белсенділік көрсетпейтіндігін сипаттайды [5]. Бұл жағдайды, зерттеуші, балалардың біріншіден, ойын ойнау дағдыларының, біліктіліктерінің жетілуі, екіншіден, коммуникативтік мотивтердің болмауынан деп түсіндіреді. Біз балалардың қарым-қатынасын жетілдіру, коррекциялау жұмысында осы мәліметтерді басшылыққа алу қажет. Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістеттелер негізінен байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұраққа, вербалды тестік әдістерге сандық, сапалық жағынан бағалауға, эксперттік бағалауға негізделген.
Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін диагностикалық жұмыстың коррекциялық, дамытушы әсері де оған параллель болу керек деп санаймыз.
Мәселеге қатысты психологиялық, педагогикалық зерттеулерді түпкілікті талдау балалардың ойын әрекеттерін олардың қарым-қатынас сипатын анықтауға аса тиімді екеніне көз жеткіздік. 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас жасауын анықтауда ұлттық ойындар - әмбебап әдіс деген болжам жасалынды. Баланың басқа балалармен қарым- қатынас құру арқылы өз-өзін тануы, бағалау мүмкіндіктері болады. Ал, мектеп жасына дейінгі кезеңдегі “бала-бала” жүйесі В.С.Мухина еңбектерінде сипатталады. Баланың басқа балалармен қарым-қатынас құруы оның психикалық дамуына жағдай жасайтыны тағайындалған.
5-6 жастағы балалардың басқа балалармен қарым-қатынасты қажетсінуін А.И.Фукиннің зерттеулеріне сүйене отырып, 3 топқа бөліп қарастырамыз:
1-ші топқа қарым-қатынаста белсенді балалар жатады. Олар басқа балалармен байланыс жасағанда жағымды эмоциялы реакция, жұптасуға қызығушылық танытып, аса назар аудару, сезімталдық, көрсетуі, жұптасының қарым-қатынас құруына түрткі болу сияқты мінез-құлық, жүріс-тұрысын көрсетеді. 2-шы топқа қарым-қатынаста енжар балалар жатады. Олар өздерін топ ішінде ұстай алмай, беймаза күй кешеді, жағымсыз эмоция танытады. 3-ші топ қарым-қатынаста аумалы болатын балалармен сипатталады.
Оларға 1-ші де және 2-ші де топ балаларының тенденциялары тән болады.
Қорытындылай келе, қарым-қатынаста әрбір баланың өзін көрсете алуы, топтық іс- әрекетті жатсынбай, белсенділік танытуы – бір жағынан, екіншіден – қандай да мәселенің әр қырын көре білу, рефлексияны дамыту үшін топтық пікір талас аса маңызды болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер
1. Выготский Л.С. «Вопросы детской психологии». С-Петербург. «Союз». 1997 г.
2. Божович Л.И. «Личность и ее формирование в детском возрасте». Москва.
«Просвещение». 1996 г.
3. Репина Т.А. «Деятельность и взаимоотнешения дошкольников». Москва. «Педагогика».
1987 г.
4. Мухина В.С. «Детская психология». Москва. «Просвещение». 1985 г.
ЛОЯЛЬНОСТЬ КАК СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ ФЕНОМЕН Ернарқызы Альмира
Студентка 4 курса, специальность 5В050300 «Психология», Евразийский Национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан.
Научный руководитель – А. Нурадинов
