ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ҚАЗАҚСТАНДА ЖҤРГІЗГЕН МИССИОНЕРЛІК САЯСАТЫ Нургазинов Н.Т.
Астана қаласы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧ лттық университетінің студенті Ғылыми жетекшісі – аға оқытушы Қ.О.Сейтказина
314
Ӛткен кҥн, кеше – тарих, келер кҥн, ертең – сыр, ал бҥгінгі кҥн – ҥлкен сый. Ӛйткені тарих халықтың мың жылдап жинаған тәжірибесі, асыл қазынасы. Қоғамның қазіргі дамуы кӛне тарихтың беттерін парақтауды, халқымыздың ӛ ткен кезеңін жаңаша ой жҥйесінен ӛткізуді қажет етуде. Жер бетінде кез – келген халықтай, қазағымыздың да тамыры сан ғасырлар қойнауына терең жайылған мейлінше бай, мың ӛліп, мың тіріліп жҥріп жасаған.
Сондықтан да бҥгінгі ҧрпақ ҥшін аса қымбат, қазыналы тарих болып табылады.
Тарихтың ащы шындығының бірі патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлаудағы жҥргізген саясаты. Осы жерде айта кетсек, қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеушілердің кӛбі нақты деректерді коммунистік идеологияның қалыбына салып тҥ сіндірумен келді. Бірте- бірте Қазақстанның қоғамдық ғылымдары тоталитарлық тәртіптің уағызшысы, ӛз халқының тағдырына бей- жай қарайтын мәңгҥрттерді даярлау, тәрбиелеу қҧралы айналғаны белгілі.
Алайда, шындықты ашып кӛрген Ю. Скайлер «Тҥркістан» (1876) еңбегінде « Ӛ лкедегі әкімшілік қҧрылымды сараптай келіп, 1824 ж. Хандық билікті жою жӛнінде реформа жергілікті халықтың ӛмірі мен рухани болмысы ескерілмегендіктен, олардың жағдайын жақсартпады»- деп тҥйеді. Х. Сетон – Уотсон « Орыстардың отаршылдық басқару жҥйесі басқа европалық мемлекеттердің ӛз отарлауында орнатқан тәртібімен мәндес. Оның негізгі бағыттары сол баяғы ӛркӛкіректік пен ізгілік қойыртпағынан, басқа мәдениетті жоққа шығарып, ӛз ҥстемдігіне әбден сенген орыстар жабайылар арсында тәртіп орнатып, дамуға жол ашты деп ӛ зін –ӛзі иландырған мардамсудан тҧрады» - деп кӛрсетті М. Қозыбаев
«Жергілікті халықты орыстандыруға, шоқындыруға бағытталған сҧрқия миссияның болғанын ашып айту керек» деп жазады [1].
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біз білеміз Қазақстанның Ресейге қосылуы бір кҥнде, не бір жылда аяқталған жоқ. Бҧ л ғасырлар бойы жҥ зеге асырылған тарихи процесс.
Осы процесс барысында қазақ халқы экономикалық, әлеуметтік, саяси қанауға алынып қана қоймай, рухани қысымнан да зардап шекті. Бҧл туралы Жҥ сіпбек Аймауытов «қазақтың жерін тілгілеп, келімсек мҧжықтарға аударып берді, енді тілін бҧзуға аулный школ, миссионерлер таратты, әдет- ғҧрып, салт санасын ӛзгертіп, орысқа бас игізуге крестианский начальниктер шығарды. Қазақты ішінен тоздыруға сайлау деген шырға тастап, ӛзді- ӛ зін жҧлыстырып, қырқыстырды» деп ашық айтқан еді. Әскери – губернатор Г. А. Колпаковскийдің есебінде « қазақтардың арасына орыстардың келуі, ру басшыларын қайта сайлау, қазақтардың рухани болмысына , психологиясына, салт- санасына ӛзгеріс әкелді. Қазіргі кезде қазаҧтардың әдет- ғҧрпы, салт- санасы босаңсыды, мҧндайда босаңсыған халықт ӛзге діннен тіркеу іздейді. Осы қолайлы кезеңді пайдалана отырып, қазақтарды христиан дініне қабылдац керек» Бҧдан біз Калпаковскийдің қазақ даласындағы миссионерлік саясатты барынша қолданғанын аңғарамыз [2] .
Патшалық Ресейдің кӛздеген басты мақсаттарының бірі- қазақ халқын орыстандыру болғаны бәрімізге белгілі. Қазақтарды шоқындырудан бҧрын орыс отаршылдары орыс емес халықтарды татар, морвда, башқҧ рт, ноғай т.б. шоқындыруға елеулі тәжірбие жинаған болатын.
Енді қазақ сахарасында ислам дінінің кҥшейіп кетуінен қорыққан патша ӛкіметі қазақтардың арасында православиені насихаттау мен айналысты. Бҧл іске орталықтағы синод, 1869 жылы Мәскеуде қҧрылған миссинерлік қоғам негізге басшы болып, жҥйелі бағыт беріп отырды [3].
«Миссионер» деген терминнің ӛзіне тоқталсақ, ол - ҥстем шіркеудің басқа діндегілердің арасында ӛз дінін уағыздау ҥшін жіберетін адамы, империалистік майданның алдыңғы саптағы барлаушысы, әр діннің ӛз миссинерлері және олардың ӛз мақсаттары болды.
Жергілікті жердерде бҧл жҧмысқа генерал- губернатор, әскери губернаторлар, уез бастықтары қолдау жасап, мҧрындық болды. Қазақ даласына христиан дінін насихаттауға Ильминский, Остраумов, Алекторов, Соколов сынды ӛкілдер жіберілді. 1869 жылы әскери губернатор Г.А.
Колпаковский қолдауымен Верныйда жетісулық православие шіркеуі бауырластығы ҧйымдастырылды. Қазақстанның солтҥстігіне орналасқан Тобыл епархиясы Қызылжарда (Петропавловск),
315
Кӛкшетауда - Атбасарда, Қарқарылада, Омбыда ӛзінің діни миссияларын ашты. Шығыс аймақтағы Семей, Ӛскемен, кейінен Буконск деген қазақ станциясында бҧл миссиялар жалғасын тапты. Бҥкіл Батыс Қазақстан аймағы Орынбор рухани консисториясы ықпалында болды [4] .
Міне, осы діни миссиялар жергілікті халық арасында христиан дінін уағыздап, шоқындыру жҧмысын жҥргәзумен белсенді айналысты. Қазақтарды христиан дініне кіргізуді негізінен шіркеу қызметкерлері (священниктер) жҥргізді. Басқа халықты православие жолына тҥсіру барлық христиандардың жаратушы алдындағы парызы ретінде насихатталды. Сӛйтіп XIX ғ. аяғында шоқындыру саясаты қазақ жерінде жҥйелі тҥрде жҥргізіле бастады. Патша ӛкіметінің саясатына келсек- қазақ халқының мемлекеттік рухын жою, мәдениетін бҥлдіру, тіліне қысым келтіру, надандықта ҧстау және орыстандыру еді.
1886 жылы қоныс аудару турасында заң шығарыла бастады. Ол заң бойынша « Тҥркістанға орыс дініндегілерді ғана кӛшіруге болады делінген. Келімсектер Сырдария облысының Солтҥстігі, Әулиеата, Шымкент, Ташкент уездері мен Жетісу облысындағы қазақ аудандарының шҧрайлы жерлеріне кӛ птеп орналаса бастады. Сӛйтіп, миссионерлік саясат пен қазақты қонысынан ығыстыру қатар жҥрді.
Жалпы, отарланған халықтарды біртіндеп орыстандыру, шоқындыру мақсатын патша ӛкіметі ертеден- ақ ойластырғаны 1731 жылы сенаттың Еділ халықтары ҥшін арнайы тҥ рдегі « Новокрещенская контора» дегенді қҧ румен айқындала тҥседі. Сондай- ақ 1787 жылы миссионер кадрлар даярлау ҥ шін , Қазан рухани академиясының ашылуы, Орыстандыру палатасы мен Қоныс аудару Кеңесін қҧру- бәрі де алыста кӛздеген әрі жан – жақты зҧлымдықпен ойластырылған зымияндық шара екені кӛрінеді Дала генерал- губернаторы барон Таубе Тобыл мен Сібір епископы Аврамидің қазіргі Кӛкшетау облысының Шучинск станциясынан миссианерлік қос қҧруын жан- тәнімен қолдап, 1890 жылы 27-ақпанда ашуға рҧқсат береді. Бҧ л қостың негізгі мақсаты қазақ – татар балаларына аралас мектеп ашып, біртіндеп шоқындырып, болашақ миссионер кадрларды дайындау.
Осы мақсатпен 1891 жылы 22-шілдеде «Консисторының» Тобыл епархисы қазақтардың арасына ӛз миссиясын дамыту ҥшін жоспар жобасын жасады.
1. Қарқаралы, Ақмола және Атбасардағы ҥ ш миссионерлік қостарда қазақ балалары ҥшін мектептер ашу керек.
2. Онда миссонерлердің тҧ рақты ӛкілдері болуы керек.
3. Алғашқы уақытша миссионерлерді жергілікті священниктердің бекітіп, оларға 2 жылдың ешінде қазақ тілін ҥйренуді міндеттеу керек.
4. Уақытша мессионер мамандарды даярлайтын орын қазақ рухани академиясында миссионер боламын деген талапкерге 3 еселенген степендия берілуі керек.
Жоғарыда айтылғандардың қайсысын алсақ, дін ӛкілдері дала генерал-губернаторына барлық мән-жайды айтып, ӛздерінің қаулыларының кӛ шірмелерін жіберіп отырған. Сондықтан Ресейдің патша ӛкіметі бҧл миссионерлік саясатпен ҥздіксіз айналысып қатаң бақылауға алып отырды деуге толық негіз бар. Деректерге сҥйенсек,әрбір христиан дініне кірген қазақтың алдымен ӛзіне қарасты губернаторға жазған ӛтініш,аты-жӛні және сонымен қатар христиан дініне кіргеннен кейін жаңа аты- жӛні, туған жылы, мекені т.б. жазылып отырды. 1893 жылы « Краткий очерки миссионерства Тобольской епархий» деген атпен жазылған очерктің бір данасын сол жылы 9 сәуірде дала генерал- губернаторы барон Тәубеге салып жіберді. Тәубенің бҧларға жауыбында бҧл очерктің ӛте маңызды, христиан дінінің ӛкілдері ҥшін қҧны жетпес еңбек екені және алдағы уақытта мҧндай очерктерді кӛптеп жазып, қазақ даласына кӛптеп тарату керек делінеді. 4 тараудан тҧратын очерктің 4-ші тарауы « Миссия противо мусульманская- киргизкая» деп аталды [5].
Енді қазақ зиялыларының арасынан миссионерлер шықты ма дегенді ғалымдар ара- тҧра айтып қалады. Кӛбінесе бҧл мәселе Ш. Уәлиханов пен Ы. Алтынсаринге байланысты айтылған болуы керек. Рас Ш. Уәлиханов ӛзінің « Сахарадағы мҧсылмандық туралы» еңбегінде
316
қазақтардың христиан дініне кірмесе, мәдениетті цивилизациялы ел бола алмайтындығын, сондықтан қазақтардың арасына миссионерлерді кӛптеп жіберу керектігін қолдайды.
Бірақ Шоқанның ешқандай қазақтың қолынан ҧстап шоқындыруға апармағаны белгілі. Ы.
Алтынсарин жайында тоқталсақ, бҧ л кісі араб әліппесін орыс әліппесіне ауыстырды, біздің орыстануымызға әріптердің ауысуы себепші болды- деген де пікірлер бар. Ал шындығына келсек, әріптерді Ыбырайдың ӛзі ауыстырды ма екен? Кім дәлелдей алады?
Бҧл сӛздердің айтылуына негізгі себеп- оның атақты миссонер Ильминский мен қызметтес болуында ма деп ойлауға болады.
1870 жылы Ағарту министрлігінің « Ресейді мекендеген бҧратана халықтарды ағарту шаралары жӛніндегі заңы» жарияланды. Бҧл заңға негізінен Ильмтнскийдің орыстандыруды кӛзднген миссинерлік педагогикалық жҥйесі енді. Осы заңда орыс емес халықтар ҥшін 3 тҥрлі категория белгіленді. Бірінші сабақ ҧлттардың ӛз тілінде,бірақ міндетті тҥрде орыс әліппесімен оқвту талап етілді. Екінші сабақ таза орыс тілінде жҥргізіліп,тек тҥсінбеген жеріне ана тілінде айтуға рҧқсат етілді. Ҥшінші сабақ тек орыс тілінде жҥріп, ана тілінде сӛйлеуге рҧқсат етілмеді.
XX ғасыр басында халықтың мал мҥлкін кәмпескелеу және ҧжымдастыру салдарынан туған алапат аштық барысында 2 миллионнан астам халық ажал аузында кеткен. Сталиндік қуғын-сҥргін жылдарында барлық халықтар адам тӛзгісіз зардап шекті [6] .
Бірақ,тарихтың осындай темір талқысына талай тҥ ссек те, ата-бабаларымыз жерін,елін сақтап қалды. Тарихта ӛзіндік орны,келешегі бар халық болатын елдің ҧрпақтары біздер ҥшін дінімізге берік тілімізді таза ҧстау,тәуелсіздігіміздің кӛк байрағын мәнгілік желбірету парыз болып табылады.
Әдебиеттер
1. Әбуев Қ.Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы 1994.
2. Батырханов Ғ. Патшалық Ресейдің миссионерлік саясаты.//Егемен Қазақстан 1993, 23
қаңтар
3. Есмағанбетов К.Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы, 1994.
4. Жексенбаева Г. « Орыс- қазақ мектептері және отарлау саясаты»// Қазақ тарихы 1996,
№1.
5. Жақыпбек С. Қазақ қалай шоқындырылды. //Ақиқат 1997, №3.
6. Қосжанов Қ. Отарлаушыларға ода жазғандай.// Егемен Қазақстан 1994, 25 қаңтар
