ҼОЖ 821.512.09
ҦЛТ РУХЫНЫҢ АЙҒАҒЫ – «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІ («Қазақ» газетінің 100 жылдығына орай)
Раева Ә.Ж., [email protected]
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана Ғылыми жетекшісі –Т.Р. Ҽбдіқадырова
ХХ ғасырдың басы – қазақ халқының тарихында бҥкіл қоғамдық ой-пікірдің ҿрлеуіне мҥмкіндік туып, ҧлттық сананың ояну дҽуіріне жол ашқан кезең. Осы тҧ ста ҧлттық сананың ең ҿнімді саласы - ҽдебиеттің, қоғамдық сананың кҿ рсеткіші - баспасҿздің кҥрт алға басуы заңды қҧбылыс. Халқымыздың саяси-ҽ леуметтік, ҽдеби, мҽдени ой- пікірін оятып, қалыптастыруға септігін тигізген ҧлттық тарихымыздың сырлы шежіресі – «Қазақ»
газеті екені дҥйім жҧртқа мҽлім. Осыдан тура 100 жыл бҧрын халыққа жол тартқан
«Қазақ» газетінің қазақ баспасҿз ҽ лемінде жҽне ел тарихында ерекше орын алғаны белгілі.
Хандық билігімізден айрылып, қара шаңырағымыз ҿзгеге қарап, аспанды қара бҧлт торлаған заманда барша қазақтың кҿгіне жарық шашқан, «қараңғылықтың кҿгіне ҿрмелеп шығып Кҥн болған» - «Қазақ» газеті елдік сананың еңсесін тҥзеп, Алаш рухын оятуға талпынды. Бҧ л ретте
122
осындай кҥрделі ҽрі жауапкершілігі зор міндетті ҧлт болашағын ойлаған Алаш арыстары - Ахмет Байтҧрсынҧлы, Міржақып Дулатҧ лы, Ҽ лихан Бҿкейхан сынды ҥш алып кемеңгер ынтымағы жарасып бірге атқарды.
Баспасҿз қай заманда да дҽуір ҥніне ҥн қосып, халықты ағарту мақсатында дҥниеге келеді. Сол секілді ХХ ғасыр басында жарық кҿ рген «Қазақ» газетінің де ҧлы мақсаттары айқын еді. Бҧл жҿнінде газеттің тҧңғыш санында-ақ Ахмет Байтҧрсынов мерзімді баспасҿздің басты-басты тҿ рт тҥрлі қызметін атап ҿтеді: «Ҽуелі, газет - халықтың кҿзі, қҧлағы һҽм тілі-дейді. Екінші, газет – жҧ ртқа қызмет ететін нҽрсе, олай болатыны жҧрттың білімді, пікірлі, кҿргені кҿп кҿсемдері, оқығаны кҿп адамдары газет арқылы халықтың алдына тҥсіп, жол кҿрсетіп, жҿн сілтеп, басшылық айтып тҧрады. Ҥшінші, газет - халыққа білім таратушы. Тҿртінші, газет - халықтың даушысы. «Жҧртым» деп халықты арын арлап, намысын жоқтайтын азаматтары газет арқылы халықтың сҿзін сҿйлеп, пайдасын қорғап, зарарына қарсы тҧрып, қарғаға кҿзін шоқытпасқа тырысады» -деп газеттің халыққа пайдасы жҿнінде айтып ҿтеді [1, 10б.]. Осы тҧрғыда «Қазақ» газеті жоғарыда аталған қызметтерін мҥ лтіксіз атқара білді. Алаштың сол дҽуірдегі оқыған, тоқыған, саналы азаматтары, ҧлт зиялылары баспасҿз тҿңірегіне кеп топтасты. Олар отарланған қазақ жҧртының жан айқайын кҿзбен кҿре отырып, халықтың басындағы ең ҿзекті мҽселелерге ҥн қосып, бағыт-бағдар беріп, ақыл-кеңестерін ортаға салды. Қазақ халқының саяси дербестігі мен азаттығы жолында «Қазақ» газеті келелі жҧ мыстар жҥ ргізді.
Ҧлттық-демократиялық бағыттағы "Қазақ" газетін шығаруға қҧзырлы патшалық билік тарапынан рҧқсат берілгенде, баспасҿзде жазылатын арнайы бағдарлама бекітіліп, бҧ л негізгі он екі бағытты қамтыды. Олар: Ҥкіметтің бҧйрық жарлықтары; Мемлекеттік Дума мен Мемлекеттік Кеңес жҧмысы; ішкі жҽне сыртқы хабарлар; қазақтың тарихы мен тҧрмыс жайы; этика, тарих, этнография жҽне мҽдениет мҽселелері; экономика, сауда, кҽсіп, ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы; халық ағарту, мектеп, медресе, тіл жҽне ҽдебиет мҽселелері; тазалық, денсаулық жҽне мал дҽрігерлігі жайы; фельетондар;
корреспонденциялар мен жеделхаттар; жергілікті хроника; суреттер; пошталар (хаттар);
қҧлақтандырулар. Ҽ рине, газетті шығарушылар аталған бағдарламаны толық орындаумен қатар, ҽ скери цензураның қатаң бақылауына қарамастан қазақ мҥддесі ҥшін кҥресуден еш тайсалған жоқ. Қазақ қауымы ҥшін қызмет кҿ рсеткен «Қазақ» газеті ақпараттарында жоғарыда аталған бағдарламаның барлық тақырыптары тҥгел дерлік қамтылды. Барлық тақырыптардың, газетте кҿтерілген кҥ рделі мҽселелердің келіп тоғысар тҧ сы – қазақ жағдайы, ҧлт мҥддесі болаты. Ҿйткені, газет шығарушылардың ҧстанған жолы, діттеген мақсаттарының ҿзі қазақ жағдайын жақсарту, кҿзін ашу, ҧлт ретінде қалыптастыру, тҽуелсіз мемлекет қҧ ру идеясы еді. Ол ҥшін қазақ зиялылары қандай жҧмыстарды атқару керектігін, қазақ даласын қандай жолмен басқару, қай бағытта дамуы қажет екендігі талқыланаған ҽлеуметтік маңызы зор ҿзекті мҽселелерді кҿтеріп, қазақ жҧртын оятуды ҧлы мақсат етті. Ал, газеттегі «Ішкі жағдай», «Сыртқа хабарлар», «Европа соғысы»,
«Г.Дума», «Думадағы қазақ мҽ селесі» т.б. сынды тақырыптар осының дҽлелі. Алаштанушы Мҽмбет Қойгелдиевтің «Қазақ» газетінің материалдары біріншіден, ХХ ғасырдың алғашқы жиырма жылдығындағы қазақ қоғамында болып ҿ ткен тҥ рлі қоғамдық процестерді зерттеп тану ҥшін аса бағалы деректер, екіншіден бостандық ҥ шін кҥрес идеологиясының қалыптасуына қызмет еткен» - деп пайымдауы біздің айтаройымызды да нақытылай тҥ седі. . Алаш арыстары ҧлт тарихының мҽ селелерін де назардын тыс қалдырмады. Себебі газет бетінде «Қазақтың тарихы» деген айдармен ҧлт тарихына қатысты мҽселелер қозғалып отырды. Ахмет Байтҧ рсынов «Тҥрік баласы» деген бҥркеніш атпен «Қазақ тарихы»
айдарымен жарияланған мақаласында: «…Біздің қазақ ҿзінің атынан айрылып, қырғыз атанып жҥрмекші емес. Қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамақ. Осы ғасырдағы ҽлем жарығына қазақ кҿзін ашып, бетін тҥзесе, ҿзінің қазақшылығын жоғалтпағандай жҽне ҿзіміздің шарқ ҽ детіне ыңғайлы қылып «Қазақ мҽдениеті» қҧрып, бір жағынан «Қазақ ҽдебиеті» тҧ рғызып, қазақшылығын сақтамақшы» - деп қазақ халқына ҧлттық қҧндылығын сақтауды, тарихын білуді насихат етеді. Сонымен бірге қазақ туралы мҽселелердің ең
123
бастысы - жер, мҥ фти, билік жҽне білім мҽ селелері деп осы тақырыптарға ерекше мҽн берді
[1, 19-20б.].
«Газет – халыққа білім таратушы» деген Ахмет ҿзінің 1913 жылғы жарияланған «Қазақ жайынан» атты мақаласында: «Біз ҽ уелі елді тҥзетуді бала оқыту ісін тҥзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен тҥзеледі... Қазақ ішіндегі неше тҥрлі кемшіліктің кҿбі тҥзелгенде, оқу ісімен тҥзеледі» - деп оқудың қоғамды ҿзгертуші кҥш екендігін, оқу –білім ғана адамзатты тҽрбиелеп, даңғыл жолға салатынын ескертеді. Осы орайда қазақ даласынан Ахмет айтқан идеяны ҽ рі қарай насихаттағандары да болды. Мҽселен 1913 жылдың алғашқы санында студент Есенғали Қасаболатовтың «Қазақ жастарына» атты мақаласы жастардың білім мен ғылымды игеріп, ел пайдасына қызмет ету қажет екендігі сҿз болған. Осы мақсатта мақала авторы «басқа жҧрттардың жастарының бҽрі де ҿнерпаз болып, тҥ рлі-тҥ рлі пайдалы істер істеп, заманның тҿріне қарай бірінен-бірі қалмай білімін асыруға тырысып жатқандығын»
қамшылап, қазақ жастарына рух бере ҿктем сҿйлей жеткізеді. «Жҧртта білім болса, байлық, қҧрмет, барша рахат та табылмақшы, егерде білім, ҿнер жоқ болса, дҥниедегі кеңшіліктің бҽрінен де қҧ р қалып, кҿрінгенге жем болып, шҿліркеп, азып-тозып бітпекші»-дейді. Ҧлт зиялылары кҿтерген бҧл мҽ селені жас қазақ «ақсақ қойдай артқа қалған халықты қатарға кіргізетін, заманның амалына тҥсініп, жол кҿрсететін жаңа талап, талпынған ҽр жігіт, жастар болса керек» деп қазақ жастарына ғылым жолына тҥсіп, елімізге қызмет ететін азамат болайық деген ҿткір ойын жеткізеді [1,24б.]. Осы мақаламен ҥндес жазылған М.Дулатовтың 1913 жылғы санында жарық кҿрген «Қазақ жайы» мақаласы да ерекше атап ҿтуді қажет етеді. Ҿйткені озық ойлы азамат сол ХХғасыр басындағы қазақтың хал-жайынан хабардар ете отырып, адамның ғылым мен ҿнер ҥшін жаратылмағандығын, ғылым мен ҿнер адам ҥшін шыққан, сол нҽрсені іздеп, қажетіне жаратуды сҿ з етеді.
Тіршілік – бҽсеке, жарыс. Дҥние – бҽ йге ҥйлестіруші. Озғандар ғана бҽйге алатыны секілді қазақ азаматтарына ғылым мен білім кҿ шінде озуды ҿмірлік мҧрат ету керектігін айтады. «...Бҧрынғыдай кең даланы қазақ жалғыз меншіктеп отырған жоқ, басқалар да келіп тығылды. Басқалармен араласу енді кҿбейді. Сол себепті бізге ҿ згелерден кем болмай, тең болу ҥ шін білім мен ҿнерді игеру керек» деген байлам жасайды [1,31б.]. Шынында да, мақала авторының айтпағын бҥгінгі тҧжырымдармен сабақтастыратын болсақ, «білектің кҥшімен емес, білімнің кҥ шімен жарысатын заман» дегенге саяды. Алаш арыстарының армандағаны – қазақ жастарынның кҿзі ашық, кҿкірегі ояу, саналы азамат атанып, ел игілігіне жарап, қызмет етуі. Олар шамаң жеткенше заманының алды бол, қолыңнан келмесе ортасында бол, ешқашан заманыңнан кейіндеп қалма деген ҿткір ойларын халыққа газет арқылы жеткізді. Алаш зиялылары айтқан ҽ р сҿз халық жҥрегіне «Қазақ»
арқылы жетіп отырды.
«Қазақ» газетінің таралымы жҿнінде ғалым Қ.Сақ: «Қазақ» газеті 1913 жылдың 2 ақпанынан 1918 жылдың 16 қыркҥ йегі аралығында аптасына бір мҽрте, ал 1915 жылы жҧмасына екі рет жарық кҿріп, барлығы 265 нҿмері басылып шыққан. Ҧлттық мерзімді баспасҿзіміздің қалыптасу дҽуірінде мҧндай ҧзақ уақыт ҥзбей жарық кҿріп тҧрған бейресми басылым жоқ. Оның ҥстіне, шығып тҧрған уақытында қазақ даласында болған тарихи оқиғалардың шынайы шежіресіне айналып, ҧ лттық азат ойдың ҧясы қызметін қоса атқаруы газет қҧндылығын еселеп арттыра тҥ седі. Бҧл қырынан келгенде, «Қазақты»
ҧлттық сананың ҧйытқысы бола білген басылым деп бағаласақ, ҽсіре айтып, ауа жайылғандық болмайды» - деген пікірін келтіреді [2,26б.]
Біз бҥгінгі мақаламызда «Қазақ» газетінде жарияланған ҽдеби мақалаларға кеңінен тоқталуды жҿн санадық. (Осы орайда Ҥ.Субханбердина, С.Дҽуітов, Қ.Сақ қҧрастырған жинақты басшылыққа алдық) 1913-1918 жылдар аралығында газетте біз қарастырған жинақта бас-аяғы 465 мақала берілген. Оның ішінде, 1913 жылы - 59, ҽдебиетке қатысты - 4 мақала, 1914 жылы – 35, ҽдебиетке қатысты - 4, 1915 жылы - 122, ҽдебиетке қатысы бар – 28, 1917 жылы -70, ҽдебиетке қатысты - 4, 1918 жылы - 26, ҽдебиет жайы 2 мақалада қарастырылған. Ҽрине бҧл жинақта 265 нҿмерінде жарыққа шыққан ақпараттың барлығы
124
қамтылмағаны анық. Біз қолда бар мҽліметтерге сҽйкес «Қазақ» газетінде қарастырылған ҽдебиеттану мҽ селелеріне кеңінен тоқталмақпыз.
«Қазақ» газетінің алғашқы санында жарық кҿрген ҧлт кҿ семі Ахметтің «Қазақтың бас ақыны» деп аталатын зерттеу мақаласы ҧлттың ҧлы ақынын танытуға алғаш болып қадам жасалған ҽдеби мҧра. Ахмет Байтҧрсынов: «Қазақтың бас ақыны Абай Қҧнанбаев. Онан асқан бҧрынғы-соңды заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» - деп ҧлы Абайдың қазақ ҽдебиетіндегі орнын анықтап, Абайдың ҿ лең жазу шеберлігіне де тереңнен ҥңіледі: «Сҿзі аз, мағынасы кҿ п, терең…Не нҽрсе жайынан жазса да, Абай тҥбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармап жазады»,-деген бағалы сҿзі «Қазақ» газетінде 1913 жылы жарияланған болатын [1,71б.]. Ахметтің бҧ л ойын ҽ рі қарай ҿрістеткен М.Дулатов:
«Ҽдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш Абай сҿзі, Абай аты боларға керек. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, шын мағынасында қазақ ҽдебиеті дерлік бір нҽрсе болған жоқ еді. Бҽлки мҧнан кейін Абайдан ҥздік артық ақындар, жазушылар шығар, бірақ ең жоғарғы, ардақты орын Абайдікі, қазақ халқына сҽуле беріп, алғашқы атқан жарық жҧлдыз – Абай... Абайдың ҿлген кҥнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз» - деп жазған болатын [1,104б.]. Бҧл аталған мақалалар қазақ даласына ҧлы Абай сынды данышпанды танытып, оның шығармаларымен кең танысуды насихаттаған. Сонымен
«Қазақта» жарияланған Ахметтің, Ҽ лиханның, Міржақыптың Абай туралы ойлары абайтануға зор ҥлес болды десек, артық айтпаған болар едік. Ендеше, «Қазақ» газеті абайтанудың негізін қалады» деген зерттеуші Х.Айтжановтың сҿзі ойымызды нақтылай тҥскендей. Сонымен қатар М.Дулатовтың Шоқан Уҽлиханов хақында жазған ғҧмырнамалық очеркі бҥгінгі «шоқантану» деп аталатын ғылым саласының бастауында тҧрған сҥбелі ҥлес десе де болғандай. Бҧл жҿнінде 1914 жылғы басылымның 56 санында жарияланған «Шоқан Шыңғысҧлы Уҽ лиханов» деген мақаласы жазушы ойының ҧшқырлығымен ерекшеленеді. Мақаланы жазу мақсатын Міржақып алдымен: «Шоқанды һҽм оның шығарған кітабын жалпы қазақ тҥгіл, оқығандар арасында білушілер ҿте сирек болса керек. Соның ҥшін «Қазақ» арқылы жҧ ртты Шоқанның ҿзі һҽм кітабымен таныстырғым келеді»- деп тҥсіндіруге тырысады. Одан ҽрі Шоқанның ҿмір жолынан, ғылыми шығармаларынан шолу жасайды. «Шоқанның кім екенін кҿп қазақтың білмеу себебі оның опатына биыл 49 жыл ҿтті. Қазақ сияқты ҿнер-білімнің асылын танымаған, қаламмен қызмет етушілердің қадірін білмеген жҧ ртқа 49 жыл ҧ мытарлық кҿп заман.
Қылышынан қан тамған батыр болмаса, Қарымбайдай ертегі болып қалған бай болмаса, оқушысы жоқ біздің қазақ ғылым жолында еңбек сіңірушілерді тез ҧмытқыш келеді. Бірақ заман ҿткен сайын халықтың кҿзі ашылып, ҽдебиеті гҥлденіп, матбуғаты жайыла бастаған кезде естен шыққан Шоқандардың артында қалдырған сҿ зі тіріліп, кім екендігін білдірмей қоймайды. Міне, қазақ ҥшін сол дҽ уір 50 жыл дегенде туып отыр» -деп болашаққа ҥмітпен қарайды жҽне «...Шоқан қазақ халқының данышпан жазушысы, қазақ ҽ дебиетіне бірінші негіз қҧраушы болмақ еді, бірақ заман һҽм тағдыр опа қылмады, Шоқан арманда кетті» -деп іштегі кҥйінішін де бір білдіріп алады [1,110б.]. Мақала авторы Шоқанның ғылыми еңбектерін қалың жҧртшылыққа таныстыруды мақсат еткендігі кҿрінеді.
«Қазақ» газеті абайтанудың, шоқантанудың негізін қалаумен шектеліп қалған жоқ, сонымен бірге ҽ дебиет мҽселелерінен халық ауыз ҽдебиеті ҥлгілеріне де ерекше назар аударды. «Қазақ» газетіндегі халық мҧрасына деген жанашырлық екі бағытта жҥргізілді- дейді Х.Айтжанов. «Бірі – ауыз ҽдебиетін жинаушылар еңбегін бағалау, оларды халыққа таныстырып отыру. Екіншісі – ҧлт мҧ расын жинаудың жҥйелі жолға қойылуын сҿз етіп, шыққан жинақтарға пікір айту»- деп кҿрсетеді [3,17б.].
«Қазақ» газеті қазақ ауыз ҽдебиетін жинауға еңбек сіңірген адамдарды ерекше дҽріптейді. Олардың қатарында Г.Н.Потанинді атасақ болады. Ол жҿнінде басылымның 1914 жылғы санында жарияланған М.Саматов «Потанин баяндамасынан» деректер келтіреді. Мысалы Потанин халық ауыз ҽдебиеті жҿнінде: «Қазақ арасында ҧлт ҽдебиетін гҥлдендірушілер кҿбейіп келеді. Қазақтың ертегі, шежірелерін жинау ҥшін бір комиссия сайларға керек. Бҧл комиссияның ішінде қазақтың болуы қажет» деген Потаниннің пікірін
125
жеткізеді [1,96б.]. М.Дулатовтың 1915жылы жарияланған «Ҽбубҽкір Ахметжанҧ лы Диваев» жҽне тағы сол жылғы М.Шоқайдың «Ҽбубҽкір Диваев» мақалалары да халық ауыз ҽдебиеті ҥлгілерін насихаттаған тҧлғаларды халыққа таныстырып, дҽріптеуге арналған.
Ҧлт мҧрасын жинаудың жҥйелі жолға қойылуы жҿнінде жазылған мақалалар қатарына 1915 жылы жарияланған бірнеше мақалаларды жатқызуға болады: Қыр баласы деген бҥркеншік атпен жарияланған «Қара қыпшақ Қобыланды» жҽне Ахмет Баржақсиннің
«Мақалдар» атты мақаласы. Мҽселен, А.Баржақсин «...Мақал – қысқа, тегістеліп айтылған халық аузындағы ҿсиет. Онда қай жағынан болса да дҧрыстық айтылады: «Уайым тҥбі - теңіз, батасың да кетесің, тҽуекел тҥбі – қайық, мінесің де ҿтесің». Мақалдар мен мҽ телдер халықтың бірнеше ғасырлық данышпандығын кҿ рсетеді. Мҽ тел – қысқа һҽм қай тҥ рмен айтылған халық ҿ сиеті. Оның ішінде бар анықтық, ойды қысқа ғана айтады» - деп оқырман қауымға мақал мен мҽ телдің ара-жігін ашуға кҿмектесіп, қысқа ҽ рі нақты анықтама беруге тырысқан [1,183б.].
«Қазақта» жарияланған ҽдеби-танымдық мақалалардың ішінде шоқтығы биік қҧндыларының бірі – Р.Мҽрсековтың «Қазақ ҽдебиеті жайынан» атты мақаласы. Мақала 1915 жылы жарияланған. Р.Мҽ рсеков қазақ ҽдебиетінің сол кезде енді алға басып келе жатқанын жҽне қазақ ҽдебиетінің болашақта кең қанат жаятынына сенім білдіреді:
«Қазақтың ҽдебиеті бҥгін кеш жарыққа шығып, жҧрттың сынына тҥсіп тҧр. Ҽдебиет те жас баламен бірдей, сҥйеу кҥтеді. Халық жақсы кҿзбен қараса, ҽдебиетке демеу болып, ҽдебиет ҿрге басады. Абайдан бері һҽм одан ҥлгі алған кейінгі жастарымыздың ыждақатымен ҽдебиетіміз тҥзу жолға тҥ сті» деген ой қорытындысын берген.
«Қазақ» газеті сол ҿткен ғасырдың басында-ақ ҽдебиеттану мҽселелеріне бей-жай қарамағандығын байқауға болады. Себебі «Қазақ» газетінің авторларының кҿпшілігі – ҧлттық ҽдебиетіміз бен мҽ дениетіміздің біртума білгірлері, зиялы азаматтары. Олардың кҿш бастауында А.Байтҧ рсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жҧмабаев сынды ақын- жазушыларымыз тҧ рғанда қалайша ҧлтымыздың рухы - ҽдебиет мҽселесі шеттетіліп, кенже қалмақ?
«Мҧхтар Ҽуезов пен Жҥсіпбек Аймауытҧлының «Абай» журналының 1918 жылғы №5 санында «Екеу» деп қол қойған «Абайдан соңғы ақындар» атты мақаласында: «... оянған ойдың бетін тҥзеп, жолға салып, ілгерілеуіне қамшы болған «Қазақ» газеті. Бҧл газет – халықтың саяси кҿзі ашылуына, «жҧрттық» деген ойдың кіруіне қандай себеп болса, ҽдебиеттің гҥ лденіп ҿркендеуіне де сондай себеп болды» - деуінде шынайы ҽділ бағалау байқалады. Ал танымал ғалым Ғарифолла Ҽнестің «Рухты оятқан «Қазақ» атты мақаласында: «қазақтың бағына туған «Қазақ» ҿз тарихи миссиясын орындап ҥлгерді. Алаш рухты жҧртының намысы жанып, еңсесін биіктетіп, қайратын тасытып, ҿ з ортасынан Ҧлт кҿсемі мен Ҧлт ҧ стаздарын, Алаш қайраткерлерін тҽрбиелеп шығарды. Бізден алыстаған сайын сом тҧлғалары биіктей беретін Алаш арыстары ҧрпағымен мҽңгі жасайды. Олардың артында тҧтас бір елдің тарихы бар» - деп баға берген.
Қорыта айтқанда, "Қазақ" газеті жарық кҿрген уақыт ішінде ҿзі кҿ терген міндетті, алға қойған ҧлы мақсатты орындап шыға алды. Ҧ лттың ақыл-ойының қайнар кҿзі саналды. Сол кездің ҿзінде тҽуелсіз ел болуға ҥндеген, ҧлт мҧ ратын ҧ рпаққа аманат еткен алаш баспасҿзінің атасы ҿзінен кейінгі ҧлт баспасҿзіне ҥ лгі-ҿнеге болып, даңғыл жол ашты.
Сонымен қатар ана тіліміздің қолданыс аясын кеңейтіп, ҽдеби тілдің бірізденіп, ҿріс аясының дамуына ҥлес қосқан ҧлт баспасҿзі бола білді. Бҧл ретте газеттің бас редакторы Ахмет Байтҧрсынҧлының, Ҽ лихан Бҿкейхановтың, М.Дулатовтың «Қазаққа» жҽне қазақ даласына сіңірген еңбегі зор. Осы мезетте ХХ ғасырдың басындағы Алаш зиялылары мен ХХІ ғасырдың басындағы Ҧлт Кҿшбасшысы, елбасымыз Нҧрсҧлтан Назарбаевтың идеялары – Алаш кҿсемдерінің идеяларымен сабақтасып жатыр. Бҥгінгі «Мҽңгілік ел»
идеясы – Алаш идеясының жалғасы іспетті.
Белгілі алаштанушы ғалым Т.Жҧ ртбай: «Бізге Алаш идеясын назарға алу қажет. Алаш идеясы қазаққа мҽңгілік идея болып қалуға жарайды. Онда ҧлттың барлық мҥддесі қамтылған»-деп ҧлтымыздың идеологиясына Алаш идеясын алу қажет деп айтқан пікірін біз
126
де қолдаймыз («Астана ақшамы» газеті). Асылында, ҧлт кҿшбасшысының тҿңірегіне шоғырланған азат ойлы азаматтардың арманы – ҧлтының баянды болашағы жҽне іргесі мықты мемлекет қҧру болатын. Бҧл алаш зиялыларының елдік идеясы елбасымыздың бҥгінгі таңда Қазақстанның бҽсекеге қабілетті дамыған 50 елдің қатарына қосылуы, сонымен бірге ҽ леуеті дамыған 30 елдің қатарынан ойып тҧрып орын алу идеясымен де ҧштасып жатыр. Олай болса, 100 жыл бҧрынғы идеяның жаңғыртылып жақындауы қазіргі заманғы тҽуелсіз қазақ елінің алдына қойған мақсаттарымен ҧштасып жатуы – Алаш қайраткерлерінің идеяларының мҽңгілік екендігін кҿрсетеді.
«Алаш туы астында кҥн сҿнгенше сҿнбейміз!».
Қолданған әдебиеттер тізімі
2. 1.«Қазақ» газеті/ Бас редактор Ҽ.Нысанбаев.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – 560 бет
3. 2.Сақ Қ. Ҧ лттық сана ҧйытқысы: оқу қҧ ралы – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 183 бет.
4. Айтжанов Х. «Қазақ газетіндегі ҽдебиет мҽселелері: фил.ғылымд. канд. дисс.
автореф. 10.01.02/Алматы: 2009 - 24бет
5. 4.«Ҧлы тҧлғалар» атты ғылыми-библиографиялық серия/Қҧрастырушы В.Қ.Кҥзембаева.
Алматы: ҚР Білім жҽне Ғылым министрлігі, Орталық ғылыми кітапхана. 2001 - 305бет
