1 Leontev A.A. Osnovy psiholingvistiki. - Moskva: Nauka, 1997. - 287s
2
Kaidar A. Kazak tılının ozektı mAselelerı. - Almaty, 1998. - 269 b.3
S.UAlihanov Tandamaly. - Almaty: Jazusy, 1980. - 412 b.4
Abısev H. Aspan syry. - Almaty, 2009.5
SoKparuly D. Besıkke boleu - babalar dAsturı // Kazaktyn Adet-guryptary men salt-dAsturlerı. - Almaty, 2001.МРНТИ 14.01.11. https://doi.org/10.51889/2021-1.1728-7804.65
Сейсенбаева Ж.А.1
1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Казахстан
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҦНЫНДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
Аңдатпа
Ғылыми мақалада ҿзге тілді мектептерде қазақ тілі мен ҽдебиетін оқытудағы білім мазмҧнындағы ҽдіс- тҽсілдерге зерттеу жҥргізілген. Қазақ ҽдебиетінің білім мазмҧнының негізгі қҧрамдас бҿлігі болып саналатын қазақ ҽңгімелері арқылы оқушылардың дҥниетанымын, ҿмірге деген кҿзқарасын қалыптастырудың, ҿзін-ҿзі жҥзеге асыруының қҧралы ретінде пайдаланудың жолдары айқындалған.
Орыс мектептерінде қазақ ҽдебиеті пҽнін оқытудың мақсаты – ҿзге ҧлт ҿкілдеріне қазақ халқының ҽдеби бай мҧрасы мен тарихын таныстыру болып саналады. Ҽдебиет пҽні – ҿзге тілде сҿйлейтін оқушының бойында елге деген қҧрметті оятуға септігін тигізеді. Сонымен қоса, елді, айналасындағыларды тереңірек білуге, халықтың тҧрмыс-тіршілігімен жақын тануға ықпал етеді. Ҽр мҧғалім қазақ тілі мен ҽдебиеті сабақтарында тіл дамыту жҧмыстарын шығармашылық мҽнде жҥргізіп, дҧрыс ҧйымдастыра білсе, ол оқушының кҥнделікті ҿмірдегі қҧбылысты жан-жақты тҥсіне білуіне, ҥйренуіне, білген нҽрселерін ауызекі сҿздерінде қолдана білуіне жағдай жасайды.
Тҥйін сӛздер: тіл дамыту, жаңартылған білім, дидактикалық тапсырмалар, сҿздік қор, жазылым, айтылым, қазақ ҽңгімелері.
Seysenbayeva Zh.1
1Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan
DEVELOPMENT OF THE STUDENT'S LANGUAGE THROUGH LESSONS OF KAZAKH LITERATURE IN THE UPDATED CONTENT OF EDUCATION
Abstract
In the scientific article, a study of methods and methods of teaching Kazakh language and literature in schools with other languages was conducted. Through Kazakh stories, which are the main component of the educational content of Kazakh literature, ways of using it as a means of forming students ' worldview, attitude to life, and self-realization are determined.
The purpose of teaching Kazakh literature in Russian schools is to introduce representatives of other nationalities to the rich literary heritage and history of the Kazakh people. The subject of literature helps to instill respect for the country in students who speak a different language. At the same time, it contributes to a deeper knowledge of the country, people around it, and a closer understanding of the life of the people. Each teacher is able to creatively and correctly organize work on the development of language in the lessons of the Kazakh language and literature, which creates conditions for the student to comprehensively understand the phenomena of everyday life, learn, and use what he has learned in spoken words.
Keywords: language development, updated knowledge, didactic tasks, vocabulary, writing, pronunciation, Kazakh stories
Сейсенбаева Ж.А.1
1Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Алматы, Казахстан
РАЗВИТИЕ ЯЗЫКА УЧАЩЕГОСЯ ЧЕРЕЗ УРОКИ КАЗАХСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ОБНОВЛЕННОМ СОДЕРЖАНИИ ОБРАЗОВАНИЯ
Аннотация
В научной статье проведено исследование содержания и методов преподавания казахского языка и литературы в других языковых школах. Определены пути использования казахской литературы как средства формирования, самореализации мировоззрения, отношения к жизни учащихся через казахские рассказы, которые являются основными составляющими содержания образования.
Целью изучения казахской литературы в русских школах является ознакомление представителей других национальностей с богатым литературным наследием и историей казахского народа. Предмет литературы способствует пробуждению уважения к стране у учащихся, говорящих на другом языке. Кроме того, способствует более глубокому познанию страны, окружающих, более близкому знакомству с бытом народа.
Каждый учитель на уроках казахского языка и литературы умеет творчески и правильно организовать работу по развитию речи, что создает условия для всестороннего понимания учеником явлений повседневной жизни, обучения, использования изученного в устной речи.
Ключевые слова: Развитие речи, обновленные знания, дидактические задания, словарный запас, письмо, произношение, казахские рассказы.
Кіріспе.Тіл дамыту – оқушының тілдік тҧлғаларды дҧрыс қолданып, ойын басқа адамға толық жеткізуге дағдыландыру, басқа адамдардың сҿзін жақсы тҥсінуге ҥйрету. Басқаша айтқанда тіл дамыту –оқушының қарым- қатынас қҧралына айналдыру. Бҧл жалпы тіл ҥйрену мақсатымен толық сай келеді. Орыс тілінде оқытатын мектептерде оқушының тілін дамыту ҧғымына қазақ тілінің лексикалық, грамматикалық тҧлғаларын меңгерту, оларды сҿйлемде қолдану дағдыларын қалыптастыру яғни қазақ тілінде сҿйлесуге ҥйрету жатады;
сҿздерді бір-бірімен дҧрыс байланыстырып, сҿйлем қҧру сҿйлем арқылы ойын басқаға жеткізу, басқаның сҿзін тҥсіну де тіл дамыту ҧғымына жатады. Сҿйтіп тіл дамыту – мағынасы, кҿлемі кең ҧғым.Қазақ ҽдебиетін оқытуда тілді дамыту тапсырмалары назардан тыс қалған емес. Тіл дамыту ҽдебиет сабақтарында білім алушының тіл байлығы кеңейе тҥсетіні дҽлелденген.
Оқушының ҽдеби білім негіздерін меңгеруі оның оқу ҽрекетіндегі субъектілік қызметімен байланысты екендігі қазақ тілі мен ҽдебиетін оқыту ҽдістемесінің кҿшбасшысы болған А.Байтҧрсынҧлының «Оқудың негізі- баланың ҿзбетінше білім алуы» деген пікірімен сабақтастасып жатса, М.Жҧмабаев «Баланы сҧлу ҽдебиетпен етене жақын таныстыруға» аса мҽн берген. Бҧл айтылған пікірлерді қазақ ҽдебиетін оқытуда тілге деген қҧрметін жҽне мағынасын терең тҥсініп, ҿз ойын жеткізе алуды дамытудың негізі бастамасы деп тҥйіндеуге болады. Ҿйткені ҽдебиетпен жақын танысу оқушының бойындағы барлық қабілеттіліктердің дамуына ықпал етеді.
Әдістеме. Қазіргі уақыттағы даму жағдайындағы тҥрлі ҧлттар мен ҧлыс-ҿкілдерінің арасындағы мҽдениетарлық қарым-қатынастар, оқыту процессіндегі жаңа ҽдістер мен білім беру жҥйесінің жаңаруы, мектепте оқылатын пҽндердің тҧлға қалыптастырушылық басымдығын анықтай келе, пҽндерді оқыту ҽдістемелік негізіне маңызды жауапкершілік артады.
Нәтиже.Біздің зерттеу жҧмысымызда қазіргі қазақ ҽңгімелерін оқытуда жоғары сынып оқушыларының жаңартылған білім беру мазмҧны негізінде шығарманы оқытуды дамытудың ҽдістемесі қарастырылатындықтан оқытушы мен білім алушының ҿзара субъектілік іс-ҽрекеттері, оқу бағдарламасында қазіргі шығармаларды оқытудың ҽдіс-тҽсілдерінегізге алынады. Қазақ ҽдебиетінің жаңартылған білім беру мазмҧны бойынша ҽзірленген пҽн бағдарламасында қазақ халқының заман тынысын кҿрсететін ең таңдаулы кҿркем шығармалар іріктеліп алынған. Олар оқушылардың кҿркем туындына оқуға қызығушылықтарын шыңдай тҥсуіге жҽне қазақ ҽңгімелерін оқу арқылы жақсы дағдылар қалыптастыруға кҿмектеседі. Оқып ҥйренуге кҿркем шығармалардың екі нҧсқасы беріледі. Біріншісі – хрестоматиялық мҽні бар шығармалар болса, екіншісі – сыныптан тыс уақытта оқылатын шығармалар тізімі. Дегенмен, мҧғалімдердің тізімдегі ҽңгімелермен ғана тоқталмай, ҿзі ҧсынған ҽдеби шығарманы беруге еркі бар. Яғни, қазақ ҽдебиеті пҽні оқытушысы – оқушылардың кҿркемдік эстетикалық талғамы мен ҽңгімелерді оқыуға ынталандыру ҥшін сабақтың кезінде сыныптан да тыс оқуға нҧсқаулық беруге, оны қадағалап отыруы, оларды тиімді қолдану ҽдістерін іздеуі жҽне соған сҽйкесінше кеңейтілген жоспарлар тҥзген жҿн.
Ғылыми мақаланың мақсаты ретінде қазіргі қазақ ҽңгімелерін жаңартылған бағдарлама негізінде орыс мектептерінің жоғарғы сыныптарына оқытуда оқушылардың ҽңгіме арқылы тілдік дағдыларын кҿтерудің жолдарын анықтауды негізге алдық.
Тілді дамыту ҽдістемесі педагогика саласының бір ғылымы болып жеке дара бҿлініп шықты. Оның талаптарға сай ғылымда мақсаттары мен міндеттері бекітілді. Ҽдістемеде қазіргі уақытқа дейін негізгі ҥш сҧраққа жауап ҿзекті болып қалды. Олар:
- Оқушыға тілді дамытуда нені оқытамыз?
- Қалай оқытамыз?
- Не ҥшін осыны оқыту керек?
Қазақ тілтанушысы, кҿрнекті ғалым М.Балақаев «Адамның тіл дамуы,танымы мен ойлауын дамытумен тығыз байланысты болады. Оқушылардың ауызекі тілін дамыту ҥшін, ең алдымен, олардың сҿздік қорын байыту керек, екіншіден ҽдеби сҿйлеудің нормасын, сҿйлемдерді дҧрыс қҧрауды ҥйрету қажет, ҥшіншіден, ойларын байланыстырып айтып беру дағдылары мен шеберлігін қалыптастыруға назар аударған жҿн», деген пікір білдіреді[10].
Тіл дамыту жҧмыстарының негіздері: тіл дамыту жҧмысы оқушының ҽдебиеттен, қоршаған ортадан алған ҽсері негізінде жҥргізіледі. Ҽртҥрлі тақырыптарды қамтыған ҽдеби шығармалар, оқиғалар мен туындыдағы кейіпкерлердің ҽрекеттері оқушыға ҽсер етеді. Ҽсер алған оқушы ойланып, бейнелі сҿз тілге оралады. Бҧл процесс адамның психикасында жҥреді.
Тілдік жаттығулар кҿркем туындыны ҥйрену – талдаумен жҥргізіледі. Сонда теориялық білім практикалық қызмет етеді. Кҿркем шығарманы оқу адамның дҥниетанымы мен кҿзқарасын қалыптастыраотырып, туындының тҽрбиелік, тілдік қырларын ашады.Тіл дамыту жҧмыстарын арнайы сағат бҿліп, ҽдебиетпен байланыстырады. Ҽдебиет сабағының ҿзегі (обьектісі) кҿркем шығарма. Ол- сҿз ҿнері. Тіл дамытудың мақсаты – сҿзбен жҧмыс сҿйлем қҧрай білу. Ал қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде грамматиканы ҿткенде де, мҽтінді ҿткенде де кҿзделетін негізгі мақсат біреу-ақ – ол оқушылардың тілін дамыту, қазақ тілін қатынас қҧралы ретінде ҥйрету [1. 23 б.].
Ҽдебиетті жақсы білетін адам ҿмірдің шындығын, халықтың тарихы мен тілін тереңірек біледі.
Сҿйлеу психологиясы сырты жҽне ішкі деп екіге бҿлінеді. Адамның ішкі ойы кҿркем келеді де, бірақ оны сыртқа айтуда кҿркемділігіннен айырылады [2. 89 б.].Ҽдістемеде байланыстырып сҿйлеу, сҿздің дыбыстық мҽдениетін сіңіру, оқушылардың сҿз байлығы мен грамматикалық дағдыларын дамыту, оларды сауатты оқуға, кҿркем шығармаларды ҥйрету сияқты 5 тарауы бар.
Қазіргі уақыттағы ҿзге ҧлт ҿкілдеріне қиындық туғызатын жайттардың бірі – байланыстырып сҿйлеу. Егер сҿйлемде логикалық байланыс болмаса, тыңдаушы сҿздің мағынан дҧрыс тҥсінбейді. Ҿзге ҧлт ҿкілдері ҥшін сҿйлеудегі логикалық байланыстарды арттыру ҥшін деформациялық мҽтіндерді орындау қажет.
Байланыстырып сҿйлем қҧрауға, фильмдер кҿру, ойындар ойнау, бір кҥндік жоспарын айтып беру де жақсы нҽтиже береді. Яғни бала неғҧрлым ҽңгімелеуді қолға алса, соғҧрлым сҿйлем қҧрап жеткізуі де жылдам жетіледі. Сонымен байланыстырып сҿйлеуге ҥйретуде ҽңгімелер қҧрастырып жазудың да кҿмегі кҿп.
Филология ғылымының докторы, профессор Ф.Оразбаева: «Оқушы тілін дамыту ауызша жҽне жазбаша жҥргізіледі. Тілді оқытуда бҧл екі бағыт қатар байланыста іске асырылады. Қазақ тілін оқытудың алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ болады. Сҿйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады», - дейді [3. 45 б.]. Демек, қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі мен ҽдебиеті сабағы негізінен тіл дамыту бағытында жҥргізіледі. Тіл дамыту жаттығуларының бір артықшылығы – білім алушыларға тілдегі бекітілген заңдылықтар туралы жинақталған мҽлімет беріп, оны оқу кезеңдерінің сатысында аз-аздан дамыта отыра білу жақсы. Мҽселен кҿркем ҽдеби тілдің қоғамдағы қызметін, кҿркемділігін, жеке даралық ерекшеліктерін тҥсіндіріп, танымал ақын-жазушылардың, зерттеуші ғалымдардың нақыл сҿздеріне талдау жаттығуларын орындату керек.
1. Дидактикалық тапсырмаларды сҧрыптап, ондағы жҥйені қорытындылап, тҧжырым шығаруға ҥйрету ; 2. Кҿркем ҽдебиеттің қҧдіреті туралы ауыз ҽдебиеті мен қазақ ҽңгімелері ҥлгілерін, мақал-мҽтелдерді жинату;
3. Кҿркем ҽдебиет туралы оқушының кҿзқарасын, ішкі толғаныстарын жазу арқылы тапсырма тҥрлерін беру оқушының білімін арттырады.
Оқушылардың тыңдалым жҽне айтылым дағдыларын дамытуға ықпал ететін тапсырма ҥлгілері:
- тыңдауға, мазмҧнын тҥсінуге тҥрлі стилдегі мҽтіндерді ҧсыну;
- мҽтінді қайталап тыңдау, негізгі ойды анықтау;
- тыңдалған мҽтін бойынша сҧрақтар қою;
- мҽтін бойынша жоспар қҧру;
- тыңдалған мҽтіннің белгілі бір бҿлігін ҿз сҿзімен айтып беру;
- мҽтіннің мазмҧны бойынша қарама-қарсы пікір айту, дҽлелдеу;
- мҽтінді ҿз қиялымен ҿзгертіп аяқтау;
- мҽтіндегі оқиғаларды, іс-ҽрекеттерді салыстыра талдай алу;
- ҧсынылған тақырып бойынша сҧхбат алу немесе сҧхбат беру жҽне нҽтижесі бойынша ауызша есеп беру;
- жоспарланған тақырыптар бойынша пікірталас ҧйымдастыру;
- жҧпта ым-ишараны пайдаланып, оқиғаны жазуға дайындалу (мысалы, «Бағытталған оқу» жҽне
«Бағытталған жазу»);
- берілген тақырып бойынша диалог қҧрастыру.
Білім алушы ҿз тілі мен ҥйреніп жатқан тілін байланыстырып сҿйлеу ҥшін жҥйелі дайындық қажет.
Жаңартылған бағдарламадағы ерекшеліктер баланың байланыстыра сҿйлеу қабілетін дамытады. Себебі білім берудің жаңа мазмҧны бойынша оқушының сҿйлеп, ойлауына арналған жаттығулар саны кҿп. Олар тек тілді дамыту ҥшін ғана емес басқа да критерийлердің мақсаттарын орындайды.
М. Жҧмабаев байланыстырып сҿйлеуде мынадай тҽсілдерді ҧсынады:
- берілген сурет бойынша ҽңгімелеу;
- хат жазу;
- бір ҽңгіме ҧқсатып, екінші ҽңгімені қҧрастыру;
Оқушыларға берілген сурет бойынша ҽңгімелеу ҥшін қосымшада берілген Ш.Қалдаяқовтың жҽне қазақтың суретшілерінің туындысын тапсырма ретінде беруге болады.
М.Жҧмабаевтың «Педагогика» еңбегінде жазылған бҧл ҽдістері ҽлі де ҿзектілігін жоғалтқан емес. Соның ішінде тілді дамытуға байланысты зерттеу еңбектері қҧнды. Жазушының айтуынша баланың тілін дамытуды оның зейінін жалықтырмау керек. Абстрактілі заттардан гҿрі, бала психологиясыныңерекшеліктеріне сай педагогикалықҽдістемелік ҧстанымдарды ҧстану [4. 89 б.]. Бҧл жердегі оқушының психологиялық ерекшелігі қиялының шексіздігі болып саналады.
Ҽдебиетті оқыту ҽдістемесінің ажыратылмас бҿлігі – тҽсіл болғандықтан, ҽдебиетті оқытудың негізгі тҽсілі ретінде тҥсінік беру арқылы оқытуға баса назар аударылып, айрықша қарастырылады. Ҿйткені, ҽдеби шығарманы тҥсіндіру оқушы мен мҧғалімнің біріккен шығармашылық ҽрекетін қажет етеді. Ең алғаш рет бҧл тҽсілді орыс ҽдебиетінің ҽдіскерлерімен ғылыми ҽдебиеттанушылары қолданған. Олар тҥсінік беру арқылы оқыту ҽдеби шығарманы оқытудың негізгі жҽне белсенді тҽсілі дей отырып, бҧл тҽсіл мҧғалім жҧмысында ҥлкен орын алу керек деп есептеген.
Ҽңгімелеуге ҥйрету. Мҧндай тапсырмалардың мақсаты – балалардың байланыстыра сҿйлеу дағдыларын жетілдіру, оқыған ҽңгіме мазмҧнын тҥсініп, жҥйелі ҽңгімелеуге ҥйрету. Ҽңгімесін еркін айтуға тҿсілдіру ҽдістері оқушының білімімен сҿйлеу дағдыларына, оқылған ҽңгіме мазмҧнына, сабақтың мақсатына сҽйкес белгіленеді.
Оқулықта кейбір лексикалық тақырыптарды оқу барысында оқушылар сол тақырып жайлы ҿзінің бастан кешірген оқиғасын ҽңгімелеп беру арқылы сҿйлеу дағдысын қалыптастырады. Ҽңгіменің мазмҧнын айтып беруге ҥйретудің тіл ҧстартудағы мҽні ҿте кҥшті. Алғашқы кезеңде ҽңгімелеуде оқушыда мҽтінге сҥйену болады. Бірте-бірте ҽңгімені қысқартып айтуға, бара-бара оны кеңейтіп, толықтырып ҽңгімелеуі қажет. Бҧл оқушыны ҽңгіме мазмҧнын ҿз сҿзімен баяндауға ҥйретеді. Оны тҥрліше жҥргізуге болады. Алғашқы кезеңде оқушыға ҽңгіме бойынша сҧрақ қойып, жауап бергізу арқылы диалогқа айналдыруға да болады. Бҧл жҧмыстың тҥрі кейінірек жасалады.
Ҽңгіме мазмҧнына байланысты сҧрақтарға жауапты жазбаша тҥрде жҥргізу арқылы оқушының жазбаша тілін дамытуға болады. Ҽңгіме бойынша мазмҧндаманы жоспар арқылы жазу ҿте пайдалы. Берілеген ҽңгіме арқылы ауызша тіл дамытуға жҥргізілген жҧмыстардың бҽрі жазбаша жҥргізіледі.
Ҽңгіме ҽдісімен ҿткенде мынадай талаптар қойылады:тҥсіндірілетін нысана тіл жағынан мінсіз.
Мҧғалімнің тілі жатық болуы абзал; ҽңгімеде айтылатын ой тиянақты болғаны жҿн; оқушының белсенді ҽреке- тін (сҧрақ-жауапқа нақты жауап бере білу дағдысы) орынды ҧйымдстыру, кҿрнекілікті дҧрыс пайдалана білу.
Шығармашылықпен ҽңгімелеу.Тапсырманың мақсаты оқушылардың ой – ҿрісін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға, адамгершілікке, тапқырлыққа, шапшаңдыққа баулу.
Сҧрақтарға шығармашылық пен жауап беру оқушының сҿздік қоры мен тіл байлығы қаншалықты деңгейде екені анықталады. Шығармашылық ҽңгімелеу жай ҽңгілемеуден ерекшеліктері бар. Яғни шығармашылық ҽңгімелеуде, оқушы жан-жақты ойланады, кҿркемдеуіш сҿздерді пайдаланады. Бақытты болудың дайын формуласы бар ма?, «Қалауымызша ҿмір сҥру дегенді қалай тҥсінесің?» «Біз қалауымызша ҿмір сҥрсек бақытты боламыз ба?», «Бақытты болу ҥшін не істеу керек?» деген сияқты сҧрақтарға жауап беру арқылы тілді дамыта тҥседі.
Тіл мҽдениетін ҥйрету. Тілді дамытуда оқушыны тіл мҽдениетінің талаптарын сақтау, сҿйлемнің мағыналы шығуына ықпал жасайды. Оқушы тіл мҽдениетін дҧрыс сақтау ҥшін қыстырма сҿздерді, диалект сҿздерді қолдануды шектеуі қажет. Халық даналығында «Аз сҿз-алтын, кҿп сҿз – кҿмір» дегені, сҿзіңді мҽдениетті жеткізу ҥшін кҿп сҿзділіктің қажет емес екенін аңғартады. Сондықтан да тіл мҽдениетін сақтау ҥшін, аз сҿйлеуің де жеткілікті. Дисфемизм сҿздерді қолданбау, дауыстап, дабырланып сҿйлемеуді оқушы «Қазақ тілі мен ҽдебиеті» сабағында ҥйренеді.
Тілді дамыту тек сыныпта ҿтілетін сабақтар сағатымен ғана шектеліп қойылмауы керек. Сыныптан тыс та уақыттарда тіл мҽдениетін арттыратын жаттығуларды орындауға болады. Бҧл мҧғалім мен оқушыны арасындағы бҿлек оқыту негізінде де жҥзеге асыруға болады.
Оқушының ҽдепті сҿйлеуі мен ҽдеби тілін қалыптастыруда ҽдебиет сабағының маңызы зор. Аталған тілдік дағдыларды пікірсайыс, сҧхбат, кҿзқарас сабақтары арқылы шыңдау тиімді тҽсілдердің бірі. Мысалы Ы.Алтынсариннің «Дҥние қалай етсең табылады?» ҽңгімесін оқытып болғаннан соң, бай болудың пайдасы мен зияны жайында пікірталас ҧйымдастыруды жҥзеге асыруға болады.
Оқушылардың тілін дамыту оқулықтағы мҽтіндер мен илюстрациялық суреттер арқылы да орындалады.
Оқулықта тілді дамытуға арналған материалдар: кҿркем шығармалар (ҽңгіме), ғылыми мақалалар, публицистикалық туындылар, поэзия, романдар берілген. Ҽрбір мҽтіннен мҽтінге қатыстырылып сҧрақтар тізімі беріледі. Онда оқушылар мҽтінге байланысты талдаулар жасайды.
Диалог қҧру. Диалог қҧру екі адамның арасындағы ауызекі сҿйлеу тҥрі. Бҧл мектеп оқушыларына рҿлге бҿлініп диалог қҧру арқылы тілді дамытады. Мысалы: жазушы мен оқушы болып сҧхбат алу тҽсілі, оқушылар арасында диологтық сҧрақтар қою. Диалог тілді дамытуда тиімді болуы ҥшін жҥйелі сҧрақтардың қойылуы
маңызды. Сҧрақтар тек тапсырманы меңгеру деңгейін тексеріп қана қоймай, ҽрбір оқушының жеке ой-пікірін дамытуға ықпал жасау керек.
Айтылған сҿздің мҽнін ҿз қҧлағыңмен тыңдағанда, жазғанда, оқығанда білесің. М.Балақаевтың айтып кеткеніндей тыңдалымды жақсартпай, мҽтінді тҥсіну қиынға соғады.
Берілген суретті сипаттау арқылы тілді дамыту. Оқулықта берілген суреттерді сипаттау арқылы оқушы суретте не бейнеленгенін, ондағы орын алған оқиғаны ҽңгімелеп береді.
Жоғарыда айтып кеткендей жаңартылған білім беру мазмҧны оқушының коммуникативтік қарым- қатынасын жетілдіруге ерекше кҿңіл бҿлген.
Тіл дамыту – тілдегі коммуникативті қҧралды пайдалану. Яғни білім алушының лексика мен грамматиканы ҥйреніп, оларды тілдік қатынаста дҧрыс қолдана білу. Тілді меңгеру ҥшін алдымен сҿзді білу керек [14]. Егер оқушының сҿздік сҿздік қоры жеткілікті болса тілдесім ҽрекетіне оңай тҥседі, ойын екінші бір адамға жеткізу қиындық тудырмайды. Сол себепті оқулықтағы берілген мҽтіндер сҿздік қорды дамытуға мҥмкіндік беретіндей болуы шарт. Қазақ ҽдебиеті пҽнін ҿту барысында, оқушы арнайы сҿздік дҽптерді қолданған жҿн. Сҿздік қор дегеніміз – сҿздік қҧрамның дамуы мен сҿзжасамда жетекші рҿл атқаратын, жалпыхалыққа маңызға ие бір буынды сҿздер жиынтығы [5. 125 б.].
Оқушылар сҿздік қорларын тақырып аясында меңгерілетін сҿздермен жҽне фразеологиялық тіркестермен толықтырып, оқылым, жазылым, айтылым жҽне тыңдалым дағдыларын жетілдіреді. Нақты тақырыптар бойынша рҿлдік ойындардың кҿмегімен тҧлғаларалық қарым-қатынас дағдыларына жетілдіріп, қазақ жҽне орыс мҽдениетін сондай-ақ басқа да халықтардың мҽдениетін тҥсініп, қҧндылықтарын бағалауды ҥйренеді.
Олар «Қазақ тілі жҽне ҽдебиеті» пҽні бойынша орыс мектептеріндегі оқу бағдарламасында тҿмендегідей кҿрініс табады:
- ҿзгенің пікіріне, кҿзқарасына, наным-сенімі мен ҽдет-ғҧрпына, сезімі мен идеяларына сыйластық пен тҿзімділік кҿрсету қасиетін қалыптастыру;
- оқушының кҿптілді, кҿпмҽдениетті қоғамда ҿзін еркін сезінуі, тҥрлі кҿзқарастарды талдай отырып, ҿз кҿзқарасымен ҿзгенің пікірін салыстыра отырып ашық жеткізуін қалыптастыру;
- Қазақстанда тҧратын ҧлт ҿкілдерінің салт-дҽстҥріне жҽне ҽдет-ғҧрпына қҧрметпен қарай білу жҽне ҧлттық мҽдениеттімізді қҧрметтей білуге ҥйрету;
- Қазақстан халықтарының келісімі мен ҧлтаралық бірлікті сақтауды қолдау;
- кҿпҧлтты қоғамда ҿмір сҥру қабілетін қалыптастыру.
Осы аталған қҧзыреттіліктер тілдік жағдаяттар мен кҿркем шығармаларды оқу арқылы қалыптастырылады[6. 49 б.].
Қорытынды. Қорыта келгенде орыс тілді сыныптарда тіл дамыту – қазіргі мектептегі оқу-тҽрбие ісіндегі басты мҽселе. Тіл мен сҿйлеу ҥрдісін дифференциалды қарастыра оқыту қажеттілігі артты. Ҿйткені оқушының дҧрыс сҿйлей білуіне кҿңіл бҿлініп отыр. Сондықтан мҧғалімнің қазақ тілі мен ҽдебиеті сабақтарында тіл дамыту, байланыстырып сҿйлеуге айрықша кҿңіл бҿліп, тілдік материалдарды дҧрыс таңдай білу (сҿздің, сҿйлемнің ҥлгілерін беру), оны дҧрыс бере білу, тілдің теориясы мен сҿйлеу практикасының бір-бірімен қарым- қатынасы тҥрлі жаттығу жҧмыстары арқылы іске асырылады. Демек, қазақ тілін ҿзге ҧлт ҿкілдеріне ҥйрету, оқыту барысында мҧғалім оқушының ойын логикалық жағынан дҧрыс, анық, дҧрыс айта білуге ҥйретумен бірге, екінші жағынан ойын орфографиялық жҽне пунктуациялық жағынан дҧрыс жаза білуге жаттықтырады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. А., Мектеп, 1985.
2 2.Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі, - Алматы
3 Кӛшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. А., Мектеп,1993 4 Тіл мәдениеті мен қазақ тілін оқыту Балақаев.Г 82б
5 Психология Жұмасова К
6 Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі Құттыбаева, А., 2019, 143 б.
7 15. М. Жұмабаев «Педагогика» А.1999, 541б.
8 16. Тіл тағылымы А. Байтұрсынов 1987, 235 б
References:
1 Konyratbaev A. Adebiettı oKytu metodikasy. A., Mektep, 1985.
2 Tıldık Katynas: teoriasy jAne Adıstemesı, - Almaty
3 Kosımbaev A. Kazak Adebietın oKytu metodikasy. A., Mektep,1993 4 Tıl mAdenietı men Kazak tılın oKytu BalaKaev.G 82b
5 Psihologia Jumasova K
6 Kazak Adebietın oKytu Adıstemesı Kuttybaeva, A., 2019, 143 b 7 M. Jumabaev «Pedagogika» A.1999, 541b.
8 Tıl tagylymy A. Baitursynov 1987, 235 b.
