ӘӚЖ 504.73 (574.53)
ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНЫҢ АТМОСФЕРАЛЫҚ ЛАСТАНУ КӚЗДЕРІ Орымбаева Айжан Шахидуллаевна Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университетінің студенті
Астана қаласы Ғылыми жетекшісі - г.ғд.,профессор М.Н. Мҧсабаева
Республиканың ең ірі аймақтарының бірі болып табылатын Оңтҥстік Қазақстан облысы шығысында – Жамбыл, солтҥстігінде – Қарағанды, батысында – Қызылорда облыстарымен, оңтҥстігінде – Ӛзбекстан Республикасымен шекаралас жатыр. Облыс орталығы Шымкент қаласы – Оренбург-Ташкент және Тҥркістан-Сібір халықаралық кӛлік
145
магистральдарының тҥйіскен жерінде орналасқан. Бҧдан бӛлек, Ташкент-Шымкент-Тараз- Алматы және Ташкент-Шымкент-Тҥркістан-Самара автомагистральдары арқылы ыңғайлы байланыс орнатылған. Қазіргі ӛнеркәсіп, сауда және мәдениет орталығы болып табылатын Шымкент қаласы ӛзінің жарты миллион халқымен Қазақстан Республикасының ең ірі қалаларының қатарында. Ҧлы жібек жолының бір бӛлігінде орналасқан керуен жолдары қиылысында пайда болған Шымқала Орта Азияның кӛне қалаларының қҧрамына енеді және бай тарих пен мәдениетке ие. Қала аумағы-300 шаршы шақырым жерді қҧрайды Халқының саны - 627,5 мың адам
Шымкент қаласының қазіргі кҥндегі ӛнеркәсібінің негізгі салалары болып мҧнай ӛңдеу, химия, жеңіл, тамақ ӛнеркәсіптері саналады, олардың дамуы мен ӛркендеуі атмосфера қабатының ахуалынада әсер етеді. Атап айтсақ, металургияны ӛңдеу саласы, химия және химиялық тыңайтқыш ӛңдіру салалары «алдыңғы» орында тҧр. Ал, ӛнеркәсіптер бӛліп шығаратын зиянды қалдықтардың мӛлшері мен олардың атмосфераға таралуын салыстырсақ, тазалағыш қондырғыларының ӛте нашар жҧмыс істейтіндігін байқауға болады. Бҧдан басқа, қоршаған ортаға шығарылған зиянды қалдықтар мӛлшері ӛнеркәсіптер шығаратын ӛнімдерінің мӛлшерімен бірдей болады.
Қоршаған ортаның ластану кӛзі болып табылатын ірі кәсіпорындардың басым бӛлігі Шымкент қаласында орналасқан. Мысалы, ШӚБ Шымкент ӛндірістік бірлестігі) жҧмысы кезінде атмосфераға фосфорлық қосылыстар шығарады. Кезінде технологиялық регламентті сақтамау салдарынан зиянды заттардың дҥркін-дҥркін шығарылуы орын алады.
Зерттеу барысында анықталғандай «Фосфор» Шымкент ӛндірістік бірлестігі Шымкент ӛнеркәсіп ауданының оңтҥстік-шығыс бӛлігінде орналасқан. Ал солтҥстік-шығыс жағынан
«Шымкент шина» ӛндірістік бірлестігінің аумағында мырыш фрофиді, синтетикалық жуғыш заттар ӛндіріледі. Бірлестіктің ӛндірістік қуаттылығы әр тҥрлі. Мысалы, сары фосфор жылына-170 мың, триполифосфат жылына 387 мың т.ӛндіріледі.
Бірлестіктен атмосфераға жыл сайын жҥздеген, тіпті, мыңдаған тонна қатты заттар, кҥкірт ангидриді, азот қышқылы, кҥкірт қышқылы, фтор қосылыстары және т.б. заттар тарайды. Анықталғандай бірлестікте 0,5-2 шк радиуста топырақ жамылғысында фтор (370- 2640 мг/кг.) және фосфорлы ангидриді (33-280 мг/кг) мӛлшерімен ӛте қатты ластанған.
Топырақ жамылғысын зерттеу барысында, негізгі ластандыру кӛздері: бос жыныстарының ҥйінділері электротермосфорлы шлак тҥрінде және қатты кварцит тҥйіршіктері тҥрінде кездескені анықталды. Салыстырмалы талдау жасау барысында 2000 жылдан бастап жылдық, қалдық мӛлшері 137,8 мың тоннадан 1084,2 мың тоннаға дейін ӛсті. 1990 жылдан бастап шлак толығымен цемент ӛндірісі ҥшін қолданылады. Қойма ауданы -7,37 га.
Мышьякты қалдықтарды кӛмуге арналған қоймаларды анықтау барысында.
Мышьякты қалдықтары- реактивті ортафосфорлы қышқылды және термикалық орта фосфорлы қышқылды ӛндіру кезінде пайда болады. 2009 жылы қалдық мӛлшері – 0,18 мың т.
Бҧл қалдықтар ерімейді, улылығы жағынан бірінше класқа жатады. Олардың – РН-2,79; Р2 О5 мӛлшері 14%, мышьяк мӛлшері 1,57 %. Ауданы 1 га. BI- қолдану мерзімі 1988-2008 ж.ж.
Қоқыс ҥйінділері: аз ӛндірістік және тҧрмыстық қалдықтарды шоғырландыруға арналған жерлерде. Ауданы-6,7 га.
Зерттеу барысында «Шымкент шина» ӛндірістік бірлестігінен тазартылған ӛндірістік қалдық сулардың қҧрамын анықтадық, суда мҧнай ӛнімдері (1,1-4,0 г/л) кездесті, яғни бҧл ШРК мӛлшерінен 3-13 есе кӛп екендігі анықталды. Сонымен бірге «Фосфор» Шымкент ӛндірістік бірлестігінің маңында да металдардың ӛте улы иондық формалары шоғырланғаны анықталынды. Мысалы, ШРҚ-дан 2-7 есе, цинк 1-3 есе, қорғасын 2-6 есе, хром 45 есе, селен 7 есе артық..
Соңғы жылдары «фосфор» ШӚБ-не жақын жатқан 46 гектар бау-бақша қҧрғап кеткен. Ағаш жапырақтардың қҧрамында фосфор мӛлшерінің кӛптігінен жібек қҧрты олармен қоректене алмайды. Сонымен қатар жайылымдық жерлер де қатты ластанған, мҧндағы мал жаңбыр жаумаса мал амалсыз фосфорлы шӛпті жейді, ал бҧл алдына уланған ет пен сапасыз сҥтің пайда болуына әсер етеді.
146
Шымкент қорғасын зауытының аумағы мен оның ӛндіріс қалдықтары ластандырудың негізгі кӛзі болып табылады. Қорғасын зауыты атмосфераға жыл сайын ластандырушы ауыр заттардан 1660 т., қорғасыннан 677,7 т., кҥкірттіангидридтан 18 мың т., кӛмір қышқылынан 21 000 т. және табиғатты ластандырушы заттардан 0,47 тоннасын шығарады. Табиғи кешендерді ластаушы техногендік қалдықтардың мӛлшері кешендердің шығу тегіне, ластандыру орталықтарынан алыс-жақын орналасуына байланысты әр тҥрлі сипатқа ие.
Мысалы, Шымкент қорғасын зауытынан 1,5 км қашықтықта топырақ жамылғысын зерттеу барысында кадмий мӛлшері 40 есе кӛп болғаны анықталынды. Ӛңдірістің ӛте қауіпті қалдығы- кальций арсенаты болып табылады. Улылығы жағынан бҧл адам ағзасының жасушасын зақымдайды. Адам ҥшін мышьяктың қатерлі дозасы 0,15-0,2 гр. Бҧлармен бірге кӛп мӛлшерде майлар, бояғыш заттар, мҧнай ӛнімдері, фосфаттар, қорғасын, мышьяк және тағыбасқалары тҥседі.
Шымкент қаласының аса ірі табиғат пайдаланушыларының тұрақты көздерінен атмосфераға шығарылатын ластауыш заттары шығарындыларының салыстырмалы
талдауы (2008-2009ж.ж)
уы Зиянды зат Тӛмендеуі,
№ р/с шығарындылары, мың кӛбеюі %, есе
тонна
2008г. 2007г.
1 «Петро Қазахстан Ойл Продактс» 16,816 16,779 + 0,22 % ЖШС
2 «Южполиметалл» ӚК» АҚ 1,098 8,51 - 87%
3 «Шымкентцемент» АҚ 1,463 2,261 - 35%
4 «3-Энергоорталық» АҚ 1,586 0,741 + 2 есе
Кестені талдау жасай отырып келесілерді байқауға болады: 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы «Южполиметалл» ӚК» АҚ-да (87%), «Шымкентцемент» АҚ-да (35 %) ластауыш зат шығарындылары тӛмендеген, сәйкесінше, негізгі металлургиялық кешеннің тоқтап қалуымен және цемент шығарудың тӛмендеуімен байланысты. «Петро Қазахстан Ойл Продактс» ЖШС-де (0,22 %) мҧнай ӛңдеудің азырақ ӛсуіне байланысты шығарындылар да кӛбейген. «3-Энергоорталық» АҚ кәсіпорнында 2009 жылы ластауыш заттардың 2008 жылмен салыстырғанда ӛсуі (2 есе).
Шымкент қаласында жоғарыдағы аталған ӛндіріс орындарынан шыққан улы газдардың атмосфераға таралуынан ауаның ластануы кӛптеген аурулардың тҥрлерінің таралуына әкеп соққан. Атап айтқанда: рак ауруы, жоғары тыныс алу жолдары аурулары таралып отыр. Қаланың шығыс бӛлігінде «Шымкентфосфор» ӛндіріс бірлестігі зонасында соңғы жылдары сҥйек, жҥйке жҥйесімен ауыратын адамдардың саны ӛскен. Шымкент осылайша аса ірі ӛндірістік қаладан экологиялық әлеуметтік проблемалар қаласына айналып отыр, яғни қаламызда су, жер ресурстарының экологиялық мәселелері ӛте шиеленіскен жағдайда тҧр. Ең бастысы, адамның біртҧтас организмінде қалыпта жҧмыс ырғағы бҧзылған. Ӛңіріміздің кендік қалалардың бірінде улы ауа уысында қалған адамдардың денсулығы нашарлап, қатерлі дерттердің қҧрбаны кӛбейіп отыр.
Қорыта келгенде, Шымкент қаласы табиғат жағдайы қайталанбас, ӛсімдігінің алуан тҥрлілігімен ерекшеленетін аумақ болғандықтан, ондағы біртҧтастықты сақтау ҥшін тез арада нақтылы ғылыми негізделген шаралар ҧйымдастыру мен оны қолдануды және аймақ табиғатының байырғы кӛріністерін қалпына келтіруді қажет етеді.
Әдебиеттер 1. Б.Тасболат, Р.Кенжебаев. Оңтҥстік Қазақстан обылысының физикалық және
экономикалық географиясы. Шымкент. «Нҧрлы бейне» , 2008 ж 147
2. Б.Шаймановтың редакциялық басқаруымен. Оңтҥстік Қазақстан обылысы және оның ӛңірлері. Шымкент.2008 ж
3. Е.Байкеева 2005-Фосфор зауыты ҥшін шешуші жыл болмақ. Оңтҥстік Қазақстан,
2005 ж.
4. Ә.Бердіғалиева Шина зауыты: тығырықтан шығуға талпыныс. Шымкент келбеті.1996 ж
