МеЎдiгҐл Бґрханјызы Л.Н.Гумилев атындаЈы
Еуразия µлттыј университетi Астана јаласы.
Ѕазај очеркiнiЎ жанрлыј сипаттары
ОчерктiЎ идеясын бейнемен Ґйлестiру, тҐрлi
“м„лiметтердi” шеберлiкпен јолдану шешiлмейтiн н„рсе емес.
Мґны шеберлерден Ґйрену шарт. Идеялы мазмґн ојырманЈа типтендiрудiЎ к†ркемдiк јґралдары: бейнелiлiк, б†лшек, портрет, тiлдiк характеристика, бейнелеу, пейзаж, жеке к†зјарас, сюжет т.б. сияјты публицистикалыј к†ркем шыЈармаларЈа т„н жинајтауды пайдалану арјылы саралау мен пайымдау, д„лелдемелер, сан, цитата, тарихи паралель, аналогия арјылы берiледi. Бґл ајпарат пен м„лiметтердi очеркист ајијаттан, †зiнiЎ жеке т„жiрбиесiнен, јойын д„птерi мен тҐрлi ајпарат к†здерiнен алады. Ол †мiр аЈымын бар зейiнiмен бајылай отырып, бҐгiнгi кҐн туралы жазады. “Бґл Ґшiн адамдармен јарым-јатынасты Ґзбей, ајпарат жинап, кҐнделiктi баспас†з жаЎалыЈымен танысып, соЎЈы Јылым жетiстiктерiмен де таныс болуы јажет. Очерк жазушы †з жазбаларын жаЎа м„лiметтер мен иллюстрациялармен толыјтырып отыруы да †з к†мегiн тигiзедi”[1,13],-дейдi Јалым- журналист Г.Сагал.
Типтiк характердiЎ †мiршеЎдiгi мен тереЎдiгi очеркистiЎ
†мiрмен байланысына, к†зјарасы мен ой-танымына, шеберлiгiне байланысты. Очерктегi адам бейнесiн жасаудаЈы маЎызды шарт кейiпкердiЎ мiнез-јґлјындаЈы ерекшелiктерi жајсы к†рiнетiн жерлерiн айјын бейнелеу болып табылады.
Бґл жерде типтiк характердi ашуда кейiпкердiЎ портретi мен оныЎ к†зге к†рiнер ерекшелiктерiне ојырман назарын аудара бiлу маЎызды роль атјарады. Шебер очеркистердiЎ портреттiк характеристикасында тереЎ публицистикалыј маЈына жатады. Очеркте бейнелеумен бiрге пайымдау, бейнемен бiрге ой жҐредi. БейнелеудiЎ басја тҐрлерi сияјты портреттiЎ негiзiн б†лшек (деталь) јґрайды.
Очеркист †мiрдiЎ барлыј элементтерiн бейнелей алмайды, †йткенi, ол шексiз. Сондыјтан ол еЎ маЎызды, ајпарат к†зi мол м„лiметтердi Јана топтайды.
ТиптендiрудiЎ еЎ шыншыл, маЎызы бар јґралы – б†лшек (деталь) екенiнде дау жој. Б†лшектi шеберлiкпен јолдана бiлу
†мiрдегi шындыјты бейнелеуге мҐмкiндiк бередi. Тґрајты б†лшектер †мiрдi абстрактылы емес, жеке к†рсетедi. Ал, ґсај,
бiрај јызыјты бајылауларды жинајтау (обобщение) кҐшiн бiрiктiрген кезде Јана очеркте јызыјты б†лшек орын алады.
Бiрај кей кезде очеркистер басты маЈынаны ашпайтын, бейнеден де, шыЈарманыЎ идеясынан да алшај жатјан б†лшектермен „уестенедi. Мысалы, “орта бойлы, бет-„лпетi к„дiмгiдей, басында б†рiк, ерекше белгiлерi жој”,-деген бейнелеу не бере алады? …Ўгiмеге сияјты очеркке де ерекше белгiлер мен маЎызды б†лшектер керек-ај.
‡мiр мен адамдарды маЎызды б†лшектер арјылы бейнелеу олардыЎ iшкi мазмґны, болмысы, кейiпкерлердiЎ к†зјарастары мен психологиясыныЎ к†рiнуi Ґшiн јажет.
Тґрајты б†лшек портреттiЎ аяјталуына к†мек бередi, бейненi айјын, сезiмтал етiп к†рсетедi.
Б.МайлиннiЎ “Жасасын Мґсабай!” очеркiндегi Мґсабайды жазушы былай суреттейдi: “Ѕґрысјан јара жiгiт. С†зге жомарт, ертеден јара кешке дейiн с†йлесе шаршамайды, †з с†зiнен басјаЈа јґлај салмайтын да мiнезi бар”[2,224]. Ал
¤.МґстафиннiЎ “АлыптыЎ кереметтерi” очеркiндегi Нґртазаґлы Жґмабек бейнесiн сомдау барысында жазушы мынадай тґрајты б†лшектер пайдаланЈан: “... јара аЈаштай јатыЎјы, бурыл шаш, јара шґбар жiгiт”[3,15] десе, М.…
уезовтiЎ “Жуалы колхозшысы” очеркiндегi Ырысбек “... јызыл кҐреЎ, еЎбекке пiскен, iрi денелi, сан еттi”[4,6],- деп суреттейдi.
Мiне, осындай бейнелердi сомдауда пайдаланылатын б†лшектер шыЈарманы шыншыл, †мiршеЎ етедi. Очеркист кейiпкерлердiЎ с†зiнен, тґлЈасы мен бет-„лпетiнен, кҐлкiсi мен к†здерiнен, дене бiтiмiнен бiр ерекшелiктi байјап, оны атап к†рсеткен кезде Јана тiрi жанЈа айналады.
Шыншыл б†лшек „р н„рсенi толыЈырај бейнелеуге к†мектеседi, шыЈарманыЎ к†ркемдiгiн арттырып, оны айјындай тҐседi. Б†лшектер елеулi ж„не елеулi емес болып екiге б†лiнедi. Бiрiншiсi де, екiншiсi де бiркелкi маЎызды р†лдер атјарады, бiрај елеулi емес б†лшектiЎ маЎыздылыЈы к†Ўiлде кҐм„н туЈызады. Мысалы, м„тiндердегi МґсабайдыЎ
“с†зге жомарттыЈы”, Нґртазаґлы ЖґмабектiЎ “бурыл шашы”, ЫрысбектiЎ “еЎбекке пiскендiгi”- елеулi б†лшек емес, бiрај маЎызы бар.
Бейнелейтiн затја немесе жаЈдайЈа айјындылыј беру Ґшiн очеркист ојырманды †зiне бiрден тартып, сендiре алатын тґрајты б†лшектердi к†рсетедi. Суретшi Ґшiн маЎызы бар б†лшек шеберлiгi очеркистi беллетристкамен жајындата тҐседi. Ж„не ол ојырманЈа д„лелдiЎ м„нiн, оныЎ маЈынасын тҐсiнуге мҐмкiндiк бередi, жазушы сол кездiЎ психологиялыј
ж„не тарихи атмосферасын сезiндiредi. Сонымен јатар очерктегi б†лшектi „леуметтiк-саяси, маЈыналылыј пен јґбылыстыЎ †зектiлiгiн айјындау Ґшiн јолдануЈа да ерекше м„н бередi.
Тґрајты б†лшектер мен толыјтырулардан портрет пен басја да бейнелеулер туындайды. Портретпен жґмыс iстей отырып очеркист тґрајты кейiпкердiЎ сыртјы бейнесiн Јана к†рсетiп јоймай, сол портрет арјылы кейiпкердiЎ iшкi жан- дҐниесiн оныЎ очерктегi проблеманыЎ шешiлуiне ж„не јоршаЈан ортасына деген јарым-јатынасын да беруге тырысады. Очерк шеберлерi бiреудi суретке тҐсiрудi мiндетiне алмайды. Мысалы, ¤абит МҐсiреповтiЎ очерктерiн алайыј. К†ркем очерктерiнде жазушы јазај †мiрiндегi игi iстер атјарып жҐрген адамдардыЎ публицистикалыј типтiк бейнесiн жасап шыЈарЈан. ОчеркистiЎ адами емес iс-
„рекеттердi „шкерелеп адамдардыЎ интелектуалдыј „лемiн ашатын тґстары да бар. КейiпкердiЎ портретiн жазЈанда суреткер †з шыЈармасына негiз етiп јоЈамныЎ пайдасына немесе оЈан јарама-јарсы баЈытталЈан адамдардыЎ iс-„рекетiн, мiнез-јґлјын алЈан. Мысалы, ¤.МҐсiрепов пен Б.МайлиннiЎ
“Батыр большевик Амангелдi” очерктер циклында
¤.МҐсiреповтiЎ “БатырдыЎ биiк тґлЈасы” очеркiнде биографиялыј м„лiметтер †те аз. Бiр-екi с†збен Јана берiледi.
Бiрај бґл очеркте биографияны кеЎ јолданып жазу керек деген с†з емес. ‡мiрде шынымен бар адамдардыЎ типтiк бейнелерiн, iшкi жан-дҐниесiн к†рсету †те јиын iс.
Очерк те бейнелеу †нерi сияјты, егер портрет адамдардыЎ бейнесiн дґрыс бере алмаса, маЎызы жој белгiлердi суреттесе, ол “†мiрдi тојтатып тастаЈан” сияјты болып к†рiнедi. Публицист-суреткердiЎ тґрајты адамыныЎ портретi жай Јана сурет емес, ол- †зiндiк жалпылау (обобщение) болып табылады.
Очеркте кейiпкер тiлi мен автор тiлiн ажырата бiлу де маЎызды м„селе. Кейiпкер тiлi оныЎ „леуметтiк затынан, iшкi жан-дҐниесiнiЎ психолоиялыј јалыптасуынан б†лiнбейдi.
КейiпкердiЎ iшкi жан-дҐниесiн, оныЎ †мiрге деген к†зјарасын очеркист ојырманЈа оныЎ јандай да бiр iске, †зге адамдармен јарым-јатынасы, †мiр јґбылыстарына, саясат, Јылым мен жалпы †нерге деген јатынасы арјылы к†рiнуi мҐмкiн.
¤.МҐсiреповтiЎ “Чудо!” атты очеркi халјымыздыЎ талантты
„ртiсi КҐл„ш Б„йсейiтоваЈа арналЈан. Автор КҐл„ш талантын ашу Ґшiн бiр Јана †зi ку„ болЈан жайЈа тојталып, бiр ґлы адамныЎ екiншi ґлы талантја баЈа бергенiн баян ету арјылы к†рсете бiлген.
“Ер ТарЈынныЎ” орта кезiнде ТарЈынды кезектi јґрбандыЈыныЎ бiрi етiп болЈан соЎ, АјжҐнiстiЎ тоят тауып жататын бiр кезi болушы едi. Сол тґста МґхтардыЎ былай дегенi бар:
- Ѕарашы, јарашы! Добалдай ТарЈынды жыЈып алып тояттап жатјан Пантера сияјты! - дедi.
Бґл КҐл„ш жасаЈан АјжҐнiс бейнесiне д„л табылЈан теЎеу едi”[2,564]. ОчеркистiЎ мамандыЈы ґсај-тҐйек заттарды байјап жҐруге итермелейдi. Кейiн осы “ґсај-тҐйектерден”
портрет-бейне туындайды. …р типтiЎ ерекшелiктерiн к†рсету Ґшiн очеркшi кейiпкерiнiЎ †зiне, оныЎ замандастарына “с†з бередi”, кейiпкердiЎ с†з јґрау шеберлiгiнен, интонациясынан, дара лексикасынан оныЎ iшкi мiнез-јґлјы ашылады.
ОчерктiЎ публицистикалыј идеясы мен кейiпкер мiнез- јґлјын к†рсетудiЎ кеЎ таралЈан т„сiлi болып, кейiпкер †мiр сҐрiп, еЎбек етiп отырЈан ортасыныЎ жаЈдайы мен тґрмысы болып табылады. АвтордыЎ алдында к†ргенiнiЎ б„рiн жазу мiндетi тґрЈан жој, дегенмен ол кейiпкердiЎ психологиясы мен мiнез-јґлјын, шыЈарманыЎ идеясын ашу Ґшiн †зiне керек жерлерiн Јана таЎдап алуы керек. ¤.МҐсiрепов М.…уезовке арнаЈан очеркiнде оныЎ балалыј шаЈын суреттеу арјылы жазушыныЎ энциклопедиялыј бiлiмiнiЎ бастауын Абай аулымен јысы-жазы к†ршiлес отырЈандыЈымен байланыстыра баяндайды:
“МґхтардыЎ балалыј шаЈы јазај даласында кездесiп к†рмеген, батыс елдерiнде де сирек кездесетiн †леЎ мен
„нге, ертегi мен жырЈа, жґмбај пен жаЎылтпашја, шежiре мен шешендердiЎ лґЈатты с†здерiне кҐнi-тҐнi шомылатын творчестволыј ерекше жаЈдайда †тедi. Ол Абай ауылы, Абай айналасы – АбайдыЎ ајын балалары, Абай аулына Ґстi-Ґстiне аЈылып келiп жататын ајындар, „ншiлер, домбырашы, јобызшы-кҐйшiлер, бишiлер, шешендер... Ѕазај халјыныЎ јалыптасјан „дептiлiгi, инабаттылыЈы, мiнездiлiгi, адамгершiлiгi – б„рi осы ауылда. Абай елегiнен †тiп †Ўделгенi де бар. Абай айналасында †рескел мiнез, ерсi с†здерге тиым салынЈан. Бґл ауылда кiтап бар, кiтап оју бар. Науаи, Низами, Омар їайям, Фирдоусилер аудармасыз †з тiлiнде ојылады.
Абай айналасында осындай жайлар болЈанын Мґхтар †зi ґзај жыр етiп айтатын едi. Сол т†ЎiректiЎ барлыј iшкi-сыртјы бейнесi зерек баланыЎ балЈын ойына †шпестей болып орнап јалЈанын сезiнетiн едiк”[2,566], - деген жолдардан очеркист шыЈарманыЎ идеясын кейiпкердiЎ †скен ортасы мен †су жолын к†рсету арјылы жеткiзедi. Мґхтар Абайды босаЈадан сыЈалап к†рмей, оныЎ балаларымен, немерелерiмен јатар
жҐрiп к†ргендiгiне најты д„лелдер келтiре отырып бейнелейдi. Бґл очеркте Мґхтар бейнесiн ашуда автор сол ортаныЎ жаЈдайын шеберлiкпен кестелей отырып јол жеткiзген. С†з шеберiнде оныЎ кейiпкерiнiЎ тґрЈан ортасыныЎ жаЈдайы оныЎ мiнезiне тiкелей „сер етiп, психологиясын ашуда, †мiрлiк жолын таЎдауда †те маЎызды р†л атјарЈандыЈын најты д„йектейдi. Кейiпкер портретi оныЎ мiнез-јґлјы ж„не iс-„рекетiмен тыЈыз байланысты. Осыдан барып толыј картина туындай бастайды, кейiпкердiЎ психологиясы мен к†зјарасы ашыла тҐседi. Бiрај, жазушы жеке адамдардыЎ портретiн бейнелеумен Јана шектелiп јалмайды, ол кейiпкерлерiн тҐрлi јајтыЈыстарда, драмалыј конфликтер де к†рсетедi. Басја с†збен айтјанда ојырман санасына керектi идеяны кейiпкерлердiЎ мiнез-јґлјын бейнелеу арјылы жеткiзуге тырысады.
…р адамныЎ бойындаЈы ерекшелiктер оныЎ iсi арјылы к†рiнедi. Мысалы, ЈарышкердiЎ мiнез-јґлјы Јарышја ґшјан кезде к†рiнедi. Бґдан шыЈатыны – очеркист адамдардыЎ мiнез-јґлјын бајылай отырып, оныЎ јоЈамдыј †мiрдегi орнын ашу, одан кейiпкер де, тајырып та, шыЈарманыЎ сюжетi де
†сiп шыЈатын “д„н”алуы керек. Публицист, жазушы мiндетi -
†зiнiЎ к†рген н„рсесiн зерттеп, жалпылап, †ткiрлеп ојырманЈа жеткiзе бiлу. Мґнда к†ркем ой мен тарихи шындыјты јоса отырып, очеркист кҐнделiктi †мiр шындыЈынан Ґлкен „деби шыЈарма туындатады.
Очерк шын †мiрдi суреттеуi шарт. Ал, очеркист суретшi сияјты, ол †з кейiпкерiне мiнез ойлап табамын десе к†п јиындыјтарЈа ґшырайды. …ртҐрлi авторларды адам iс-
„рекетiнiЎ „ртҐрлi жајтары јызыјтырады. Бiреудi адам мiнез- јґлјына јоЈамдыј јатынастар мен јајтыЈыстардыЎ „сер етуi јызыјтырса, екiншiсiн–iс-„рекет пен сезiмнiЎ байланысы, Ґшiншiсiн– психологиялыј iс-„рекет, оныЎ тҐрлерi мен заЎдары, к†ЎлiнiЎ диалектикасы к†п јызыјтырады. Бiрај очеркист адамныЎ ойы мен сезiмiн, оныЎ iшкi жан-дҐниесiн ашуЈа хґјыЈы бар ма деген заЎды сауал туады. ОЈан „рине, бар деп жауап берер едiк.
Ѕай очеркистiЎ шыЈармасын алып јарасај та олар адамдардыЎ материалдыј жаЈын Јана емес, сонымен бiрге психологиялыј жајтарын да к†рсету мiндеттi деп ойлаЈан. Бґл м„селеге М.Горький де јатты к†Ўiл б†лген. “Берiлген адамныЎ мiнез-јґлјындаЈы ерекшелiктердi д„л тауып, оныЎ iс-„рекетiнiЎ тереЎ маЈынасын тҐсiнiп, оны најты с†здермен жазу керек.
Сонда Јана ојырман кiтап беттерi мен жолдарынан тiрi адамды к†рiп, оныЎ „рекетi мен сезiмiнiЎ байланысын тереЎ
тҐсiне алады”[3,171], - деген. ¤.МҐсiреповтiЎ “Феномен- Феникс” атты Жамбыл Жабаев †мiрi мен шыЈармашылыЈына арналЈан очеркiнде мынадай жолдар бар: “Жамбыл †мiрге жымия јарап, сынай †скен ајын едi. ОныЎ ойлы к†здерiнiЎ тҐбiнде јашанда бiр сыјај ґшјыны тґратын. …лдененi тҐсiндiре бастасаЎ “Менi бiр алжуЈа айналЈан шал деп отырсыЎ-ау!”
дегiсi келгендей, мґрт астынан миыЈы жымия бастаЈанын сезушi едiЎ. Айта бастаЈаныЎды iлiп „кетiп, †леЎмен †зiЎе јайта айтјанда ајын жҐрегiнiЎ ыстыј жалынына, ой-сезiмiнiЎ тереЎдiгiне таЎ јалатынсыЎ”[2,560], - деп Жамбыл ајынныЎ ой-сезiмiн „рбiр „рекетiнен жiтi байјаЈан очеркист †з кейiпкерiнiЎ iшкi дҐниесiн тґтас беру шеберлiгiне јол жеткiзген. АдамдардыЎ ойы мен сезiмiн жазу Ґшiн очеркист сол адаммен тiкелей јарым-јатынас жасай отырып, кезiккен кездегi „рбiр јимылына м„н бере, к†Ўiлге тоји бiлу јабiлетi болуы керек.
ОчеркистiЎ таЈы бiр маЎызды мiндеттерiнiЎ бiрi - †мiрдегi проблемаларды ашып к†рсете бiлу. Мґхтар …уезовтiЎ ОЎтҐстiк сапарынан туЈан очерктер циклыныЎ iшiнде
“К†ктемнен берi” атты очеркi бар. Автор бґл шыЈармасында жаЎадан јґрылЈан шаруашылыјтыЎ жетiстiктерiмен јоса к†птеген јиындыјтары барын да ашып айтады. Бґл кемшiлiктердi автор к†рсету кезiнде очерк кейiпкерлерiн с†йлету „дiсiн шебер пайдалана отырып, шалЈай аудандардаЈы ортај проблемадан шыЈудыЎ жолын к†рсетедi.
“Зор жетiспегендiк: бiзде бiр газет жој. КiмнiЎ кiн„сi екенiн бiлiп болмайды. …йтеуiр Бурный айналасында јазај газетiн мезгiлiмен к†ру былай тґрсын, тiптi, ныспымен к†рмейтiн жерiЎ толып жатыр” [4,14], - деп ауыл кеЎесi Анарбайды с†йлетiп, шешiмiн таппаЈан м„селелердi кейiпкер арјылы беру „дiсiн ґтымды пайдаланЈан. ЅазајстанныЎ барлыј шалЈай аудандарына т„н проблеманы к†терiп, †зiнiЎ актуалдыЈы мен оперативтiлiк жаЈынан ґтымды шыјјан бґл очеркте таЈы мынадай шешiмiн таппай отырЈан м„селе „Ўгiме болады: “Ѕыс келдi. µзај кештер бос. Колхоз газеттi де реттеп ґдайы ала алмай жатыр. К†пшiлiк, ересектер сауатсыз. ‡зi АлатаудыЎ д„л тҐбiнде јойын †рде жатјан аз Ґйлi колхоз.
Жолдан јиЈаш. Ѕыс кiре бґл б†ктердiЎ “табаны кҐректей”
мыјты поездарды жҐргiзбей шабаланып јамап тґрып алатын ај бораны басталады. µмтыларман боп колхоз мҐшелерi јалады. Сонда „ндетiп, кҐйлетiп сауаттандырып дҐниеден тiл хат „перiп тґратын радиоЈа кiм жетедi”[4,16-17],-деп автор јалыЎ к†пшiлiктiЎ проблемасын †зi Јана бiлiп јоймай, ојырманЈа соны жеткiзушi д„некер р†лiн јоса атјарЈан.
¤.МҐсiрепов †з очерктерiнде адамдардыЎ материалдыј жаЈын Јана емес, сонымен бiрге психологиялыј жајтарын да к†рсету мiндеттi деп ойлаЈан. АдамдардыЎ „рекеттерi мен бiр-бiрiне деген к†зјарасынан бiз олардыЎ ойы мен сезiмдерiн бiле аламыз. Очеркист †з кейiпкерлерiнiЎ iшкi дҐниесiн толыј бiлуi керек. Адам ойы мен сезiмiн жазу Ґшiн очеркист сол адамдармен бiрдей деЎгейде тґруы јажет. Кейiпкер бейнесi ол †зiне јарама-јарсы јойылЈан адамЈа кезiккен кезде ашыла тҐседi. ОчеркистiЎ таЈы бiр маЎызды мiндеттерiнiЎ бiрi – конфликттердi ашып к†рсету.
“Аспанда болЈан жекпе-жек” очеркiнде F.МҐсiрепов самолет салонында отырып автор орыстыЎ ґлы ајыны Лермонтовты †лтiрген ај сҐйек офицер МартыновтыЎ ґрпаЈымен кездесiп, „Ўгiмелескенi жайлы жазады.
ШыЈарманыЎ негiзгi идеясы офицер МартыновтыЎ ш†бересi мен МҐсiрептiЎ ш†бересi арасындаЈы жекпе-жек жайлы. Бґл жҐз жиырма жылдам астам дау туЈызып келе жатјан ојиЈаны тiлге тиек ете отырып, шет елдiктiЎ јазај топыраЈында Лермонтов, ПушкиндердiЎ ојылатынына таЎданысын жасыра алмаЈанын очеркшi тамаша суреттеген. Жазушы шет елдерге сiЎiсiп кеткен орыс адамдарыныЎ елде болып жатјан жаЎалыјтардан бейхабар, †ресi онша биiк емес екенiн тап басып айтјан. ОчерктiЎ басты кейiпкерiнiЎ образын тартымды,
„рi нанымды бейнелеген жазушы с†здiЎ бетiн басја жајја бґра берген к†ршiсiнiЎ мiнезiн жiтi байјаЈан тґсы ојырманды бiрден баурап алып, шыЈарманы одан „рi ојуЈа баулиды. “ДаугерiмнiЎ бiр ерекшелiгi – берiлген жауапја да, сґрајја да дґрыс-бґрыс деп тґрајтамайды. Мајґлдамайды да, дауласпайды да. Тез сырЈып, екiншi бiрдемеге к†шедi. Мен оны Раевский мен Андронниковја јарай жетелегiм келедi, ол аяЈын бiр басар емес. Лермонтов пен МартыновтыЎ тґстастары Булгаков пен Елагинге јарай тартып к†рiп едiм, ол екеуiнiЎ аттары аталЈанда к†ршiмнiЎ тiлi байланып јалды. Екi јолын ербеЎдетiп – атамаЎыз оларды! - дедi ”[3,554],- деген Ґзiндiден кейiпкер характерiн †те ґтымды бере бiлгенiн к†ремiз. Очеркист басты геройдыЎ осал жајтарына к†з тiге отырып, Мартынов „улетiнiЎ т†рт атаЈа келгенше жалЈан баЈыттан бетiн аудармаЈанын, ол „улет намысы ма, ајсҐйектер д„стҐрi ме, „йтеуiр јара јылмыс таЎбасы осы кҐнге дейiн
†шпей јала бергенiне „р јырынан тҐсiнiк бередi.
Б.Полевой атап к†рсеткендей, публицист “материалды јалай беру” турасында к†п ойлана јоймайды. “Бiзге, - дейдi Б.Полевой, - жеделдiлiк керек, оны сенсациялыјпен шатастыруЈа болмайды.” [1,123],-дейдi. АдамныЎ даЎјы оныЎ
iсiмен Јана шыЈады. Бiрај ол јґмырсја т„рiздi еЎбек етпейдi, ол жајсы †мiр сҐру Ґшiн еЎбектенедi. ОчеркистердiЎ кейбiр јателiгi – автордыЎ кейiпкерге †зiнiЎ мiнезiн ашуЈа мҐмкiндiк бермеуi.
Очеркист јай кезде кейiпкерiнiЎ жеЎiсiн жеЎiл табыспен жеЎiлдетедi, оныЎ јойЈан мајсатына †зiнiЎ тґрајтылыЈымен, мыјтылыЈымен жеткендiгiн к†рсетпейдi. Сондыјтан очерктегi жајсы кейiпкерлер саны †те аз болады. Ал кҐнделiктi †мiрде адамдар тґрмыста да, жґмыста да, јоЈамдыј †мiрде де јиыншылыјтарЈа ґшырайды. Бґл б„рiмiздiЎ де т„жiрибемiзден
†ткен. ‡з кейiпкерiнiЎ болмысын айјын к†рсету Ґшiн очеркист оны јајтыЈыстарЈа јатыстырады. Мiнездер бiр-бiрiне јарама- јарсы јойылЈан сайын, шыЈарманыЎ идеясы ашыла тҐседi. Егер iс-„рекет очеркте бейнеленген адам мiнезiне сай келсе, шыЈарма жајсы шыЈады.
Yздiк очерктердегi кейiпкерлер †здерiнiЎ к†п с†йлемейтiндiгiмен, мајсатына жету жолындаЈы тґрајты- тылыЈымен ерекшеленедi.
“К†ркемдiк жалпылау (обобщение) мен типтендiру очеркке мiндеттi емес, осы арјылы ол „Ўгiмеден ажыратылады,” – деген пiкiр бар. Бґл дґрыс емес. “Суретшi жалпылау јабiлеттiлiгiне ие болуы керек. Жазушы бал шыЈаратын ара сияјты к†ркем шындыј шыЈаруы тиiс. Ара-тґра гҐлге јонады, бiрај одан †зiне керек н„рсесiн Јана алады.
Жазушы да сол сияјты.” [5,132,145],-деген пiкiрдi јґптауЈа тґрады.
Шыншыл очерк јоЈам †мiрiнiЎ „леуметтiк маЎызы бар жајтарын бейнелейдi. Ал, б†лшектер бґл јґбылыс болмысыныЎ ашыла тҐсуiне к†мек бередi.
Очерк - “кiшi форма”, ойы жаЈынан емес, к†лемi жаЈынан кiшкентай. Бiрај осы формамен де жазушылар ґлы, Ґлкен туындылар бере бiлген. ‡мiрдi толыј бейнелеудi олар фактография арјылы емес, суреттеу шеберлiгi мен бейнелеу тереЎдiгiнен, бейне мен мiнез-јґлыјтарды дґрыс бере алудан алады.
Жеке тґлЈалар мен олардыЎ арасындаЈы јајтыЈыстарды зерттей отырып, очеркист „леуметтанушы сияјты †з назарын најты јарым-јатынасты зерттеуге бґрады. Ол Ґшiн кейiпкерiнiЎ мiнез-јґлјын тек јана бейнелеу јґралы деп емес, сонымен јатар „леуметтiк јґбылыс деп јабылдауы тиiс.
ЖаЈдай мен мiнез-јґлыјты талдай отырып, очеркист ојырманЈа бґл тек јана “кiтап шындыЈы” емес екендiгiн, оныЎ ойы мен сезiмi бар адам, тiптi †мiрдiЎ †зi екендiгiн д„лелдейдi. Очеркист характерлер мен типтердi зерттеп,
оларЈа баЈа бередi, ојырмандарды публицистикалыј јорытындыЈа „келедi. Ѕазiргi очерктерде бҐгiнгi кҐн проблемаларын, кҐнделiктi еЎбек адамдарыныЎ †мiрiн пысыјтап бейнелеу к†птеп кездеседi. Очеркист осыныЎ б„рiнен хабардар болуы керек. Очеркшi †ндiрiспен, бҐгiнгi
†мiрмен байланысы жој адамдарды емес, керiсiнше, барлыј адамзаттыЎ жетiстiктерi адамдардыЎ еЎбегiнiЎ жемiсi екенiн бiлiп барып, шыЈарма жазуЈа отырады. Ѕорыта айтјанда, очеркист бҐгiнгi кҐннiЎ јоЈамдыј пiкiрiн жинаушы, сонымен јатар јоЈамдыј пiкiрдiЎ ґйымдастырушысы.
ПайдаланЈан „дебиеттер 1. Сагал А. 25 интервью. М.,1974. С.13.
2. Майлин Б. Ел сыры. А:, Жазушы,1994.
3. МҐсiрепов ¤. ТаЎдамалы. ¦ш томдыј. А:,Жазушы. 1980.
4. …уезов М. Жиырма томдыј шыЈармалар жинаЈы. Сегiзiншi том. А:,Жазушы. 1981.
5. Горький М. Собр. соч. Т.24, М:, 1957, С.171.
