ҚАЗАЛЫ ӚҢІРІНДЕГІ ТІК ТАМЫРЛЫ ТЕРЕКТЕРДІ ӚСІРУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
Айдосова М.Б.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті Ғылыми жетекшісі - магистр Тулегенова А.М
Халқымыздың денсаулығы мен ҧрпақ болашағына ықпал ететін табиғат тепе- теңдігінің бҧрмалауына тосқаул болар, жер-ананы апаттан сақтар, ең мықты бекініс орманды алқаптарды кӛбейтіп ағаш егуге атсалысуымыз қажет.
Жер ананың тӛсіндегі орман-тоғайлар, ағаштар тамырын тереңге жайғандықтан жер асты суы деңгейлерінің кӛтерілуіне, жер бетінде тҥрлі ӛсімдік атаулының сусыз қалуына әсерін тигізеді.
Барша тіршілікті қҧрғақшылықтан аман алып қалатын табиғи су арнасының ең басты кӛзі – орман тоғай, саялы ағаштар екенін ескерсек бірер жылда кең даламыздың ну орманға айналатыны ақиқат.
178
Орманды алқаппен саялы ағаштар – табиғаттың жанды тазалықшысы. Сан алуан ӛсімдіктер мен бҧталы ағаштардың кӛбеюі топырақтың қҧнарлылығын арттырып, жеріміздің жан-жануарларының, қҧстары мен жәндіктерінің саялы мекеніне айналады.
Барша адамзат ҧрпағының дені таза, сҧлу да сымбатты болып ӛсуінің де кепілі осы табиғат сҧлулығы.
«Ел Тәуелсіздігінің 20 жылдық мерекесіне» - әр ауылдық округте 20 мың ағаш!
Ҧранымен «Дәстҥрлі ағаш егу меркесі» атауымен «Жетісу жастары» жастар орталығы барша Қазақстан халқына ҥндеу жарияланған болатын. Еліміздің кӛркеюіне ҥлес қосар игі шараға ата-бабамыз айтып кеткендей, келешек ҧрпаққа қорған болып, таза ауада аман-есен ӛмір сҥруге, ҥлкен табиғи апаттардың алдын алуға, жалпы жер шарының экологиялық жағдайын тҥзетуге мақсат етіп, теңізге тамшыдай ҥлес болсын деп мен де экологиялық жобамды экология тақырыбында таңдадым.
Бҥгінгі таңда ғылым мен техниканың ӛркендеуі нәтижесінде адамның қоршаған ортаға ықпалы артты. Мҧндай ықпалдың зиянды жақтарының бірі –адам денсаулығына әсері. Елді –мекендерде ауаның әр –тҥрлі газдермен ластану нәтижесінде халық арасында тыныс жолдары ауруларының саны артуда. Осындай экологиялық зардаптар болып жатқан біздің Қызылорда облысы,Қазалы ауданы,Әйтеке би кентіндегі тҧрғындардың денсаулығының тӛмендеуін мынадай сандық кӛрсеткіштермен кӛре аламыз. 2009 ж. есеп бойынша 1000 адамға шаққанда жҥйке жҥйесі ауруымен 6033 адам, ішек ауруымен 165 адам, тыныс алу органы ауруымен 834, тыныс демікпесімен 136, ісік ауруымен 315, сусамырмен 202 адам тіркелген.
Ауданымыздағы экологиялық жағдайды сауықтырып, аудан тҧрғындарының денсаулығын жақсартудың маңызды шараларының бірі – елді мекендерді кӛркейту – кӛгалдандыру.Ата бабамыз айтып кеткендей «Ана кӛркі –алдындағы баласы, қала кӛркі – ҥйі, орманы, ағашы».Олай болса, туған ӛлкемізді жасыл желекке бӛлеу ӛзіміз ҥшін де, ӛзгелер ҥшін де, болашақ ҧрпақ ҥшін де ҥлкен міндет.
Біз ӛз аймағымыздағы проблемаларды шешу арқылы әлемдегі кӛптеген бедлентті территориялардың да мәселесін шеше аламыз.
Менің кӛркейту – кӛгалдандыру бағытындағы зерттеу жҧмысын қолға алуыма себеп болған факторлар мыналар:
- Әйтеке би кентіндегі кӛктем мезгілінде отырығызылған ағаш кӛшеттерінің 70 % тен астамының қурап қалуы;
- Тік тамырлы, қою кӛлеңкелі теректерді ӛспеуі;
- Кӛктем маусымында еспе су деңгейінің жоғарылауымен абсолюттік биіктігі тӛмен жерлерде тҧздылық мӛлшері жоғары кӛлшіктердің пайда болуы;
- Жыл ӛткен сайын регионымыздағы экологиялық хал-ахуалын тӛмендеуі;
- Науқанға айналған кӛркейту –кӛгалдандыру жҧмысының жҥйесіздігі.
Жалпы Қазалы ауданының физгеографиялық сипатын айта кетсем:
Қазалы ауданы –Қызылорда облысындағы 8 ауданның бірі. Теңіз деңгейінен + 63 метр. Қайназой эрасындағы антропогендік жҥйенің қазіргі шӛгінді жыныстарының бетінде орналасқан. Жер асты суының орналасу тереңдігі -2 м. Жер асты суы Қызылқҧм артезиан бассейіне жатады. Жыл ішіндегі кҥннің тҥсу жылдамдығы 2900 сағат. Желдің соғу жылдамдығы 4-4,5 м/сек. Жылдық жауын –шашынның 75% тҥседі. Қар жамылғысы 104 тәулік жатады.
Кӛктем мезгілінде жергілікті ағынды және тҧйық сулардың қар, жаңбыр және грунт суларының есебінен ыза суының деңгейі жоғарылап, тҧзды кӛлшіктердің саны артады да, жаз маусымының шілде айының орта шенінен бастап булану коэфициенті кҥшейеді. Ыза суы тҥскен абсолюттік биіктігі тӛмен жерлердің тҧзды сулы кӛлшіктеріндегі тҧщы судың молекуласы жиынтық радиацияның артуынан буланады. Сӛйтіп тҧздар физикалық заңдылыққа бағынып, кристалдық структураға ие болып жер бетіне шӛгеді. Мҧндай тҧз кристалдарының қалың қабаты Әйтеке би кентінен Жаңқожа баба кесенесіне барар жол жиегінде 6-7см-ге дейін жетеді.
179
Бҧл мысалдар Әйтеке би кентіндегі топырақтың тҧздану процесі сарқынды сулардың капилляр тесіктері арқылы жер асты артезиан бассейініне қосылып, ыза суының деңгейінің жоғарылауы.
Енді топырақты осы сорланудан арылтып, ағаш тҥрлерін егіп, кӛркейтудің бір жолы – топырақты жасанды жолмен қҧнарландыру, яғни ағаштардың кӛктеп –кӛркеюіне жағдай жасау.
Мен ӛзімнің жасаған ғылыми жҧмысымның негізгі мақсатын былай тҧжырымдадым:
Президентіміздің «жасыл ел» бағдарламасын іске асыру мақсатында туған ӛлкемнің тҧзданған, сорланған, сорға айналған топырағын жасанды жолмен қҧнарландыру арқылы ӛңдеп, оған біздің табиғатымызға тӛзімді, улы шаңды газдарды сіңіру қабілеті жоғары ағаш тҥрлерін отырығызып, кҥтіп, баптап, кӛркейтуге ӛз ҥлесімді қосып, Қазалы ӛңірін жасыл желекті аймаққа айналдыру.
Осы мақсатқа жету жолында мен алдыма мынадай міндеттер қойдым:
1. Елбасының «жасыл ел» бағдарламасымен танысып, ой –елегінен ӛткіздім.
2. Экология тақырыбын қамтитын ғылыми еңбектерге шолу жасап, ӛзіндік ой- пікірімді қалыптастырдым.
3. Әйтеке би кентінің экологиялық хал–ахуалын анықтайтын мәліметтер жинақтадым.
4. Ҥй ауласына екі тҥрлі жолмен яғни табиғи және жасанды қҧнарландырылған топыраққа ағаш кӛшеттерін отырғызып, оларды бақылау, салыстыру, ӛлшеу әдістері арқылы ӛсу дәуірінде бақылай отырып, тәжірибе жасадым.
Зерттеу жҧмысымның негізгі нәтижелеріне талдау жасасам:
Зерттеу жҧмысын 2007 жылдың сәуір айынан бастадым. Ең алдымен ҥйімнің маңындағы бақшалық жерімнен ағаш егетін орынды белгілеп, бірнеше ағаш тҥрлерінің кӛшеттерін отырғызуды қолға алдым.
Сӛйтіп, ара қашықтығын 2 метрден тереңдігін 70-80 см, енін 50-60 см етіп екі шҧңқыр қаздым. Топырақты ӛңдеу ҥшін қажетті органикалық тығайтқыштар қи, шымтезек және кӛң араластырып дайындап алдым.
Сондықтан әрбір кӛшет егетін шҧңқырға 7,8 кг кӛң салып оның ҧлтанына, горизонтал бағытта темір тостақшалар тӛсеу арқылы 2004 жылдың сәуір айынан бастап
ҧзындығы 30-40 см екі кӛктерек кӛшетін қҧнарландырылған топыраққа, ал тамырының ҧзындығы 30 см ҥйеңкі кӛшетін табиғи топыраққа отырғыздым.
Отырғызылған кҥннен бастап егізлген кӛшеттердің вегетациялық дәуіріндегі ӛсуін (15 сәуір-30 қазан аралығы) бақылап отырдым. (кесте № 2) Мысалы жасанды топыраққа отырғызылған кӛктерек кӛшетінің биіктігі 85 және 94 см еді, 2008 жылдың 15 сәуірінде ӛлшегенімде кқшеттің биіктігі 3,23 м болды. Ӛсу аралығындағы биіктігі 2,38 метр, ал 2005 жылдың 30 қазанында биіктігі 4,72 метрге жеткен, ал табиғи топыраққа
отырғызылған ҥйеңкі ағашының кӛшетінің отырғызылған кезіндегі биіктігі 84 см-ге ғана ӛсіп, 2005 жылдың сәуір айында кӛктемей, вегетациялық дәуірін тоқтатты.Енді не ҥшін екі бірдей бір жылда отырғызылған ағаш кӛшеті екі тҥрлі нәтиже берді деген заңды сҧрақ туады?
180
Мен бҧл сҧраққа мына сызба нҧсқа арқылы жауап бере аламын.
Бірінші сызба нҧсқада табиғи топыраққа отырығызылған кӛшет тамырының орналасуы. Мҧнда кӛшет тік тамыры 1-2 жыл кӛктейді де жер асты суына тіреліп тҧздылыққа бейімделе алмай қурап қалды. Ал менің зерттеуімдегі екінші сызба нҧсқадағы кӛшеттің тамыры беткі қара шірік қабатында жанама тамырлары арқылы ӛседі де, тік тамырларының ащы су қабатына жетуіне тӛселген темір тостағаншалар жеткізбейді. Сӛйтіп кӛшеттің тік тамыры ащы су қабатына жетем дегенше топырақтың тҧздылығына адаптацияланып ҥлгереді. Бҧл жерде Ағаштың қалыпты ӛсуі ҥшін топырақ қҧнарлығының маңызы зор, ӛсімдіктерді қоректік заттармен, сумен ҥнемі қамтамасыз етіп тҧру топырақтың қҧнарлығына байланысты. Қазіргі жағдайда біздің ауданымыз жер ресурстары тозған экологиясы ең нашар аймаққа жатады. Шаңды дауылдың, қҧрғақ климаттың, қуаңшылықтың әсерінен топырақ сорланған, эрозияға ҧшыраған, яғни топырақтың беткі қҧнарлы қарашірігі аз, қарашірік немесе гумус мҧғдары 8%ғана, ғалымдардың зерттеуі бойынша бҧл ӛңірде қоңыр, сҧр топырақ 40% тҧзданған сорға айналған.
Топырақтағы және су қҧрамындағы тҧздылықтың кӛбеюінен топырақ қҧнарлығы да тӛмендейді.
Сондықтан опырақтағы коректік заттар ағаштың тамары топырақтың жаңбыр және қар суымен шайылған қарашірігінде ӛседі де, топырақтың тӛменгі қабатында яғни
артезиан бассейініне жақын бӛлігінде тҧздылықтың 27%-ге дейін кӛбеюінен сарқынды сулардың жерасты суларына қосылып тҧздылығы арта тҥседі.
Топырақтың тҧздануы белоктардың ыдырауы мен бос амин қышқылдарының жиналуына себепші болғандықтан, ағаш баяу ӛседі, тыныс алудың энергетикалық тиімділігі бҧзылады. Сӛйтіп еккен ағаш кӛшеті бір екі жылда қурап қалады немесе ӛсуі баяулап жапырақтары сарғайып кетеді. Топырақтың қарашірік қабатында ӛсімдік пен жаруарлардың шіріген қалдықтары жиналады, одан кейінгі қабат-бозғылт топырақ қабаты жоғарыдан сіңген ылғал осы осы қабаттағы минералды заттарды ерітіп тӛмен қарай шайып отырады. Жоғарыдан шайылған суларды, минералды заттарды темір қабаты ӛткізбей ағаш тамырына су іркіп тҧрады. Және оның ащы су қабатына кетуден сақтап, тек қҧнарлы қабатта ӛсуіне жағдай жасайды. Менің зерттеуімде топырағы қҧнарлы, ылғалы мол болғандықтан менің еккен ағаштарымның жапырағы ірі және
жасыл тҥске ие болды.
2007 жылдың сәуірінен бастап зерттеу жҧмысымды жоғарыдағы әдіспен (яғни топырақты жасанды қҧнарландыру жолымен
№249мектеп-лицейдің тәжірибені алаңында жалғастырдым.) 72 м2 13 тҥп кӛшет отырғыздым. Оның 7-еуі кӛк терек 3-еуі қаратал
2-еуі қайыртал 1-еуі шие жеміс ағашы. Қазір бҧл кӛшеттерім жақсы кӛктеп тҧр.
Топырақтың жасанды қҧнарлығы жапырақ тақтасының ҥлкен болып ӛсуіне кӛмектеседі. Неғҧрлым ағаш жапырағының тақтасы ҥлкен болса, срғҧрлым оның
181
кӛмірқышқыл газын, шаң –тозаңдарды сіңіру қабілеті жоғары, демек оттегін сонша кӛп бӛледі.
Зерттеу жҧмысымның І кезеңін тҥйіндей келіп, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың экологиялық жағдайды сауықтыруға бағытталған «Жасыл ел» бағдарламасын аудан кӛлемінде орындау ҥшін егілген ағаш кӛшеттері топырақты жасанда жолмен қҧнарландырып, кӛшет тамырын тҧздылыққа бейімдеу арқылы ҧлтанына горизонталь бағытта темір тостағаншалар тӛсеу арқылы егілуге тиісті.
Зерттеу жҧмысымның ІІ кезеңі ҧлтанына қос қабатты темір тостағаншалар тӛсеу арқылы тҧздылыққа бейімдеу жолымен жеміс ағаштарын, бҧталы – декоративті ағаш тҥрлерін егу арқылы кӛркейту –кӛгалдандыруға бағытталады.
3 жыл кӛлемінде жҥргізген ғылыми зерттеу жҧмысымның нәтижесін қорытындылай келе, ата-бабамыздың «Бағбан болсаң, бақ ӛсір, балама деп тағы ӛсір» деген даналық сӛзімен ойымды тҥйіндеп, болашақ ҧрпаққа артымызда тал қалсын деп, ауданымызды жасыл желек аймағына айналдыру-бір жағынан туған жер табиғатының шынайы иесі, қайырымды қорғаушылары ретінде біздің парызымызбен қарызымыз болса, екінші жағынан болашағымызға жасаған қамқорлық деп білемін.
Әдебиеттер
1.Қазақстан энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы»
«Алматы». 11 том, 1998жыл, 41- бет.
2.М.Қожабаев, Г. Қожабаева «Қазақстанның дәрілік ӛсімдіктері», Алматы қаласы,
«Қазақстан», 1982ж 13- бет.
