ҚАЗАҚСТАНДА ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ТИІМДІ ЖҤ ЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ӚЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Камилов С.И.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық Университеті, Астана
қаласы Ғылыми жетекші – с.ғ.к.,аға оқытушы Тулебаева М. К.
Биыл ӛ зінің тәуелсіздігінің 20 жылдығын атап ӛткелі отырған егемен мемелекетіміз ҥшін ӛзіндік дербес демографиялық саясатты тиімді жҥзеге асырудың ӛзекті мәселерін қарастыру бҥгінгі кҥннің аса кҥ рделі мәселелерінің бірі. Ең алдымен Қазақстан Республикасының ҧдайы ҧ станатын ӛзіндік дербес демографиялық саясаты біздерге не ҥшін қажет болады? деген заңды сауалдан бастау керек болар. Не ҥ шін ҧлттық қауіпсіздікте демографиялық жағдайға бірінші басымдылық беріліп отыр? Республика Президенті Нҧрсҧлтан Назарбаев «Ҧ лттық қауіпсіздік басымдықтарының деңгейіне мықты демографиялық және кӛші-қон саясаты шығарылуға тиіс. Егер біздің мемлекеттік органдарымыз бҧған бҧрынғысынша немқҧрайлылықпен қарайтын болса, онда біз ХХІ ғасыр қарсаңында Ресейдің атынан адам саны сыртқы кӛ ші-қон прцестерінен ғана емес, табиғи жолмен кеми беретін демографиялық «Керст-оппа» жағдайына тап боламыз. Бҧл тенденция дереу тоқтатылуға тиіс» деп ӛзінің 2030 жылға дейінгі елдің стратегиялық дамуы туралы Қазақстан халқына Жолдауында нақты кӛрсетті. Еліміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы бойынша Қазақстанда ҧзын-саны 25 млн-ға жетерлік дені сау, тҧ рмысы ауқатты, әрі салауатты ӛмір салтын ҧ станған, білімі терең, мамандығы ҧшталған азаматтары мен тҧрғындары болуы керек [1].
Біраз ҧзақ уақыт бойы, яғни 1960 жылдардан бастап Қазақстанның демографиялық дамуы халықтың тҧрақты, (орнықты) жоғарғы қарқынды ӛсуімен сипатталады. Қазақстанда 1991 жылы 18 млн адам, ал 1992 жылдың бағалауынша республикада халықтың ең жоғарғы кӛрсеткіші – 16 млн. 452 мың адамды қҧрады. Алайда, келесі жылдары мемлекетте демографиялық дамудың келеңсіз ҥрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының халқы кеми бастады.
187
Демографиялық кӛ рсеткіш
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 14
Жалпы халық 901 4 865
4 866 4 951 5 074
571 5 776 к ӛ рсеткіш 641 610 14851059 837 200 767 15219291 15396878 506 492 қалалық 8397 8 413
8 457 8 518 8 614
8 265 8 395 к ӛ рсеткіш 566 399 8 429 331 152 242 651 8 696 520 8 833 249 935 108 ауылдық 6 504 6 452
6 409 6 432 6 460
7 305 7 381 к ӛ рсеткіш 075 211 6 421 728 685 958 116 6 522 771 6 563 629 571 384
222 221 247 273 278 356 357
туылғандар 054 487 227 171 946 028 977 301 756 321 963 575 552
149 147 155 152 157 152 142
ӛ лгендер 778 876 149 381 277 250 121 157 210 158 297 706 780
сырттан 324 325 357 386 373 390 406
келгендер 141 276 327 303 342 247 434 361 788 365 137 777 251 сыртқа
шығып 432 413 365 383 350 389 398
кеткендер 448 438 389 315 648 458 766 328 747 354 175 660 749
47 53 65 68 74 46 41
Иммигранттар 442 548 58 211 584 319 807 66 731 53 397 404 485
155 141 73 65 52 45 33
Эмигранттар 749 710 120 223 890 530 139 33 690 42 435 287 983
Туудың тӛмендеуі, халықтың қартаюы, некеге тҧ ру санының азайып, ажырасудың ӛ суі, халықтың әлеумметтік – экономикалық жағдайлардың тӛ мендеуінен ел денсаулығы нашарлады. Соның салдарынан 1993 жылы ӛлім-жетім туу процесінен артып тҥсіп – депопуляция байқалды. Тек соңғы санақаралық кезеңде (1989-1999ж) Қазақстанның халық саны 1млн. 246 мың адамға кеміді. Сонымен, республикада демографиялық ахуалы ауыр кҥйде болды. Қазақстанның демографиялық дамуының негізгі ҥрдістері бҧрынырақ ғылыми және танымал жҧмыстарда қарастырылған соң, біз ең басты кӛрсетілген жағдайдың себебі мен оны жақсарту жолдарына тоқталайық[1].Егемендік алып, қазақстандық қоғамның демократизациялануы мен ел ӛмірінің тҥрлі салаларындағы реформалардың бастауы – демографиялық жағдайдың саяси әрекеттерге тәуелді болды. Елімізге еркін кіру мен шығу, әр тҥрлі ҥкіметаралық қатынастар Қазақстаннан ӛзге ҧлт ӛкілдерінің кетуіне жол берді. Мемлекеттің ішкі саясатының басты бір бағытының мәселесі жаппай тууды зерттеу – қазіргі демографияның басты бағытының қызметі саналады.
Екі басты кӛ рсеткіштер – туу мен ӛ лім-жітім халықтың табиғи қозғалысын анықтайды.
Тҧрғын халықтың шиеленіскен мәселесінің ең негізгісі республикадағы тууылудың едәуір тӛмендеуі болып табылады. Қазақстанда тууылудың шыңы 1987 жылы болды, яғни 417 мың адам дҥниеге келді немесе 1000 адамға шаққандағы 25,7-і. Содан кейін туу тӛмендеп, ал ӛлім- жетім ӛ се бастады. 1999 жылы халықтың 1000 адамына шаққанда 14,2 қҧрады. 2005 жылы Қазақстанның әр бір 1000 адамына шаққанда 18 адам туылып, 10 адам кӛз жҧмып отырған.
Сондықтан, Қазақстанда табиғи ӛсімінің тӛ мендеу қарқыны басталды. 1997 жылы 188
экономикалық жағдайдың тҧрақтануына, денсаулық сақтаудың нығаюына, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей басшылығымен тҥ рлі шаралардың қолдануына байланысты, тууды ӛлім-жетім артып тҥ сетін «демографиялық крест (ауыр тағдыр)» деп аталатын жайсыз жағдайдан қҧтылдық. Мысалға, осы мәселелер Ресей Федерациясында кҥні бҥгінге дейін маскҥнемдікке байланысты халықтың кемуі байқалуда [2].
Қазақстан Республикасында демографиялық дағдарыстың бірден бір себебін соңғы жылдардағы жастардың некеге тҧру жасынан асып, кешігіп отбасы қҧруында, ал ол болса отбасыда бала санының азаюының алып келуіне тікелей қатысымен тҥ сіндірілді. «Алайда, 2002 жылдан бастап туылудың ӛ су ҥрдісі байқалды. 2004 жылдың 1мамырынан туу коэффициенті 17,5 промилле (2003жылы 16 еді) қҧрап, 2003 жылмен салыстырғанда 9,4 есе кӛбейген. Халық санын сипаттайтын негізгі кӛ рсеткіш 2003 жылы 20,4-ке кӛбейіп, әлі де ӛсіп келе жатқан туудың жиынтық коэффициенті болып табылды» - деп А. Жағанова пайымдайды.
Туғандар саны
қаңтар ақпан наурызсәуір мамыр маусым шілде тамыз қыркҥйек қазан қараша желтоқсан 2007 29 452 24 924 23 425 27 950 27 717 25 642 29 671 26 425 24 338 29 683 27 687 19 895 2008 31 508 29 289 26 125 31 062 29 574 29 137 34 008 31 017 28 511 35 099 29 129 24 837 2009 33 219 28 733 24 917 32 984 28 707 27 094 34 946 30 716 29 008 34 515 27 266 26 658
2010 3
31 340 28 301 27 403 33 833 29 431 29 302 33 783 30 899 30 201 4 387 31 046 26 284 2011 34 137
Жаппай тууға қатысты мәселелер менің ғылыми жҧмысымның ӛ зекті тақырыбы деп есептейміз. Қазақстан Республикасындағы қазіргі демографиялық жағдайдың кҥ рделілігі мен сан алуандығы айтарлықтай деңгейде еліміздің аумағында тҧрып жатқан халықтың туу қарқындылығының аумақтық айырмашылықтары мен анықталды. Кӛптеген авторлар отбасыдағы бір бала – жалпы қоғам ҥшін ғана емес, сонымен бірге отбасының ӛзіне де және жалғыз бала ҥшін де қолайсыз, жағымсыз қҧрбылыс болып келетініне бір пікірлі [3].
Біздің пікірімізше, жағымсыз келеңсіздіктерді тудыратын Қазақстан халқының едәуір бӛлшегі қазіргі уақытта тым кҥшті және қауіпті болып табылатын бір балалы отбасыға кӛшу болып отыр. Бҧл кӛптеген себептермен тҥсіндірілді. Ең алдымен туу мәселесіне қатысты кӛптеген ғылыми және публицистикалық жҧмыстар кӛп болғанымен, соңғы уақытқа дейін
еліміздің дамуы ҥ шін осы қҧбылысты біріктіріп, бағалайтын авторлар болмады. Бір жағынан кӛптеген демографтар – Қазақстан аумағының кӛптеп бӛлігінде туудың тӛмендеуіне байланысты маңызды алаңдаушылықты айтып жатса, екінші жағынан туудың тӛмендеуі, яғни әлеуметтік-экономикалық себептердің толық кешеннің әсерінен кӛп балалы отбасыдан аз балалы отбасыға кӛшу қҧтылмас және объективті келісілген процесс, және барлық жағдайды бҧл қҧбылысты жағымды деп бағалауымыз қажет, дегенмен де оны кӛтеруге бағытталған арнайы шараларды қолдануымыз керек деген пікірлер бар.
Ең алдымен отбасының балаға деген қҧ штарлығын кӛтеру қажет. Халықтың ҧдайы ӛсуін қамтамасыз ететін туу деңгейіне – некенің ҧрпақты болу (репродуктивті) уақыты аса ҧзағырақ болған жағыдайда ғана жетуге болады. Бір баласы бар әйелдерді екінші балалы болуға, ал екі балалы аналарды ҥшінші баланы тууы ҥшін жан-жақты материалдық және моралдық қҧралдармен мадақтауымыз керек. Бҧл ҧ рпақтың саны бойынша бірқалыпты қалыптасуына және мемлекеттік саясаттың мҥддесіне сәйкес жас буын арасындағы әлеуметтік мҥмкіншіліктері бойынша айырмашылықтардың кемуіне мҥмкіндік туғызатын еді [2].
Қазақстанда ҧрпақты болу жастағы, (яғни бала туа алатын жастағы) әйелдер 4 миллионнан асады немесе еліміздің жалпы халқының 28 пайызын қҧрап отыр. Алайда, болашақ аналардың салыстырмалы кӛп саны олардың денсаулықтарының тӛ мен «сапасына» ҧшырап отыр. Қазақстан әйелдерінің денсаулық индексі 20 пайыздан аспайды ал бҧл кӛрсеткіштің мӛлшері – пайыз болуы шарт. Дҥние жҥзілік денсаулық сақтау ҧ йымының қорытындысы бойынша осындай кӛрсеткіштер елдегі демографиялық жағдайдың аса тӛ мендеуіне әкелуі мҥмкін.
Қазақстан демографтарының зерттеулері бойынша 2012-2013 жылдарда Қазақстан туудың шыңына жетіп, содан 7-10 жылға дейін созылатын елде демографиялық қҧ лдырау басталды. Дәл осы кезең ҥ шін мемлекет мықты отбасылық саясатты жасау керек деп қоғамдық денсаулық сақтау Институтының қызметкерлері ескертеді [3].
2011 жылғы Қазақстан Республикасы халқы ӛмірінің кҥ тілетін орташа ҧзақтығы
Барлығы Қалалық мекендер Ауылдық мекендер
Всего Городские поселения Сельская местность
барлығы еркектер әйелдер барлығыеркектер әйелдер барлығыеркектер әйелдер оба пола мужчины женщины оба пола мужчины женщины ба пола мужчины женщины Қазақстан 68,60 63,62 73,55 68,35 62,79 73,58 68,94 64,67 73,51
Ақмола 66,21 61,10 71,58 65,33 59,85 70,80 67,11 62,26 72,42 Ақтӛбе 68,21 63,07 73,40 67,27 61,22 73,23 69,58 65,73 73,82 Алматы 68,57 64,16 73,20 66,38 60,58 72,16 69,37 65,38 73,63 Атырау 68,21 63,39 72,99 68,49 63,14 73,46 68,07 63,62 72,74 Бат 68,61 63,38 74,02 68,38 62,52 74,12 68,88 64,26 74,06
Қазақстан
Жамбыл 68,72 63,71 73,83 68,52 62,40 74,23 68,75 64,53 73,33 Қарағанды 66,87 61,17 72,52 66,70 60,66 72,54 67,60 63,00 72,39 Қостанай 67,75 62,36 73,14 67,85 61,87 73,54 67,64 62,82 72,75 Қызылорда 67,45 63,19 72,04 66,06 60,87 71,41 68,58 64,87 72,60 Маңғыстау 68,33 63,65 73,20 64,22 59,53 69,75 72,28 67,94 77,06
190
Оңт.
69,49 65,62 73,36 67,76 62,95 72,35 70,63 67,42 73,98 Қазақстан
Павлодар 67,95 62,34 73,49 67,97 61,90 73,79 67,92 63,39 72,84 Солт.
67,32 62,08 72,83 66,87 61,05 72,37 67,71 62,74 73,20 Қазақстан
Шығ.
67,22 61,62 73,03 66,60 60,41 72,60 68,08 63,15 73,70 Қазақстан
Астана қ. 75,74 72,07 79,20 75,74 72,07 79,20 0,00 0,00 0,00 Алматы қ. 72,24 67,07 76,58 72,24 67,07 76,58 0,00 0,00 0,00
Баланы тәрбиелеу және қамтамасыз ету ҥ шін қажетті жағдайларды жасауда маңызды рӛл мемлекеттің қаржылық қолдауы болып табылды, сондықтан да демографиялық бағдарламаны жҥзеге асыруда бала тәрбиесіне бағытталған материалды кӛмекті арттыру, материалдық ынталандыру жҥйесін жҥзеге асыру қажет. Бҥгінде балаға тӛленетін жәрдемақы бала тәрбиесіне қатысты барлық отбасылық шығынның 5-10%-ын ғана жабады. 2015 жылға дейін бҧл мӛ лшер 30-40 %-ға жетуі керек, оған қоса таяу уақытта кӛп кӛп балалы және аз балалы отбасыларда рухани кірістің теңестірілуіне қол жетуі керек. Кӛп балалы отбасылардың кіріс деңгейінің ӛсуі қоғамдық кіріс мӛлшерінің ӛсуіне сәйкес болуы ҥшін отбасылық қосымша ақы тӛ леу жҥйесін іске асыру қажет.
Алайда бҥгінгі кҥні жас отбасы мен аналарды әлеуметтік қолдау жҥйесі нашар болып отыр. Қоғамдық денсаулық сақтау Институты жҥргізген зерттеулеріне сәйкес қалаларды жҥ кті әйелдердің тек 2,8 пайызы туғанға дейін және бала туғанда берілетін жәрдемақыны, ал ауылды жерлерде мемлекеттің материалдық қолдау кӛ рсетілуі одан да тӛмен – 0,6 пайызын ғана алады екен. Астана тҧрғындары әлеуметтік қорғаудан айырылған деуге болды, себебі жас аналардын тек 2 пайызы ғана жәрдемақы алады. Алматыда бҧл кӛрініс әлде қайда жақсырақ, яғни 18,2 пайыз. Қазақстан әйелдері сонымен қоса бала кҥтіміне қатысты жәрдем ақыны толығымен алмайтын, қалалы жердердегі бҧл тӛ лем тек – 7 пайызды, ал ауылдық жерлерде – 2,6 пайызды қамтып отыр. Бҧ л жерде Қарағанды облысының тҧрғындары – 35 пайыз және Астана қаласының тҧрғындары - 11,2 пайызды қҧрап, және «жайлы» сипатқа ие болып отыр. Келеңсіз кӛріністі жеткіліксіз қамтамасыз етілген отбасылар ҥ шін тӛленетін жәрдемақы жағдайы аяқтап отыр. Қалалық жерлерде бҧл әлеуметтік тӛ лемді орта есеппен 0,8 пайызы, ал ауылдық жерлерде – 1,3 пайызы алып отыр. Қазақстан отбасылары мен жас аналар іс жҥзінде әлеуметтік қолдаулардан айырылғанын байқауға болады. Қиын жағдай ең алдымен туғанға дейін және бала туғанда берілетін жәрдемақыларға қатысты. Бҧл тӛлемдерді бҥгінгі кҥні жҧмыс берушілер жҥзеге асыруда. Олардың кӛбісі жҥкті әйелдерді немесе жас баласы бар аналарды жҧ мысқа алмауға тырысады. Себебі бҧндай жҧмысшыдан пайдасынан бҧрын жҧ мысқа кӛп кедергі, зиян келтіреді. Сондықтан кӛп жағдайда әйелдер әлеуметтік қолдаусыз қалып отыр [3].
Демографиялық саясаттың негізгі бірден бір объектісі болып туу процесі табылады. Туу деңгейі аумақ бойынша жіктелетіні белгілі. Мысалы, ауылдық типтес жерлерге қарағанда, ірі қалаларда соның ішінде Алматыда ол тӛлем, соған сәйкес сараптап жіктелетін демографиялық саясат шеңберінде мақсатты әрекеттерді қажет етеді.
Тууды кӛтеруде негізгі жолы (бағыты) – екінші және ҥшінші балалар санын арттыру.
Ӛткізілген шаралар бала санын арттыруға бағытталған еді. Сондықтан, ӛ ткізілген демографиялық саясаттың тиімділігіне баға беру ҥшін аумақтық деңгейдегі демогафиялық саясат шараларымен салыстыратын туу ҥ рдісінің талдауына ерекше тоқталып ӛтуіміз керек.
Демогафиялық саясаттың ӛткізілген нәтижелерін зерттей келе қарастырылған бірден – бір елде кӛзделген мақсатқа – халықтың ҧдайы ӛсуінің қарапайым мӛлшері немесе аздап кеңейтілген тҥрде қамтамасыз ету деңгейдегі туудың интенсивті тҧрақтануына қол жеткізген
191
жол. Демографиялық саясат тууды кӛтеруге қатысты шараларды ӛткізсе де бҧл ҥрдісі ҧзаққа созылмады, яғни 2-3 жыл болды.
Дамыған капиталистік елде демографиялық және әлеуметтік-экономикалық дамудың ерекшеліктері бойынша басқа елдерден бҧрын демографиялық ӛтпелі кезеңдегі және ең алдымен туудың ҧзақ мерзімді мен тҧ рақты тӛмендеуіне қатысты мәселелермен соқтығысты.
Сондықтан, дәл осы елдерде ең алғаш демографиялық процестерге әсер ететін шаралар жасалып, демографиялық саясат пайда болды. Туудың тӛмендеуімен қоса, бҧл елдерде демографиялық даму туралы тҥ сініктерді қайта қарауды қажет ететін терең әлеуметтік ӛзгерістер болып отырды. Осының барлығы демографиялық саясат туралы заманауи тҥсініктерді жасау шеңберінде болатын әлеуметтік – демографиялық мән мәтінді қалыптастырды. Батыстағы демографиялық саясаттың теория мен практика тәжірбиесінде әлі де жан-жақты қиын ҧғыну кҥтіп отыр[3].
Сонымен, біздің республикада жас аналардың туу мҥмкіндігін арттыруын туғызатын басты себеп, ол – олардың денсаулығын жақсарту. Әйелдердің денсаулығын қорғауға және ең алдымен босану кезінде босанатын әйелдерге дәрігерлік жәрдем беруді қамтамасыз етуге бағытталған денсаулық сақтау органдарының қызметі ӛлі туылған сәбилер, тҥсіктер, екінші мәрте бедеулік сияқты оқиғалар санын азаюына демек, әйелдердің ҧрықтану қабілетінің арттуына мҥмкіндік туғызатын еді. Неке шартының бірте-бірте ӛзгеру нәтижесінде, соның ішінде тым кеш жаста ер адамдардың неке қҧ руы және қыздардың аса ерте кезден бастап некеге тҧ ру әдетінің, қалың мал жҥйесінің жойылуынан жас әйелдердің бала туу процесі артып келеді. Ҥ лкен жастағы әйелдердің бала туу ҥ рдісінің кемуі, тууылуға шектеу қоюдың бастапқы кӛрінісі ретінде бағалауымыз керек.
Орталық Азия республикаларындағы туу процесінің тҥ рлі аспектілерін зерттейтін әлеуметтік-экономикалық қайта жаңарту (ӛзгерісі) мәселелері, неке-отбасылық қатынастардың, әдет-ғҧрыптардың, салт-дәстҥрдің даму тарихы, сонымен қатар жанҧяның ӛлшемі мен қҧрылымының ерекшеліктері, халықтың жҧмысбастылық сипаты, отбасыда және қоғамда әйелдердің әлеуметтік-қҧ қықтық жағдайы мәселесі қарастырылатын кӛптеген жҧмыстар арналған.
Болашақта Орталық Азия ӛңірі әсіресе, Ӛзбекстанның Ферғана алқабындағы халықтың шамадан тыс кӛп, яғни тығыз орналасуы сияқты ӛзекті мәселенің ҧшырауына әкеп соғуы мҥмкін.
Сонымен, БҦ Ҧ-ң бағалауы бойынша Тәжікстан 2025 жылға қарай халық саны екі есеге кӛбейіп, 11,8 млн адамды қҧрайтын болады, және 1,5 есе Ӛзбекстанның (37,7 млн адам), Қырғызстан (7,1 млн адам) және Тҥркменстанның (6,7 млн адам) халық ӛседі. Л.Ю. Гусева: «Қазіргі кезең мен алдағы 2025 жылға дейінгі уақытта Орталық Азия елдерінде қоршаған ортаға демографиялық қысымының кҥшеюіне әкелетін демографиялық әлеует артатын болды. Қалыптасқан жағдай ауыл шаруашылық ӛнім ӛндірісінің артуын талап етеді, демек жер ресурстарына техногендік салмақ артып, ӛнеркәсіп пен ауыл шаруашылық мҧқтаждықтары ҥшін судың қажетсінуі кенет артып, жалпы қоршаған ортаға анағҧрлым дәрежеде антропогендік әсердің ӛсуі болады» деп жазды. Осы тәріздес табиғи-демографиялық баланстың ҥйлесімсіздігі Орталық-Азия аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық тҧрақсыздануды, экологиялық шиеленіс жағдайларын арандатып, ең соңында нақты саяси қайшылықтарға әкелуі мҥмкін [4].
Ғалымдар 2025 жылға арналған болашақ әлемнің тҧрғындары картасын жасады.
Мамандардаң болжамдары бойынша сол уақытты Жер шарындағы адамдар саны сегіз миллиардты қҧрайтын болады. 2025 жылға арналған әлемнің тҧрғындары картасын жасауға Колумбиялық университеттің мамандар қҧрамы мен Жер шары зерттеу институтының ғалымдар ат салысты. Бір жобаның жетекшісі Стюарт Гаффинның зерттеу тобының жҧмыстары ең алдымен барлық елдің бірінші басшыларына маңызды болып келді деп тҥсіндіреді. Осы есептеулер нәтижесінде, мемлекет басшылары тек мықты экономикалық саясатты ғана
192
тҧрғызбай, сонымен қатар экология мен жер бетінде тҧрушы адамдардың едәуір ӛсуіне орай инфрақҧрылымдық даму органдарының жақсаруы ҥшін шараларды қолдану жатады.
Есептеулерге сәйкес, кӛптеген дамушы елдердің тҧрғындары ҥнемі ӛ сіп, ал дамыған елдердің кӛбісінде – азайып, кемитін болды. Халық тҧрғындарының кемуі Ресейдің еуропалық бӛлігінде, Шығыс Еуропа мен Жапонияда кҥтілуде. Сонымен бірге, халық санының елеулі шығыны кейбір батысеуропалық елдерде, соның ішінде Италияда, Испанияда және Португалияда болды. Халықтың асқан ӛсімі Ҥндістан мен Қытайда деп кҥтілуде. Дәл қазіргі уақытты осы елдердің арқасында жалпы әлемнің тҧрғындар саны ӛсіп, 2006 жылдың 26 ақпанынан белгіленген шартты асып тҥ сіп 6,5 миллиард адамды қҧрады. Шамамен 2030 жылға дейінгі Жер жҥзіндегі халық бір жарым миллиард адамға ӛсіп, ал одан кейін «біртіндеп тӛмендей» бастады. Ғалымдардың болжауынша әлемдегі халық санының кезекті рекорды енді 6 жылдан кейін болады. Олардың мәліметтері бойынша 2012 жылдың 19 қазанында Жер шары 7 миллиард адамның отаны болады деп болжайды. Бҧл уақытқа дейін Қазақстан халқының саны да ӛсетін болады. Соңғы бес жылда республикада бала туу 22,8 пайызға ӛ сті. Және Қазақстанның отбасылық дәрігерлер Ассоциациясының президенті Д. Нҧғманованың пікірінше: «бҧның бәрі сауатты гендерлік саясат пен әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың арқасында болып отыр» дейді[4].
Қазақстан Республикасының мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев Парламенттің бірлестік мәжілісінде сӛйлеген сӛзінде: «Сынақ нәтежелері елдегі ӛткен 10 жыл ішіндегі елеулі әлеуметтік-экономикалық, демографиялық ӛзгерістерді кӛрсетті. Бәрінен бҧрын, әңгіме
халықтың ӛмір сҥ ру деңгейіндегі оң ілгерілеушіліктер туралы болып отыр.
Қазақстандықтардың ақшалай кірісі 10 жылда орта есеппен бес есе бірлік ӛсті. Бізге халық санының тӛмендеу ҥрдісінің бетін қайтарып, айтарлықтай демографиялық ӛсімді қамтамасыз ету мҥмкін болды. Тҧтастай алғанда 10 жыл ішінде халық саны 14 миллион 900мың адамнан 16 миллион 300 мың адамға дейін кӛбейді. Бҧған негізінен бала туудың ӛ суі мен ӛлім-жетіімнің азаюы есебінен қол жеткізілді» деп атап ӛ ткен еді.
Біздіңше, демографиялық процестер ҥйлесімді демографиялық әлеует бар болғанша нақты демографиялық жағдайды сақтайтын кейбір инерттілікке ие болды. Болашақ демографиялық даму кӛбінесе кҥні бҥгін қамтылады, сондықтан бір жағынан қазіргі демографияляқ жағдайдың қолайсыз ҥрдісін, сонымен бірге келешек кӛріністі де, ал жетістіктерді әлеуметтік-экономикалық салада да табуға болады, яғни халықтың материалдық және рухани деңгейінің ӛсуі, тҧрғын ҥй жағдайының жақсаруы және т.б демографиялық сферада позитивті ӛзгерістерге әкелетін шаралар қоғамдық халық санының ӛсуіне тікелей ықпал етеді.
Қорыта келе, біршама сараптамалар нәтижесінде Қазақстандағы қазіргі демографиялық эволюцияның негізгі белгілерін анықтауға болады.
-қазақ халқының – демографиялық дамудағы адамдардың жаңа тарихи қауымдастығының әлеуметтік және ҧлттық ерекшеліктерін тексеру;
-біршама тӛмен тууылуы мен жоғары ӛмір сҥру ҧзақтығымен сипатталатын тҧрғын халықтың ҧдайы ӛсу тәртібі қалыптастыру.
Әдебиеттер 1 Жағанова А. Народонаселение – основа государственности // Казахстанская правда. 9
июля 2004.
2 Назарбаев Н.Ә. Лайықты болашаққа сенімді болайық // Егемен Қазақстан. 2 қыркҥйек
2009
3.// Әль-Фараби атындағы ҚҦУ Хабаршысы. Саясаттану сериясы.- 2007, №3.
