ӘОЖ 574
ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҒЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУЫ
Ерболат К., Казангельдина Ж.Б.
Алматы технологиялық университеті E-mail
Топырақтың ауыр металдармен ластануы, әсіресе үлкен қалалардың айналасында және ірі өнеркәсіп орталықтарында Қазақстан үшін актуальды экологиялық мәселелердің бірі болып отыр.
Тексере келгенде, кәсіпорын әсерінен бірнеше км-ге созылып жатқан ареалда көп мөлшерде ластаушы заттардың, соның ішінде берілген мөлшерден көп болатын АМ және фондық концентрациялар (геохимиялық аномалиялар) байқалады. Нәтижесінде қалаға ерекше қажетті территориялар мен жақын жерде орналасқан үй жанындағы шаруашылықтың арнайы құрылыс зоналары бар жерлердің топырақтың сапасы нашарлап, қана қоймай, сонымен қатар ішетін су ретінде қолданылатын жер беті және жер асты суларын мезгілде атмосфералық ауаны екінші жағынан ластайды [1,2,5].
Төмене ҚР кейбір қалаларының топырақтарының ауыр металдармен ластануын мысалға келтіреміз:
Шымкент қорғасын заводы территориясының айналасындағы АМ-ң мг/кг жалпы мөлшері
1-кесте Элемент Pb Zn Cu Cd
Концентрация 1146,61+/- 7,04
71,30+/-4,64 69,16+/- 3,05
14,71+/- 1,49 ЗЗШК 32,0 55,5 33,0 1,0
Кентауда топырақтың қорғасынмен ластануы ластаушы көзден 300- 400 км қашықтықта ондаған және жүздеген есе табиғи қалыптасқан мөлшерінен артық; Теміртауда сынаппен – 20 км қашықтықта ондаған есе;
Жезқазғанда мыспен – 15-20 км қашықтықта ондаған есе; Текелі мен Талдықорғанда қорғасынмен, цинкпен, кадмиймен – 2-3 есе асып түседі.
Алматы қаласының территориясында топырақтағы цинктің құрамы ЗЗШК 1,8-15,2 есе, қорғасынның – 3,1-18,6 есе, мыстың – 3,0-14,9 есе, кадмийдің – 100 еседен көп.
Алматы қаласы топырағындағы АМ-ң жалпы мөлшері
2-кесте
Алаң Zn Pb Cu Cd
« Алматы 1» гүл бағы 219 119,96 67,77 98,6
«Шұғыла» кинотеатры 102,7 106,9 53,55 100,7
Жасыл базар 128,3 126,2 62,56 97,2
«Атакент» көрмесі 279,9 212,9 90,76 11,11
Райымбек даңғылы 296,3 180,3 102,8 97,2
«Поршень» заводы 843,02 595,8 490,75 40,9
Ботаникалық бақ 100 100 100 100
ЗЗШК 55,5 32,0 33,0 1,0
Шығыс Қазақстан топырағының АМ ластануы, түрлі-түсті металдарға бай болуы кадмий, қорғасын, мыс, титан, магний рудаларының көптеп өндірілуіне байланысты [3,4]. Көбінесе ластанғандар металлургиялық өндіріске жақын орналасқан территория топырақтары болып келеді. Бұл Глубокое ауылындағы мыс балқыту комбинаты, Өскемендегі қорғасын-мырыш комбинаты және Ульбинск металлургиялық комбинаты, Лениногорскідегі мырыш және қорғасын заводы, сонымен қатар 30 жыл бұрын функционерленген Лениногорскіден 20-25 км қашықтықтағы Чащинскі қалдық сақтау орны .
Шығыс Қазақстан облысы қалаларының айналасындағы топырақтағы АМ-дың жалпы мөлшері
3-кесте Үлгілерді іріктеп
алған жерлер
Металл Орташа мөл- шері , мг/кг
Фоннан арту Риддер қаласы Pb
Zn Cd Cu
1694 3878 17,5 472
77 31 25 8 Глубокое поселкасы Pb
Zn
Cd Cu
2288 3375 13,3 383,5
104 27 19 65 Өскемен қаласы Pb
Zn Cd Cu
1500 3000 30 300
68 24 42 5
Өскемен қаласының және оның айналасындағы территориялардағы ластанған топырақтардың құрамында 9,7 мың т қорғасын, сондай цинк, 32,5 т сынап бар. 3 кестеде Өскемен, Риддер қалаларында және Глубокое поселкасындағы топырақтардың АМ ластануы көрсетілген.
Біздің зерттеулеріміздің көрсетуі бойынша Шығыс Қазақстандағы Өскемен және Ертіс өнеркәсіп орындарында топырақтар өте жоғарғы деңгейде цинкпен – 41,4% , қорғасынмен – 12,8 % , мыспен – 4,8% және кадмимен – 1,8
% орташа-қауіпті ластанған .
Шығыс Қазақстан облысы қалаларының ауданындағы топырақтағы АМ мөлшері
4-кесте
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1 3 желтоқсан 2003 жылы № 1241-ші Президент Жарлығы «2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасында».
2 Ревич Б.А. Окружающая среда и здоровье населения /под ред. Б.А.. – М.:
ЦЭПР, 2003. – 144с.
3 Критерии оценки загрязнения окружающей среды тяжелыми металлами.// НИИ гигиены и профзаболеваний Минздрав РК. – Алматы, 2010.
4 Москвитина Н.С. Биологическое направление химических элементов как показатель состояния среды / под ред. Н.С.Москитина, Е.В.Кохонов, А.Д.Строителев //Тяжелые металлы, радионуклиды и элементы – биофилы в окружающей среде: доклады 2 междун.научно-прак.конф.,16- 18 октября 2002г. – Семипалатинск, 2002. – С. 422-425.
5 Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почвы растения. – Новосибирск: Наука, 2009.
