2448
6. Қазақстан ЖАЙДАРМАН Одағының ресми сайты. www.jaidarman.kz
УДК 81-116.6
ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ «УАҚЫТ» КОНЦЕПТІСІ Шаймерден Гүлбақыт Тәңірбергенқызы
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, «Қазақ тіл білімі» кафедрасының магистранты Нұр-Сұлтан қаласы, Қазақстан Республикасы
Ғылыми жетекшісі – М.К. Ахметова
Уақыт категориясы ежелден-ақ ғалымдар мен ойшылдардың, философтар мен ақын жазушылардың еңбектерінде айтылып, жазылуда. Бұл категория ғылымның барлық салаларында зерттелуде. Ең алғаш рет уақыттың семиотикалық мәні туралы әулие Августин еңбектерінде кездестіруге болады: ол уақытты мәңгіліктің шамасы немесе белгісі ретінде қарастырып, оны «қозғалмайтын жарқырап тұратын мәңгілік сәулеге»
теңеді [1, 218]. Ал Аристотель уақытты қозғалыс немесе қозғалысқа қатысты бір нәрсе деп таныды [2, 219]. Ғалымдар уақыт ұғымына ортақ анықтама берген жоқ, алайда қай теорияны қарасаң да, уақытқа тән бірнеше ерекшеліктерді айқындауға болады. Олар:
уақыттың бір бағыттылығы, ақпараттың өткеннен болашаққа қарай көшетіні, уақытты ешкімнің тоқтата алмайтындығы және кері қайтара алмайтындығы. Ал психологияда уақыт адамның субьективті сезіміне немесе бақылаушының сол кездегі көңіл–күйіне байланысты болады деп анықталған. Біреуге уақыт тез өтіп жатқандай болса, ал біреуге тым жай өтіп жатқандай көрінуі мүмкін. Физикада «уақыт – белгілі бір аралықтағы қозғалыспен байланысты, қозғалыс жоқ жерде уақыт та жоқ». Философиялық сөздікте:
«Уақыт шындық па әлде санада өмір сүретін таза абстракт па деген» мәселе қозғалады [3,438]. Ал «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» бұл ұғымға: «Материяның үздіксіз дамуы мен өмір сүруінің обьективті бір формасы; Мезгіл, мерзім, сәт» - деп түсініктеме беріледі [4, 850]. Ғалым Ә. Қайдардың «Қазақтар ана тілі әлемінде» атты этнолингвистикалық сөздігінің ІІІ томында қазақ танымындағы уақытты төрт түрлі межеге бөліп қарасырады. Олар: экологиялық уақыт (қыс, көктем, жаз, күз, таң атты, түске таман), генеологиялық уақыт, ситуациялық уақыт (жылқы күзерде, қан сонарға шығарда, қас қағымда, аузымды ашқанша, шай қайнатым, бие сауым,Үркер көтеріле, Шолпан жұлдызы туа), тарихи уақыт (күн, түн, тәулік, апта, ай, тоқсан, жыл, мүшел, ғасыр, заман, дәуір) [5, 163].
Физикалық, табиғи уақыт секілді, лингвистикалық уақыт мәні зерттеушілерді ежелден қызықтырған. Ерте кездерде халық уақытты дәл айтпағанымен оларды белгілі бір іс-әрекетпен байланыстырып атаған. Яғни, қазақ танымында уақыт белгілі бір заттардың қозғалысы не олардың сипаты арқылы өлшенген. Мысалы: сүт пісірім уақыт, қозы ағытар кез, бие байлар кез, бие сауым уақыт, күн найза бойы көтерілгенде, т.б.
Сонымен қатар, қазақ танымында уақыттың тез, жылдам өте шығатыны мақал-мәтелдерде көрініс тапқан: Жыл деген ат басын бұрғанша, Ай деген аунап тұрғанша; Көңілі ояудың көзі ілінбейді, Уақыттың өткені білінбейді; Уақыт - көшкен керуен, т.б.
Қазақ танымындағы уақыт концептісін ертегілерден де Алайда ертегідегі уақыт сипаты көркем әдебиетке қарағанда өзгеше болады. Ғалымдар көрсеткен уақыттың бір бағыттылық, кері қайтымсыздық қасиеттері ертегіде сақталмайды. Оны біз ертегідедегі уақыт ұғымын тілдік тұрғыдан талдаған кезде анықтай аламыз. Уақытты лингвистикалық тұрғыда зерттеп, зерделеу үшін А.Ә. Жаңабекованың «Қазақ тіліндегі «уақыт» ұғымының тілдік парадигмасы» атты докторлық диссертациясына және «Қазақ тіліндегі
2449
ц - » ң і ү і .
: « і і – і, ш ң і , і -ә ің
ө ә і і і і . і і
, , ц - ұ
», - і і і [6, 11]. ң -
ә . О ң
і і ө і і і ә ә ү і ң ұ
. О , , , ш , - ә ү , ө і і і і ң
ұ ө і. М , ң ө ш і ( ұ ,
ұ , , ), ң ұ , і і
( і , , ү і і і , ), - ә ү
( , ) ө і . - ,
. ң і і і
ш ң і ө , , ң , , ,
, ң , ,
і . і . Е і
ң , , , і ү і , і
і ң ө ш і і .
- і ң ң, - і і ің ә і
і і. і, ө і ің
і ің ұ , ө і
ұ ң ө і ңі ш і і. і ің
ш ш ш і і . Е і і ңі і ,
і ің ш ң і . ңі і ің ,
ү і . Е і і і і , і і і
. М : «Е і ғ , ө і і ғ , і
ғ ...» ( і ы ), «Бұ ы ғы ө і
ы ы, - і ө ы ы, ө ө і ғ ы, ы ы ы...»
( ы ө і ), «Е , , , ш і құ ығы ың ы
і ы ы...» (К ы К ), «Бұ ы ғы қы і
Ш ы ы і...» ( ы ), «Б яғы і ы ,
ө і ңшы і і ы ы...» ( ), «Бұ ы ғы ғы ы і і
ы ы...» ( ғы і і ы), «С , ығы
і- ы ы і ө і і...» ( ш ы ), «Е
і і ы ы...» ( ө і ), «С і , ы і
ы ы...» ( ы ). ұ ұ і ң ш і і
ұ . ң ө ш ң ұ . і ө
ш ұ і і ( ғ , ы ы, ө і і, ы і) ә
ө ш ң і ө ( , ы ғы ө ,
яғы , і ) [7].
- і , , ң ңі і ,
ұ ә і ө і ү і , - ұ і . і і
. і ә і . М : « і
яғы ы ы ғ і ы ы і , ы. ө і і і ,
К ң і ш , Ш ы і қ ы і. і
ы ө і , ы і» ( ө і ), « - ы ы ы ,
қ ы. ы ы ы , - ы. ы , і і» (К
ы К ), « і і ш ы ы... ө і , -
ы і і» ( ), « ы ы ө і і ы ы ы ,
ы ш ы і» ( ы ), (Ш ы
і , ы , ы ы ың і ің -ш ш і ш ы ы ,
, ы ы ө і ү і і» ( ы ), « і , ы ы
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
2450
ші і і. Х ы ш ы үші ғ ы» ( ш ы ), «К
ұ ы ы ү і і , ы ы ы. і і ұ ы і і (Х ы ы ғ
ы), «Х ш ы ы , ы ы ... ө і , і і х ы ы,
ұ ы і і ( ы ). ы і, ы, і, ы, і і
і і і ы ы ш ы ұ ғ ы ө ы ы я ұ [7].
я -ғ ы і і ы ы ы ш і і ғ
ы:
1. Т ғ ғы ү ы ы, яғ ц і ы ғ . Мы ы: «Х ың і і
ы ш ың ы ң ш і ы ы шығ ы », «Тү
ы ы і і і», «Кү і ы ш ы ғ ы ғ ғ
ы ы» ( ш і і), «Т ңғ ы ы , ш ғ ш , і
ш ы і і», «К ш ө і і ы» ( ы ө і ). «
ө і , ү я ғ , ы ы ы ғ ы ғ ү і» ( ы ), « ы
ы , ы ш і , ғ ы , үш ы ш ы
ы» ( шы і ы ) [7]. Бұ ү і і ң ш , ү і , ү ,
ңғ ы , ш , , ү , ы ө ы ц і і ің ы -
ы ө і і ы.
2. Шы ы ы і і ө ы ың ә і ) һ ың
ы,
ың ө і - і і шы ы ы ғы ы. Мы ы: « ө і ө ш ы ө і:
і і ғы , үш үш ғы , і ы і
ң ө і і ы , і ы ы і і і ы ұ ы ы» (
ө і ), «К ы , ү ы ө і і, ы ү ү і і, ы ү
ү і і, ы ы і і ы ы» (К ұ ы К ), « ы і
ү і , і ү і ы» ( і ы ), « і ы
і ы і і ы , үш ү ы ә і і ғ ы
і і ( ө ы ). « ү ө і, ө і ы і і ы
і» ( ы ), Бұ ө ы ың, ы і і ің ы
ғы ұ ғ ы ғ ы [7].
ә) К і ің ы ғы ы, і ы , ың ы ,
і і ғ , ы , ы ың і ш і і ңғ ғ ы.
Мы ы: « і яғы ы ы ғ ү і ы ы і , ы.
ө і і і , К ң ү і ш , Ш ұ ы і ы
і. і ұ ы ө і , ы і» ( ө і ),
« ы і ғы ы , ы - ы і ө ы ы ы , ү і ы
ғ і і ің, ы ың і ы ы ы. Кө і шы ы , ө і
ңғы і і» ( ш ы ).
3. Е і ы ы ың ы ығы ы ы ә ы ы і і:
« ш ү і , , ғ ш , ң і ү і
ғ ң ы ы ң ?» ( ө і ). «Кү і ү К ң ,
ы ұ і і» (К ұ ы К ).«Кү ү і і, ү і і, ы
ү і і, ү ің і і ө ү і ы ы», «
ш , ы ы ш ы ы ө і ұ ы ы ы ы і »,
« і і ө і , і үң ү і і і»( ш ы ). « і і ү :
« », - і і і ы» ( і ы ). « ө і , ы ы
ө і , і ү ү і і», « і і , і ғ
і і ы і і і і», « і ү ы і, ғы ү
ығы ұ ы ы ш ы» ( ). « і ң ш ш і ы ы
ш ы ы ( ғұ ).«Кү ү і, ү ү і»,« ө і, ы ө і», «Кү ө і,
ө і, ғы ө і і ы , үші ы», « ғы
ы ы ө і ү ің , ң і, ү і» ( ғы ө і ).
ш , і, ү і; ү ү і і, ү і і, ы ү і і,
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
2451
ү ү і, ү ү і, ө і, ы ө і; ш , ы ы і
ң ң і ұ , ү ің і ү і, і , і ,
і ң і і ұ [7].
4. « » і і ің і і. М :
«Т ы і ғы , ү і ы , і і
қ ығ қ ғ і і» ( ш ы ), «Т і яқ ы , і і і
я і ү і і. ө , ы ы ө , і
яқ қ ғ ың ы і ұ ы ү і шығ ы»
( ұ ы ), « і і ң , і яқ қ ғ ,
ы ғы ө ө і і» ( ө і ). , ү ң і і
ң ұ і і [7].
5. і я , і
. я ң
.М :«- ң і х ың қы ы ың, і қ ы
ө і - қ ү і », « і ы , ш і і ы і », « шы
ы » ( ш ы ); « ұ ғы ы ың?»( ғы ө і ә ).
«Ш ы құ қ ә і ы » ( ө і ). і і і ( , ұ , , ү )
і і і - ің ұ , я ұ .
і - і і. М :
«Е ң өш і , ың ы қ ы ұ қ і , ұ
қ ың ы ы ың» ( ы қ ), « ұ ық ы ш , і ө қ ы қы ғ ш ың» ( қы ы ), «М ің ө ш і і ы қ ың»
( ш ы ). ұ – ң ұ
ұ [7].
, – я.
ң і і. і і і і і
ұ і і і .
я ң , ң ң , і
і і, ң і і і і ң
, . . і « » і і
і і .
ы ғ ә тт р ті і і
1. . И . – , 1998. – 225 c.
2. . я: 4- . . 3. – М., 1976. - 227 .
3. я і . – : « »,1996. – 525 .
4. і і ің ү і і і і. – : - , 2008. – 968 .
5. . і і і : і , .3: . –
, 2013. – 608 .
6. ң . . і і і « » ұ ң і і . –
, 2010. – 54 .
7. і і. – : , 2009. – 320 .
81'23.2К
І А А ЫҢ Ш І І
Ш хы т р ы ы [email protected]
я - я і, ,
і і – . .
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
