ӘОЖ 327.5 (529)
ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ТАЙВАНЬ МҼСЕЛЕСІ Қалиева Гҥлнҧр Перизатқызы Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ 4 курс студенті. Астана қаласы
Ғылыми жетекшісі – т.ғ.к., доцент Даркенов Қ.Ғ.
Қытайдың оңтҥстік шығыс аймағындағы Фуцзян провинциясына жақын аймақта орналасқан Гуланюй аралы теңіздегі бақ атауына ие. Ол ӛзінің субтропикалық аймақтарымен танымал.
Гулянюй ортасында орналасқан Кҥн шуағының тасы тӛбешігіне кӛптеп келетін саяхатшылар мҧхиттың ар жағына кӛздерін салып Тайванның кескінін кӛруге тырысады.
68
Аралдың ӛзіне дейінгі қашықтық ҥлкен, алайда кҥн ашық кездерде кӛруге арналған труба арқылы Тайванды қорғап тҧрған әскери кемелердің кескіндерін де кӛруге мҥмкіншілік туады. Олардың қарулары...қытай жағалауларына қаратылған.
Тайвань шиеленісі АТА аймағының алпыс жылдам астам шешімін таппай жатқан мәселелерінің бірі. Шиеленістің туу себебі ХХ ғасырдағы Қытайда ӛткен коммунистік партия мен гоминьдан партиясы арасындағы азаматтық соғысы. Азамат соғысы нәтижесінде Қытайдың коммунистік партиясы мемлекет басында болған гоминьдан партиясын жеңіп, қҧрлықтық Қытайда толықтай билігін орнатты. Гоминьдан партиясының басшысы болған Чан Кайши мен оның серіктестері қҧрлықтық Қытайда жеңілістен кейін Тайван аралына шегінді.
1949 жылы 1 қазанда Қытай Халық Республикасы қҧрылды. Ал Чан Кайши Тайванға Қытай Республикасының кӛшірілуін мәлімдеді. Осы уақыттан бастап Тайваньда орналасқан әлем қауымдастығы мойындамаған Қытай Республикасы мен қҧрлықтық Қытайда орналасқан ҚХР арасындағы Тайвань мәселесі туындады. Негізінде ҚР мен ҚХР бір Қытай және Тайван Қытайдың бӛлінбес бӛлігі атты принципін ҧстануда. Алайда, ҚР немесе ҚХР- дың қайсысы Қытайдың заңды ӛкілі болып табылады деген сҧрақ әлі де шешімін таппауда.
Тайван ӛкілдерінің тҥсінуі бойынша ―Бір Қытай‖принципіндегі Қытай - Қытай Республикасы болуы тиіс. Қытай Республикасы 1912 жылдан бастап бҥгінгі кҥнге дейін ӛмір сҥруде және егемендігі бҥкіл Қытай территориясына қамтылған. 1949 жылдан бастап оның қҧрлықтық Қытайға заңды тҥрде басқаруына мҥмкіндік болмады. Тайвань Қытайдың бӛлігі, бірақ қҧрлықтық Қытай да Қытайдың бӛлігі болып есептеледі.
Қазіргі кезде Қытай уақытша бӛлінген мемлекет жағдайында ӛмір сҥруде. Қытай территориясында ӛздеріне қатысты аймақтарда заңды тҥрде басқаруды жҥргізетін екі нақты саяси субъект орналасқан. Яғни, қҧрлықта Қытай Халық Республикасы, Тайваньда Қытай Республикасы. 1949 жылдан бастап қҧрлықтық Қытай ӛз билігін Тайваньға, ал Тайвань қҧрлықтық Қытайға билік жҥргізе алмады. Болашақта екі жақ Ҧлттық бірігу жоспарына сәйкес, екіжақты байланыстардың дамуы мен еркіндік, демократия принципінің негізінде Қытайдың бірігуін жҥзеге асыру керек.
Тайванның алғашқы президенті Чан Кайши қҧрлықтық Қытайға жҥргізген саясатының негізгі бағыты - қҧрлықтық Қытайды қайтадан қосып алу еді.
Цзян Цзинго (1978-1988) кезінде Тайвань саясаты демократия жолымен кетіп, экономикасы дами бастады. Цзян қҧрлықтан Тайваньға қоныс аударған гоминьданның ескі гвардиясына жатқызылды. Оның ойынша арал Қытайдың әрқашан да бӛлігі болды және болып қала береді. Бӛлінуді дәріптеу гоминьданмен рҧқсат етілмеді, ол ҥшін тҥрмеге отырғызды.
Цзян Цзинго жағалаулар арасындағы тҥсінбеушілікті шешуге тырысты, тайвандықтарға қҧрлықтық Қытайдағы туыстарына баруға рҧқсат етті. Осыған байланысты 1987ж қараша айында Қытай Республикасының ӛкіметі тайвань тҧрғындарына қҧрлықтағы туыстарына баруға рҧқсат етілді.
Тайваньда дҥниеге келген Ли Дэнхуэй (1988-2000) Тайвань тәуелсіздігін қолдады. Ли Дэнхуэй Тайвань мен қҧрлықтық Қытай қарым қатынасы - «мемлекет-мемлекет»
бағытының негізделуінің қолдаушысы болды. Ли Дэнхуэй кезінде тек ҥшінші әлем мемлекеттері (Африка, Орталық Америка, Океания) Тайваньмен дипломатиялық байланыстар орнатуға келісті.
Чэн Шуйбянь (2000-2008) қҧрлықтық Қытаймен "Бір мемлекет-екі жҥйе" формуласымен келіспеді. Чэн Шуйбянь егер екі жҥйе болса онда екі мемлекет те бар деген ойда болды. Чэн Қытай Халық Республикасы мен Тайваньдағы Қытай Республикасы арасында тең дәрежелі әріптестікті дамытуға дайын. Алайда ол провинция мен мемлекет арасындағы қатынас емес, екі тәуелсіз мемлекет, республика арасындағы әріптестік болады деді. Чэнь Шуйбян ӛзінің саясатын қҧрлықтық Қытайдан толық бӛлектенуге жасаса да, тез арада тәуелсіздікті жариялауды мақсат тҧтпады. Себебі, бҧндай қимылға жауап ретінде ҚХР
69
аралға Қытайдың Халықтық азаттық әскерін жіберетінінен сескенді. Алайда оны Қытай коммунистік болуын тоқтатса, содан кейін бірігеміз деп тҥсінуге болады.
Ма Инцзу (2009-қазіргі уақыт) қҧрлықтық Қытаймен бірігуді жақтап, Тайванның тәуелсіздігіне қарсы щықты. Ма Инцзюдің президенттікке келуі Тайвань мен қҧрлықтық Қытай байланыстарының жақсаруына әкелді. Ма бастамасы бойынша Тайвань мен Қытай арасында тҧңғыш рет тікелей чартерлік авиабайланыс орнады, Тайвань Қытай Халық Республикасы туристеріне ашылды, Қытай экономикасына Тайвань инвестицияларының қҧйылуына шектеулер азайтылды, ҚХР инвесторларына Тайвань компанияларының активтерін сатып алуға рҧқсат етілді. Ма Инцзу қҧрлықтық Қытай мен Тайванның бірігуіне қарсы болмаса да, оған ешқандай уақыт шектеуін белгілемеді.
1991 жылы ақпанда Қытай Республикасының ҥкіметі ―ҧлттық бірігу бағдарламасын‖ қабылдады. Қытай Республикасы жасаған ҧлттық бірігу бағдарламасында мемлекеттің бірігуі ҥш кезеңді қамтиды. Бастапқы кезең — екі жақты байланыстар орнату кезеңі; ортаңғы кезең — екіжақты сенім мен әріптестік кезеңі; соңғы кезеңі — ҧлттық бірігу мәселесіндегі келіссӛздер кезеңі. Еш қай кезеңге белгілі уақыт анықталмаған. Себебі екі жақтың әртҥрлі қоғамдық, саяси, экономикалық жҥйесін бір қалыпқа келтіруге қанша уақыт керек екендігі белгісіз.
Қытай Халық Республикасының Тайваньмен қарым-қатынасын ҧзақ жылдар бойы зерттеу объектісіне айналдырған саясаткерлер мен ғалымдар, егер Қытай мен Тайвань ӛзара қарым қатынасын жақсарту ҥшін және бірігуді бейбіт тҥрде жҥзеге асыру ҥшін тӛмендегі мәселерге назар аудару қажет деп санайды:
Біріншіден, Пекин кӛшбасшылары шын ниетімен бірігуді қаласа, олар жағалаулар арасындағы байланыстарды нығайтуға бағытталған стратегияны жҥргізуі тиіс. Негізінен оларға Тайванның қоғамдық, саяси және экономикалық дамуының себебін тҥсініп, қҧрлықтық Қытайда демократия мен ашық қоғам орнатуды жҥзеге асыру жӛн.
Екіншіден, жағалаулар арасындағы байланыс тараптарға пайдалы болуы. Тайбэй қҧрлықтық Қытайдың дамуына септігін тигізу ҥшін ӛзінің тәжірибесін қҧрлыққа ҧсынбақшы.
Ҥшіншіден, тараптарға бизнес, сауда, инвестиция, мәдениет, білім, әдебиет, ғылым мен техника салаларында байланыстарды нығайту қажет.
Тӛртіншіден, екіжақты консультацияларды жҥзеге асыру керек.
«Бір Қытай» принципіндегі Қытайдың ҚХР болуына дәлел ретінде қҧрлықтық Қытай Қытай Республикасын алмастырған, 1949 жылдың 1 қарашасында Қытай Халық Республикасының Орталық Халық Басқару ӛкіметі қҧрылғандығын атап ӛтеді. Яғни, ескі биліктің жаңа билікпен алмастырылуы ӛтті. Бҧндай алмастыру Қытай аумағы мен мемлекеттік суверенитеттігінің алмастырылуына алып келмейді. Бҧл себеппен ҚХР ӛкіметі Қытайдың барлық қҧқықтары мен Тайванға басшылық қҧқығына ие.
Отанды біріктіру идеясын ҚХР дың басты мақсаты. ҚХРдің Тайванды біріктіруге бағытталған тактикасы екіжақты болып табылады. Бір жағынан экономикалық, қоғамдық, мәдени байланыстарын нығайтып, тайвань халқының жҥрегі мен ойларын баурап алу.
Екіншіден, Пекин ―бірыңғай фронт‖класскалық стратегияны пайдалануда, яғни уақытша жақтастар болып есептелетін адамдардың пайдаларын арттырып, қарсыластарын изоляцияға ҧшырату. Осыған мысал ретінде, Пекиннің Гоминьдан партиясын қолдауы мен ДПП мен іс жҥргізуден бас тарту. Осыған қоса, Қытайдың Тайванды халықаралық оқшаулауға байланысты қимылдары нәтижелі. Бірақ ол тайвань халқы мен ӛкіметінің Қытай басшылығына сҥйіспеншілігін арттырмады.
Қытай ӛкіметінің Тайвань мәселесін шешудегі басты бағыты «бейбіт тҥрде бірігу мен бір мемлекет екі жҥйе». Дэн Сяопин бастамасы бойынша Қытай ӛкіметі 1979 ж бастап мемлекеттің бейбіт тҥрде бірігу бағытын бастап, біртіндеп бір мемлекет екі жҥйе концепциясын жасады.
Оның басты сипаты:
1. Бір Қытай. Әлемде тек бір Қытай бар. Тайвань оның бӛлінбес бӛлігі. Орталық ӛкімет Пекинде орналасқан. Қытай ӛкіметі «Екі Қытай», «бір Қытай мен бір тайвань»немесе
«екі ҥкіметі бар бір мемлекет» қҧруға қарсы.
2. Екі жҥйенің де болуы. Тайванда капитализм мен қҧрлықтық
Қытайда социализм жҥйесінің бір біріне еш кедергісіз дамуы. Екі жақтың бірігуінен соң Тайванның әлеуметтік экономикалық жҥйесі, шет елдермен мәдени, экономикалық байланыстары ӛзгермейді. Жеке меншік, тҧрғын ҥйлер, қытай эмигранттарының инвестициялары және т.б заңмен қорғалады.
3. Жоғарғы деңгейдегі ӛзін ӛзі басқару. Мемлекеттің бірігуінен кейін тайвань айрықша әкімшілік аймаққа айналады. Тайванның ӛзге провинциялардан ерекшелігі ӛзін ӛзі басқарудың жоғары болуы. Ол әкімшілік, заң шығару, тәуелсіз сот қҧқығы мен соңғы сот шешімін шығаруға қҧқығы болады. Ол ӛз партиялық, әкімшілік, әскери, экономикалық, қаржылық істерін басқарады; шетел мемлекеттерімен сауда, мәдени және ӛзге сыртқы байланыстарды орнатуға; әскеріне ие болуға қҧқылы; қҧрлықтық бӛлік Тайваньға не әскери, не әкімшілікте жҧмыс атқаратын кадрларды жібермейді.
4. Бейбіт келіссӛздер. Ҧлттық бірігуді бейбіт келіссӛздер мен байланыстармен жҥзеге асыру – барлық қытай халқының арманы. Бҧғаздың екі жағалауында ӛмір сҥріп жатқан халықтар қытайлықтар. Қытай территориялық тҧтастығы мен егемендігі бҧзылған жағдайда олар бір біріне қарсы соғыс бастаса, бҧл екі жағалаудағы отандастар ҥшін ҥлкен қайғы.
Бейбіт тҥрде бірігу бҥкіл Қытай халқын біріктіру мен Тайваннның қоғамы мен экономикасының дамуы мен Қытайдың ӛркендеуі мен кҥшінің ӛсуіне ҥлесін тигізеді. Екі жағалау арасындағы қарсыластықты тоқтату мен бейбіт тҥрде бірігуді жҥзеге асыру ҥшін тез арада байланыстар мен келіссӛздер орнату керек.
Бір Қытайдың мағынасын тҥсінуде алғышарт ретінде тҥрлі сҧрақтарды талқылауға, келіссӛздер жҥргізу жолдарын, қандай партиялар, ҧйымдар мен ӛкілдер келіссӛздер жҥргізуге қатысады және ӛзге тайвань қызығушылықтарын тудыратын мәселелер талқыланады. Қытай ӛкіметі нағыз жағдайды ескере отырып, бірігуге дейін екі жағалау экономикалық әріптестік пен тҥрлі бағыттағы байланыстар, яғни, тікелей пошта-телеграф, сауда және транспорт байланыстар орнатуға дайын.
Қазіргі уақытта Тайванда бірігуден басқа ӛзге де ойлар туындауда. Қытайдың бірігуіне тырысқан қҧрлықтық Қытайдан келген гоминьдандықтар біртіндеп саясаттан кетуде. Олардың орнына Тайваньда дҥниеге келген балалары алмастыруда. Тайвань халқының кӛп бӛлігі қҧрлықтық Қытайға бармаған, Тайваньға дҥниеге келген адамдар.
Осыған байланысты бҥгінгі кезде Тайвань мен Қытай Халық Республикасының бірігуі сҧрағы тайвандықтарды қызықтырмайды деп айтуға болмайды. Кейбіреулері саяси жҥйелерінің айырмашылығын қозғаса, екіншілері ӛмір сҥру деңгейлерінің айырмашылығын атап ӛтеді. Бірігу мәселесіне тайвандықтар ӛте сақтықпен қарайды. Алып, ықпалды, бірақ қазіргі кезде әлем экономикасындағы даму қарқыны жоғары болғандығына қарамастан, Тайваннан ӛмір сҥру деңгейі кӛп тӛмен Қытай мен жаңа индустриалды елдердің бірі, шапшаң даму ҥстіндегі Тайвань арасында кӛзге айқын байқалмайтын қайшылық бар. Әрине, оны екі жҥйе арасындағы шиеленіс деп айтуға келмес, бірақ, тайвандықтар Қытайдың жҥргізіп отырған саясатына сақтықпен қарайтыны анық. Сондықтан болар, жҥргізілген әлеуметтік сауалнама нәтижесінде тайвандықтар бірден де, біртіндеп те бірігуді емес, статус квотоны сақтауды қолдайды. Тайвандықтар арасында жҥргізілген сауалнамаға назар аудасақ, бірден бірігуден гӛрі, тайвандықтар әлі де болса статус квотоны сақтауды, Қытай Халық Республикасымен бірігуді кейінге қалдыруды қажет деп санайды. Бҧл саяси-экономикалық және әлеуметтік жағдаймен байланысты екендігі белгілі.
Бҥгінгі кҥні Тайван халқының 35% «статус-квоны сақтауға, ал бірігу шешімін кейін», 28%- «статус-квоны шексіз уақыт бойы сақтау», 15%- «қазір статус-квоны сақтау, ал кейін (жағымды жағдайда) тәуелсіздік жариялау», 2% «тез арада ҚХР мен бірігуді » жақтаса, 5%
«тез арада тәуелсіздікті жариялауға дайын».
71
Тайвань мәселесіне кӛптеген елдер араласқысы келмейді. Оның әр тҥрлі себебі де бар.
Бірқатар елдер Тайванға бола, алып мемлекет Қытаймен арақатынасын ашып алуды қажет деп таппайды, бҧл мәселені «Қытайдың ішкі мәселесі» деп қана сырт айналып ӛте шығады.
Федеративтік Ресей ӛзінде бірқатар ҧлттық мемлекеттік қҧрылымдар бар болғандықтан, шешендер мәселесі секілді, сепаратистік бағыттың тууын қаламайды. Сондықтан, бҧл мәселеде, белгілі бір жағдайда бейтараптық, әрі оқшау арақатынас ҧстанады.
Қалай болғанмен Тайвань алдағы уақыттың еншісінде.
Әдебиеттер 1.Эксперт журналы, 29 наурыз-4 сәуір 2010
№12(698) 2.Итоги газеті, 30 наурыз 2000ж., №13 / 199
3.Ма Инцзю. ru.wikipedia.org
4.Тайваньская проблема. Позиции Тайбэя, Пекина, Вашингтона и Москвы.
Е.Бажанов www.rau.su
5.Britannica Concise Encyclopedia:Chiang Ching-kuo www.answers.com
6.Отношения между двумя сторонами Тайванского пролива, www.taipanorama.nat.gov.tw/
7.The Taiwan Question and Reunification of China. Information office of the state council of the People‘s Republic of China. August 1993.Beijing, www.news.xinhuanet.com/zhengfu/
